Салық жинау — ежелден қалыптасқан қызмет жəне мемлекеттің өмір сүруінің бірден-бір шарты, сонымен қатар қоғамдық жəне саяси даму жолындағы өркендеу. Салықтар — кез келген мемлекеттің негізгі кіріс көзі. Негізінен салықтар қоғамның тапқа бөлінуімен қатар пайда болды. Адамзат тари- хында бірде-бір мемлекет салықсыз өмір сүріп көрген емес, өйткені қоғамның қажеттіліктерін өтеу үшін қаражат қажет, ал қаражат салық жинаудың нəтижесінде пайда болады. Демек, салықтың көлемі мемлекет қызметтерін өтеу үшін жұмсалған шығындармен анықталады, яғни мемлекеттің атқаратын қызметі көбейген сайын салық та арта түсуде. Салық мəселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми көзқарас ХVII–ХIХ ғасырларда пайда болған. Оған дəлелді теориялық экономия классикалық мектебінің ағылшын өкілдері еңбегінен табуға болады: В.Петти, Д.Рикардо, Ф.Аквинский, К.Маркс, Б.Франклин, тағы басқалар [1].
Алғашқы салықтардың пайда болу кезеңін нақты анықтау өте қиын. Алғашқы қауымдық құрылыстар кезінде сыртқы ортаның қатаң шарттарына бейімделуге мəжбүр болды, сыртқы жаулардан қорғану үшін, ашаршылық кезінде азық-түліктерді сақтау үшін қауымның қажеттілігін қанағаттандыратын адамдарды басқарудың ұйымдық формалары пайда бола бастады. Сондықтан осы басқару органдарында жұмыс істеген адамдар көрсеткен қызметтері үшін қауымнан сый талап етті. Сөйтіп, сол адамдарды ұстауға кеткен барлық шығындар салықтың алғашқы формаларын сипаттады.
Ұзақ уақыт бойы адамдар салықтарды объективті қажеттілік ретінде қабылдады. Тек XV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынастарының жүйесін, мемлекеттің экономикалық негізін жəне экономикалық функцияларын зерттей бастаған кезде салықтарды қайта қарастырудың алғашқы қажеттілігі пайда болды. Зерттеудің негізі мемлекет табыстарының жаңа көздері болды. Сол кезде мемлекеттік табыстардың негізгі көзі ретінде салықтар ерекше көзге түсе бастады. Салықтарды зерттеуге арналған əр түрлі еңбектер пайда болды. Олардың ішінде атақты кардинал А.Ришельенің еңбегі аса назар аударуға тұрады. Оның «Саяси өсиет» деген еңбегінде: «Мемлекет басшысының өзіне бағыныштыларынан алатын ақшасы олардың мүмкіндіктеріне сай келу керек, оларды кедейлендірмеу керек, мүлкіне елеулі зиян келтірмеуі қажет. Бірақ «мемлекет қажетінен төмен мөлшерде де талап етуге болмайды» деген түсінік берілген.
Салық салу мəселесі əр кезде де экономистердің, философтардың, мемлекет қайраткерлерінің ойындағы көкейтесті мəселесі болатын. Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі — А.Смиттің (1723–1790) айтуынша, «салық салық төлеушілер үшін құлдық емес, бостандық белгісі». Ф.Аквинский (1225 немесе 1226–1274) салықты ұлттық рұқсат етілген түрі ретінде белгіледі. Ш.Монтескье (1689–1755) жұмысшылардан алынатын ақша мөлшерін есептеуден басқа, соншалықты ойшылдықтың талап ететін мəселе болмас деп тұжырымдаған. Салық салу мен оның дамуы тікелей мемлекет дамуымен қатысты болып келетіні белгілі. Мемлекет дамуындағы алғаш формалары кезеңінде салық салу ретінде құрбандықты айтуға болады (жəне ол тек жеке талпыныстан пайда болды деп есептеуге болмайды). Құрбандық заңмен белгіленген, жалдық төлем немесе жинау деп айту артық емес, сол жиналудың пайыздық мөлшерлемесі да белгіленген. Моисейдің Бас кітабында айтылғандай, «...ағаш жемісінің, жерден шыққан өскінінің əрбір оныншысы — Құдайдың меншігі» соған орай, алғашқы салық мөлшерінің де пайданың 10 %-на тең келуі соның айғағы болып табылады.
Мемлекет дамуының келесі кезеңінде «светская» ондығы пайда болды, ол халықтың шіркеулік ондықпен қатар, князьдар үлесіне жиналды. Бұндай көріністер көптеген елдерде ежелгі Египеттен бастап, Еуропа елдеріне дейін ғасырлар бойы байқалып келген. Осылайша, ежелгі Грецияда б.з.д. VII–VI ғғ. мемлекет басшылары оннан бір немесе жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық салуды енгізді. Бұл қаржы жалдамалы армияны ұстауға, қалалар мен мемлекет бекіністерін нығайтуға, шіркеу салуға, су жолдары мен тас жолдарды жөндеуге, мейрамдар өткізуге, кедейлерге ақша жəне азық таратуға жəне т.б. қоғамдық қажеттіліктерге жұмсау мүмкіндіктерін берді. Ежелгі мемлекетте салық салуға қарсылық білдіргендер де болған. Мысалға, Афинада еркін азаматтар тікелей салық төлемеу керек деген ой қалыптасты, оның орнына өзіндік құрбандықтар болуы керек деген пікірді ұстанды, ол дегеніміз — өз еркімен көмек ретінде берілетін қаржы. Мемлекетте көлемді шығындар болған жағдайда онда кеңес немесе қалалық жиналыс шешімімен кірістен қосымша пайыздық төлем төлеуді бекітті. Жаңашыл мемлекеттің көптеген өзгерісті жақтары Ежелгі Римде туындады. Салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бейбітшілік уақытта азаматтар ақшалай түрде салық төлемеді. Себебі алғашқы мемлекет Рим қаласынан тұрды, сондықтан да мемлекетті жəне қаланы басқаруда шығындардың мөлшері аз болды. Тек басты шығын жалпы пайдаланылатын ғимараттарды салу үшін шықты, ал бұл шығындардың орнын толық пайдаланатын жерлерді жалға беруден түскен қаржылармен жауып отырды. Соғыс кезінде Рим тұрғындары өздерінің тапқан кірістерінен салық төлеп тұрды. Салық мөлшерін бес жыл сайын таңдаулы шенеунік-цензорлар жүргізіп отырды. Рим азаматтары цензорларға өзінің мүліктік, əлеуметтік жағдайы жөнінде өтініштер берді. Кіріс жөніндегі декларацияның негізі осыдан келіп қаланды.
Б.з. III ғасырына дейін Ежелгі Рим мемлекетінің салық жүйесінде үлкен өзгерістер болды. Салық жүйесіне жергілікті салықтар мен кінəлілер салығы енгізілді. Оның мөлшері тұрғындардың тұрмыстық жағдайына байланысты болды. Рим тұрғындары, Рим қаласының маңында тұратын тұрғындар мемлекеттік жəне жергілікті салықтар төлеп тұрды. Коммуналды салықтар Рим қаласынан шет тұратын тұрғындардан үнемі алынып отырды. Рим империяға айналып, оның құрамына провинциялар кірді, провинция тұрғындары Рим империясының азаматтық құқықтарын пайдалана алмады, бірақ салық төлеуге міндетті болды. Рим империясының басып алған қалалары мен жерлерінен өте жоғары мөлшерде салық салынатын болған. Ұзақ уақыт бойы Рим провинцияларында салықты кəсіби тұрақтандырып жəне салық салуды реттейтін мемлекеттік қаржы органдары мен бірыңғай салық жүйесі болмады.
Рим мемлекетінің қаржы шаруашылығын қайта құрудың ең басты шешімін император Август Октавиан тапты. Ол барлық провинцияларда салық салуға бақылау жасайтын қаржы мекемелерін құрды. Салық салуды əділ жүргізу үшін жаңадан салық тиімділігін бағалауды қарастырды.
Монғол-татар шапқыншылығынан кейін негізгі салық ретінде «выход» салығы енгізілді, оны алғашында хандар, ал кейінен орыс князьдері жинады. «Выход» салығы əр бір адам басына жəне малға салынатын салық болып табылды. Əрбір уездің князі салықты жинап Ұлы князге өткізіп отырды, салық түсімдері Алтын Ордаға жіберіліп отырды. «Выход» салығының мөлшері Ұлы князь Дмитрий Донской мен алтын Орда билеушісі Мамай ханның келісімі бойынша анықталды. «Выход» салығын төлеуді 1480 жылы Иван III (1440–1505) тоқтатты, содан кейін Русьтің қаржылық жүйесін қайта қалыптастыру қажеттілігі туды. Негізгі тура салық ретінде Иван III «данные» салығын енгізді, бұл салықты қарапайым егіншілер мен шаруалар төледі. Артынан «ямские», «пищальные» қару жасаушыларға арналған салықтар жəне Мəскеудің оңтүстік шекарасын нығайтуға қаржы жинастыру салықтары енгізілді. Мемлекетте маманданған шенеуніктердің болмауы салдарынан, салық жинау қызметін сатып алушы (откупщик) атқарды. Қаржы бірден король немесе князь қазынасына түсті. Сондықтан салық жинаушы қасындағы көмекшілерімен пайда табу мақсатында салық жинай бастайтын болды, бұл жүйе ешкімге ұнамады, салық салудың теңдігі мен дұрыстығы көкейкесті проблемалық мəселеге айналды.
Ежелгі Римнің көптеген шаруашылық ерекшеліктері Византияда көрініс тапты. Ерте византиялық кезеңде VII ғ. қоса 21 тура салық түрлері болды. Бұдан сəл кейінірек Русьтің қаржылық жүйесі қалыптаса бастады. Бұл елде қазынаның негізгі қаржы көзі болып алым есептелді. Алғашында тұрақсыз түсім болғанымен, уақыт өтуімен жүйеленген салық жинауға айнала бастады. Князь Олег Киев басшылығына келе салысымен қол астындағы жұрттан алым жиюға кірісті. Тарихшы С.М.Соловьевтың айтуынша, «некоторые платили мехами с дыма, или обитаемого жилища, некоторые по шлягу от рала» (соқадан). Алым екі түрлі жолмен жиналды: алымды төлеушілердің өздері Киевке əкелуі жəне княздар мен княздік топтардың оны барып жинауы.
Лорд королі Яков Стюарт тұсында 1625 жылы жарық көрген «Опыты или наставления нравственные и политические» атты ағылшын философы Ф.Бэконның (1561–1626) өз кітабында:
«Халық келісімімен жиналатын салық оның күш-жігерінің таусылуын тежейді, бұл жерде сөз олардың қалталары туралы емес, жүректері туралы екенін ескертуі керек. Салық мөлшерінің өзгеруі олардың қалталары үшін өзгеріссіз болуына қарамастан, халық жан дүниесі үшін əсерлі» деп жазады. Осыған мысал Англиядағы жəне Нидерландыдағы субсидиялар деп түсіндіріледі. 1775 жылы көпестер «гульдейская подать» салығын төледі, ол дегеніміз — жарияланған капиталдан түсетін пайыз мөлшері. Бұл салықты I, II жəне III гильдиялы көпестер үшін Екатерина II (1729–1796) енгізген еді. Оның мөлшері капиталдың 1 % мөлшеріне алынатын, бірақ 50 жылда III гильдиялы көпестер үшін 2,5 % мөлшерінде, I жəне II гильдиялы көпестер үшін 4 %-ға өсті. Екатерина II қаржылық басқаруға өзгерістер енгізді. 1780 жылы мемлекет кірістеріне арналған экспедиция құрылды, ол төрт өзіндік жұмыс атқаратын экспедицияға бөлінді. Негізгі тура салық «жан басына салынатын салық болып табылды». Салық төлеушілер саны ревизиялық жазулар арқылы анықталып отырды. Тура салықтардың ішінде екінші орында «оброк» болды. Ол мемлекет шаруаларының жерді пайдаланғаны үшін төлейтін салығы еді.
1818 жылы декабрист Н.И.Тургенев Ресейдің құрылымы мəселелерімен айналысып жүрген кезінде: «Салық қоғамның немесе мемлекеттің мақсатына жету үшін мəнді құрал, яғни адамдардың қоғам немесе мемлекет құрудағы мақсаты. Қоғамға біріккен адамдар жоғарғы жаққа өктемдік жүргізуге мүмкіндік берумен қатар салық талап етуге де мүмкіндік береді», — деп жазады. Ұзақ жылдар бойы адамдар салықты объективті түрдегі қажеттілік ретінде қабылдап келді. Тек ХV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынасы жүйесін, сонымен қатар мемлекеттік экономика жүйесі мен экономикалық функцияларын зерттей бастағанда салықты қайта қарау туралы алғашқы ойлар пайда болды. Бұл қаржы деген атқа ие болды (finansia — латынан «ақшалай төлем» деген сөзден шыққан). Негізгі зерттеу нысаны мемлекеттің жаңа кіріс көздері болып табылады. Сол кездегі барлық жұмыстардың негізгі кіріс көзі болып салық белгіленді. Бұл жерде белгілі кардинал А.Ришельенің «Саяси өсиет» еңбегіне тоқтала кетуге болады, онда ол салық салу принциптерінің негізін көрсетуге алғаш рет талпыныс жасады. А.Ришелье: «Өз қол астындағыларына жоғарғы мəртебелі алып алған ақша олардың мүмкіншілігіне сəйкес болуы қажет, күйзеліске ұшыратқанымен қоймай, мүлікке зиян келтірмеуі керек», — деп жазады.
Осы кезеңде А.Монкретьен де алғашқы салық реформаларына қатысты сұрақтарды қарастырды. Ол мүліктік кадастр негізінде табыс салығының жаңа нысанын ұсынды. Бұл VII ғ. салық жүйесіне салық теориясын тереңдетіп, зерттеудің алғашқы қадамы болды.
У.Петти Монкретьеннің салықтардың прогрессивтілігі туралы пікірін дамыта отырып, «салықтар тек табысқа ғана емес, дəрежеге де тəуелді» деп санады. Ол былай деді: «Тұрғындар өздерінің қоғамдағы үлесіне, алатын орнына сəйкес мемлекет шығындарын жабуға қатысу керек, яғни өздерінің мүлкіне, байлығына сəйкес мөлшерде үлес төлеуі керек». Бұл салық «патша ондығы» деген атақпен мыналарға салынды: жерге, мүліктен алынған табысқа, қосымша салық салуға жəне т.б. Бұл табыстардың барлығы өзара байланыста болды жəне біртұтас жүйе құрады, мұнда қандай да болмасын салықтың артықшылықтары болған жоқ.
Біз соңғы уақытта болған салық саласындағы республикадағы өзгерістерді талдап, мынадай нəтижеге келдік.
Аумақты дамыту жағдайында экономикалық жағдайларды түзеу, оларға дербес ұйымдастыруға мүмкіндік берумен жəне бар экономикалық потенциалдарды қолдану арқылы экономикалық, əсіресе соның ішінде салықтық, мемлекеттік саясат негізінде жүзеге асырылады [2]. Жоғарыда аталып кеткендер негізінде, қортындылай келе, нарықтық экономиканы дамыту салық жүйесін қолдану, ссудалық капитал жəне пайыздық мөлшерді шебер пайдалану, бюджеттен капитал салымын жəне демеуқаржылар бөлу, мемлекеттік сатып алулар жəне халық шаруашылық бағдарламаларын жүзеге асыруды қолдану арқылы қаржылық-экономикалық əдістермен тұрақтандырылады. Бұл экономикалық əдістердің кешенінде орталық орынды салықтар алады. Салық ставкаларымен, жеңілдіктермен, айыппұлдармен, салық салу жағдайларын өзгертумен, салықтардың біреуін енгізіп жəне екіншісін шығаруды шебер пайдалану арқылы мемлекет қоғамдық мəселелерді шешу үшін, белгілі бір сала жəне өндірісті дамыту үшін жағдай жасайды.
Салық салу объектілерін есепке алу жəне оларды бағалау тəсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт əдісі колданылады: кадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде [3].
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді жəне салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сəйкес тапсырып отырады. Мəселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты жəне жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер табыс етеді:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар; тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріңдегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сəйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар.
Əскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уəкілетті мемлекеттік орган белгілеген тəртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уəкілетті мемлекеттік орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі ай- дан аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші əдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші əдіспен салық кəсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент — арнаулы салық режимін қолдану құқығын куəландыратын жəне салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.
Салықтық есептің екі əдісі қолданылады: кассалық жəне есептеу əдісі.
Кассалық əдіске сəйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу жəне ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу əдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан, жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу жəне кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл əдіс салық қызметтері үшін қолайлырақ жəне оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері жеткізілім, тіпті уақытында төленбеген жағдайда да, аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшау- ландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың жəне баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды жəне салық қызметінің органдарын кіріктіреді.
Салықтарды аудару — салық ауыртпалығын салықтың түпкілікті салынушысына — салықтардың негізгі ауыртпалығын өз мойнына алатын халыққа көшіру процесі. Салықтарды аудару бірқатар салықтар бойынша төлеуші мен салық салынушы ғана емес, сонымен бірге салық салу объектісі мен көзінің дəл келмеуіне байланысты [4, 5].
Аудару бүркемелі нысанда өндіріс сферасында да, сонымен бірге айналыс сферасында да болады.
Өндіріс сферасында табыс немесе пайда есебінен төленетін салықтар жалдамалы қызметкерлердің еңбегін интенсивтендіру жолымен, яғни қажетті жұмыс уақытын салыстырмалы қысқарту жəне қосымша уақытты көбейту жолымен аударылуы мүмкін. Бұл жалдамалы қызметкерлерге салықты аударудын аса бүркемелі нысаны.
Айналыс сферасында салықтар бағалардың механизмі арқылы аударылады.
Корпорациялық табыс салығы кəсіпорын өнімін тұтынушыларға неғұрлым жоғары бағалар есебінен немесе ресурстарды жеткізушілерге ресурстарға төмендетілген бағалар есебінен аударылуы мүмкін. Акционерлік қоғамдар нысанында ұйымдастырылған шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысына салық салынған жағдайда акционерлерге ауыстыру субъектілер төленген бүкіл соманы не- месе оның үлесін жабатын бөлігінде оларға тым төмен дивидендтер төлеу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Төлем көзінен төленетін жеке табыс салығы салық төлеушінің түпкілікті табысынан алынатындықтан, ауыстырылмайды. Алайда егер кəсіпорындардың талабы бойынша қызметкерлерге еңбекақы көбейтілетін болса, онда салықтардың бір бөлігін жұмыс істеушілерден жұмыс берушілерге аудару мүмкін болады. Жұмыс берушілер бағаны арттыру жолымен еңбекақы бөлігіндегі ағымдағы шығындарды арттыруды өнім немесе қызметтер көрсетуді тұтынушыларға аударады. Мағлұмдама бойынша төленетін жеке табыс салығына қатысты айтатын болсақ, бағаларды көтеру арқылы оны дəрігер, адвокаттар, ерікті мамандықтардың басқа тұлғалары көрсететін қызметтерге аударуға болады.
Меншікке салынатын салық ішінара ауыстырылады. Мəселен, кəсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салықты төлеген кезде жеткілікті сұраным жағдайында таза табысты салық сомасына жоғарылатуға жəне сөйтіп оны өнім мен қызметтерді тұтынушыларға ауыстыруға болады. Жеке тұлғалар мүліктің майда иелері — пəтер иелері оны жалға берген жағдайда ғана салықты аудара алады, ал олар негізінен мүлікке салынатын салықтың түпкілікті төлеушілері болып табылады.
Ұқсас жағдайда табыс есебінен төленетін тура салықтар — жер салығы, көлік құралдарына са- лынатын салық ауыстырылады.
Жанама салықтар аударуға қабілетті болып келеді.
Қосылған құнға салынатын салық түгелдей тұтынушыға ауысады, өйткені ол өнім мен қызметтердің едəуір ауқымын қамтиды жəне тұтынушылар бұл салық салынбайтын тауарды таңдай алмайды. Акциздер мен импорттық кеден баждары салынғанда мұндай тандау болады, өйткені тұтынушылар акциздер мен баждар салынбайтын орнын басатын тауарлар мен қызметтерге қайта бағдарлана алады. Мұндай жағдайда сатушы оның тауарына сұранымның төмендеуіне байланысты бағаны түсіруге мəжбүр болады жəне салық ауыртпалығы бөлінуі мүмкін ішінара тұтынушыға ауы- суы мүмкін.
Тура сондай-ақ жанама салық салу кезінде жалпы салық салу тауарлар мен қызметтерді өндірушілерге (сатушыларға) жəне тұтынушыларға теріс əсер етеді, бұл бағаның өсуінен жəне өндіріс көлемінің қысқаруынан көрініп, білінеді. Өспелі бағатұтынушы сұранымын қысқартады, қалпына келеді, бұдан тауарларды сатудың ауқымы азаяды, ал өндірушілер мұндай тауарларды шығаруды азайтады. Нарықтық сұраным мен ұсыным, бірақ тепе-теңдік нүктесін жаңа, неғұрлым жоғары деңгейге ауыстырылуы арқылы келтіріледі.
Өндірушілер мен тұтынушылар арасында салық ауыртпалығын бөлу сұраным мен ұсынымның икемділігіне байланысты болады.
Ұсынымның тұрақты жағдайында тауарға деген сұраным икемділігі азырақ болса, тұтынушылар соғұрлым салықтың үлкен бөлігін төлейтін болады жəне, керісінше, сұраным икемділігі көбірек бол- са, өндірушілер тарапынан соғұрлым көп алым төлемдері болады.
Сұрамның тұрақты жағдайында ұсыным икемділігі төмен болса, өндірушілер соғұрлым салықтың үлкен бөлігін төлейтін жəне, керісінше, ұсыным икемділігі көп болса, салықтың үлкен бөлігін тауарды тұтынушылар төлейді.
Сұраным мен ұсыным икемділігінен басқа, тауарлар мен кызметтердің бағасы арқылы салықтарды аударудың мүмкіндігі мен дəрежесі көп жағдайда экономикалық айналсоқпа циклге бай- ланысты болады: өрлеу кезінде бағаны көтеруге неғұрлым қолайлы жағдай жасалады жəне салықты аудару неғұрлым интенсивті жасалады жəне, керісінше, дағдарыс кезінде өндірістің құлдырауымен, жұмыссыздықтың өсуімен, халықтың төлем қабілеті бар сұранымының азаюымен байланысты аудару қиындайды.
Əдебиеттер тізімі
- Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. — Алматы, 2005. — 552 б.
- Əубəкіров Я. Экономикалық теория негіздері: Оқулық. — Алматы: Санат, 1998. — 479 б.
- Дернберг Р.Л. Международное налогообложение. — М.: ЮНИТИ, — 201 с.
- Салық жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. Қазақстан Республикасының кодексі. (Салық кодексі) // Егемен Қазақстан. — 2008. — 20 желт. — № 405–412.
- 2009–2011 жылдарға арналған Республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан.— 2008. — 5 желт. — № 370–374.