Қазақ халқының дəстүрлі мəдениетіндегі отбасылық əдет-ғұрыптар мен салт-дəстүрлер

Қазақ халқының көнеден келе жатқан салт-дəстүрлері, көнеден бастау алатын сан қырлы мəдениеті, өзіндік игі əдет-ғұрыптары бар. Олардың ішіндегі ең өміршеңі отбасылық салт-дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар болып отыр. Өзінің ұзақ тарихында кең даланың тұрғындары баланың дүниеге келіп, ержетуіне, қонақ күту, тұрмыстағы əр түрлі ғұрыптарға жəне адамның үйленуі мен қайтыс болуына байланысты отбасылық өмірдің тұтас бір ритуалдық жүйесін құра алды. Біздің   мақсатымыз — осы тұтас ритуалдар ішінен бүгінгі күнге дейін маңызын жоғалтпай, негізінен берік жəне толық сақталып отырған баланың туылуы мен тəрбиесіне жəне жерлеуге қатысты отбасылық ғұрыптарды қарастыру.

Атам қазақ «Балалы үй — базар, баласыз үй — қу мазар» деп айтқандай, қазақ əйелдерінің тұрмысқа шыққан соңғы басты міндеті көп баланы дүниеге əкелу болып табылды. Əйелдің бедеулігі өзі мен ері үшін үлкен бақытсыздық саналды. Сондықтан қазақ халқы əйелдің қалыңдық болып, оң босағадан аттап шыққан кезінен бастап, барлық маңызды кезеңде оны, ең алдымен, болашақ баласыздықтан сақтау үшін көзден, тіл-сұқтан, зиянкестен қорғау шараларын қарастырған. Олардың қатарына қызды үйінен басынан тұз айналдырып шығару, қалыңдық қайын атасының үйіне алғаш кіргенде отпен аластау, бөстекке отырғызу жəне оның бет-жүзін бүркемелеп ешкімге көрсетпеу жатады. Сонымен бірге үйлену тойы барысында ырыммен бедеу, айықпас ауруы бар, кесапат саналатын əйелдер маңызды істерге араластырылмайды. Этнограф-ғалым Р.Снесарев атап көрсеткендей, «бедеуліктен құтылудың жолы оны екінші əйелге өткізу» [1]. Үйленуге байланысты көптеген əдет-ғұрыптарды өсіп-өнген, балалы-шағалы əйелдердің атқаруы осындай сенімге байланысты келіп шыққан.

Қазақ мəдениетінде аяғы ауырлаған келінге, бір жағынан, қамқорлық жасалғанымен, екінші жағынан, ол барлық үй шаруасын көп жағдайларда ауыр жұмыстармен қосып атқаруын жалғастыра берген. И.Ибрагимовтың көрсетуінше, «қазақтарда жүкті əйел тіпті өзінің жүктілігінің соңғы күніне дейін жұмысын жалғастыра береді. Мықты дене бітімінің болуы жəне нəзіктіліктің жоқтығы көптеген жағдайда қазақ əйелдеріне барлық ауыртпалықты көтеруге көмектеседі, бірақ кей жағдайларда əйел қатты жапа шегіп, үй жұмыстарын орындай алмайтын халге жетіп, ұстамалы  ауруларға да ұшырайды» [2; 17]. Дегенмен келінге қаталдау қараған қазақ халқында аяғы ауыр əйелге көрсетілетін қамқорлық түрлері де аз болған жоқ. Ең алдымен, əйелдің жерік асына деген сұранысы толық орындалатын жəне іштегі балаға зиян келмесін деген оймен кейбір астарды пайдаланудан, мысалы, түйе етінен бас тартқызатын. Себебі, түйе етін жеген əйелдің толғағы уақтылы болмай, босану уақтысынан созылып кетуі мүмкін. Аяғы ауыр əйелдің өзін күн батқан соң жалғыз түнде сыртқа шығармаған, адамы жаңа қайтыс болған үйлерге жібермеген, оны шошып қалудан жəне шайпау мінезді, баласыз əйелдерден аулақ жүргізген, шаштарын қидырмаған. Көз, тіл-сұқтан аман жүрсін деп бойтұмар жасап берген. Бұның барлығы да болашақ сау баланың дүниеге келуі мен оның анасының денінің саулығы  үшін жасалатын сақтық  шаралары  еді. Енесі  келіннің аяғы  ауыр екенін сезе салысымен, қуанып ауыл əйелдері арасында «құрсақ шашу» тойын өткізетін. Оған  келген əйелдер жас келінге бата-тілектер арнап, кішігірім сыйлықтар тапсырды.

Толғақ басталған заматтан тəжірибелі жасы үлкен ауыл əйелі шақыртылып, босануға көмектескен. Арнайы ырымдар жасалып, толғақ жеңіл болсын деген ниетпен түюлі тұрған заттың барлығы шешіледі. Енесі жылы-жұмсағын салып, «жарыс қазан» асуға кіріседі, бұл шаралардың мəні «əбдіре ашылғандай, тең шешілгендей, түйін тарқатылғандай, шай қайнатымда, сүт пісірімде, ет піскенше, жарыс қазанмен бірге жарыса тез босансын» деген ниеттен туған ырымдар» [3]. Жалпы қазақ əйелдерінде толғақ жеңіл өткен, баланың туғанда шетінеуі аз кездескен, бұл туралы қазақ даласын зерттеген этнограф-дəрігер И.Колбасенко: «Қазақ əйелдері толғағының жеңіл өту себептерін тұрмыс–тіршіліктің жалпы гигиеналық жағдайларымен қатар, қазақ балаларының  (қыздардың да) салт атқа ерте мініп, қыз-келіншектердің де ер азаматтар секілді көбінесе ертоқымсыз жүре беретіндігімен түсіндіруге болады. Осының бəрі ұрпақтан ұрпаққа қарай адам бөксесінің үйлесімділігін өзгертіп, ақыры осы айрықша ерекшелік бала туудың жеңілдеу өтуіне себепкер болса керек» деп жазып қалдырған [4].

Баланың кіндігін кескен əйел «кіндік шеше» аталады. Қазақтар кіндік шеше таңдауға үлкен мəн берген, сенім бойынша жаңа туылған баланың мінез–құлқы кіндік шешесіне тартып кететін болған. Кіндік шеше бір жыл өткенде балаға көйлек кигізеді жəне дəстүр бойынша ата-анасынан қалаған нəрсесін сұрап ала алады. Бұл салт «қалау» деп аталады. Жаңа туған əйелдің белі тез бекісін деп белін тартып байлап, төсекке жатқызған, үйді жылы ұстап, бар күтімін жасаған. Қазақтардың түсінігі бойынша, туған əйел «лас, таза емес» деп есептелгендіктен, баланы бірінші рет басқа əйел емізді. Үш күн өткен соң əйел қайнатқан сумен жуынып, тазаланады, содан кейін ғана ол таза саналып, бұрынғысынша тамақ дайындауға араласып, тіршілікке араласа бастады.

Босанған əйел əл-қуат жинап, белі тез бекуі үшін оған арнайы мал сойылды, қалжа берілді. Сойылған қойдың мойын омыртқасынан жас əйелдерге ауыз тигізіп, таза мүжілген омыртқаның өзін жоғары жерге іліп қояды, оның мəні нəрестені мойны тез бекісін дегенді білдіреді.

Қазақ халқында дүниеге келген жас нəрестенің құрметіне жасалатын рəсімдер, салт–дəстүрлер мен ойын-тойлар өте көп болып келеді. Соның бастамасы жарыс қазаннан кейінгі өткізілетін шілдехана саналады, оны кейде шілде күзету деп те атайды. Қазақтардың жас босанған əйелді жын- перілер жағалағыш болады, сондықтан оны алғашқы түндері олардан күзету керек деген түсінігінен пайда болған бұл салт бойынша жастар үш түн өлең айтып, ойын-сауық құрған. Келе ол  өңін өзгертіп, жас нəрестенің дүниге келуіне байланысты өткізілетін тойға айналып кеткен.

Қазақ халқының жаңа туылған бөпеге ат қою дəстүрінен халықтың ұллтық ерекшелігін, таным- түсінінігін, ой-арманын айқын байқауға болады. Балаға атты ата-əжесі, міндетті түрде ол үлкен немере болғанда, құрметті қариялар, кейде «Қырықтың бірі — қыдыр» деп рəсімнің үстіне түсіп қалған қонақ та қойған. Балаға көз тимесін деп Итбай, Күшікбай деп, дəулетті болсын деп Байбол, Қойбағар, күшті де батыр болсын деп Арыстан, Жолбарыс, Аюбай деп, қыз балаға сұлу болсын деп Ажар, Əсем деп, талап, тілек-мақсатқа орай басқа түрлі аттар қойып отырған.  Кейін келе балаға ислам дінінің ықпалымен мұсылманша ат беру жиі кездесетін болды жəне ат қою рəсімі шариғатқа сай өткізілді, «жас нəрестеге ат беру үшін молданы шақырады. Əдетте қазақтар балаға қайтыс болған ата-анасының немесе туысқанының, атап айтқанда, молшылықпен өмір сүрген жəне батылдығымен, шабондоздығымен ерекшеленген адамдардың есімдері берілген. Соңғы уақыттарда қазақтардың арасында молдалардың шапағатымен қазақтарға жат болып келген пайғамбарлардың, қасиетті мұсылман аттарын қою жиі кездеседі» деп хабарлайды өткен ғасырлық деректер [2; 19].

Баланың кіндігі түсіп жазылуына байланысты, бір жеті ішінде оны бесікке салу рəсімі өткізіледі. Бұл жағдайда ерекше салтанат не той болмайды, кішігірім бесік той деп аталатын мереке ұйымдастырылады. Оған негізінен ауылдағы абысын-ажын, сыйлы əжелер мен апалар, келіндер шақырылады. Баланы бесікке салу сыйлы, парасатты əйелге сеніп тапсырылады, ол отырған бала- шаға, ауыл əйелдеріне түбек тесігінен өткізілген тəттілерді таратады. Бұл тəттілер «тыштыма» деп аталады. Баланы бесікке салар алдында оны міндетті түрде отпен аластап тазалайды, бесікке баланы жын-шайтаннан, тіл-сұқтан, шошынудан қорғайтын тұмар, тағы басқа түрлі қорғаушы заттар тағады. Бесіктің көшпелі қазақ өмірі үшін ықшамдылығын, тазалығын, баланы түрлі тері ауруларынан оңтайлы қорғайтынын қазақтар өмірін зерттеген орыс дəрігерлері де мойындаған [5].

Қырық күн өткен кезде баланы қырқынан шығару рəсімін жасайды. Ұл баланы 37 не 39 күнде, ал қыз баланы қырық күннен сəл асырып қырқынан шығарған. Бұл рəсімнің мəні қырық күн өткен соң нəрестенің мойны қатаяды, қатерлі күндер артта қалды деген халық түсінігіне байланысты шыққан.

Тіпті, қырық күн өткенше «сүт тырнақ» пен «қарын шаш» та алынбады. Қалыптасқан ырым бойынша еркек адам баланың қарын шашын алады, өсіп-өнген əйелдің бірі «30 омыртқаң жылдам бекісін, 40 қабырғаң жылдам қатсын» деген сөздерді айта отырып, баланың үстінен 40 қасық су құйып шомылдырады. Бала шомылған ыдысқа 40 құмалақ тас, сақина, жүзік сияқты заттар салған.

Бала қырқынан шыққан соң-ақ жақын адамдарын, əсіресе əке–шешесін бірден танитын болады. 6–7 айда бала отыратын болса, 8–10 айда еңбектей бастайды, ал 11–12 ай шамасында қаз тұрып жүре бастайды. Осы тұста «тұсау кесу» салт-дəстүрі орындалады. Оның мəнін зерттеушілер «Сəбиді қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым. Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны аяғын жылдам басатын əйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолына ұстап тез жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушінің кəдесін береді» деп түсіндіреді [6].

Бала одан əрі өсіп, атқа отыруға жарағанда, əке-шеше оны да үлкен қуаныш көріп, атаусыз қалдырмаған. Балаға арнайы ат, ертоқым дайындап «атқа отырғызу» деп аталатын кішігірім мереке жасайды. Оған баланың нағашылары, ағайын-туыс, жекжат шақырса келіп, нағашысы ат мінгізіп жатса, қалғандары қамшы, садақ, жалпы ер заттарын сыйға тартқан. Балаға атпен келіп, қарияларға сəлем жасатады, ал, əйелдер жағы оған шашу шашып, тілектерін білдіреді.

Қазақ даласында ерекше сəн-салтанатымен ерекше аталып өтетін, өзіндік жоралғылары бар балаға қатысты үлкен тойдың бірі — сүндет тойы. Өткен ғасырларда бұндай тойдың куəгерінің бірі былай деп жазып қалдырған: «1 маусымда бұрынғы болыс Ермұқамет Меңдіқұлов 8 жастағы Ердаулет атты ұлын» сүндетке отырғызуына байланысты» той өткізді. Тойдан 5 күн бұрын бүкіл болысқа хабаршы жіберіліп, той қонақтары шақырылды. Той алдында үлкен дайындық жүргізілді: қонақтарға арналған 17 киіз үй тігілді, киіз үйді əр рудың алатын орнына қарай орналастырды, пісірілген ет қойылатын екі киіз үй тігілді, барлығы 8 бас жылқы мен 30 қой сойылған. Тойға барлығы алты жүзден астам адам қатысты» [7]. Қалыптасқан дəстүр бойынша баланы 5, 7 немесе 9 жасында, сирек бұдан үлкен жасында сүндетке отырғызады. Қазақтар баланы ертерек сүндеттегенді дұрыс көрген, өйткені сүндеттеу кезінде ауырсыну аз болып, тез жазылады деп есептеген. Сүндетке негізінен жаз айының аяғы не күздің басы таңдалып алынды, өйткені ыстық та, суық та балаға зиян тигізбесін деп ойлаған. Сүндеттеу рəсімін қожалар атқарған, баланың əкесі оған ат мінгізген. Тойға жиналғандар баланы мұсылман болғандығымен ғана емес, ержетіп азамат болуымен де құттықтаған. 9–10 жастағы бала сүндеттелгеннен кейін оны ержетті деп, қалыңдық айттыра берген. Сүндет тойы тай, құнан шаптыру, балалар арасында күрес ұйымдастырып, шашу шашу, балаға көрімдік беру сияқты əдет-ғұрыптармен қызықты өткізілген.

Бақытсыздықтың ең ауыры баласыздық деп санаған қазақтар баласынан ешнəрсе аямаған. Оның туылғанынан бастап ержеткенге дейінгі аралықта оның əрбір маңызды қадамын құтқа балап, қуанышын ел-жұртымен осылайша бөлісіп отырған. Қазақтың аса балажан екендігіне тəнті болған өзге ұлт авторлары: «Əке-шешелері балаларын айрықша жақсы көріп, мəпелеп өсіреді, ешқашан ұрмайды» [8], «Балаларына деген сүйіспеншілігі жағынан əке-шеше бірінен-бірі кем түспейді» [9],

«Қазақтар арасында шамалы уақыт болған адам олардың балажандығын білер еді» [10] деген сияқты сүйсіну лебіздерін қалдырған.

Қазақ халқында он жастан асқан баланы еңбекке араластырып, қозы бақтырған, сондықтан бұл жастан бала үшін — «қозы жасы» басталған, ал он беске толған ұлды қойдың артына салғандықтан, ол жастан «қой жасы» басталған, ал, жиырма бестен ары «жылқы жасы» басталған. Қазақ халқы осылайша балаларын жастайынан мал тануға үйретіп, шаруаның əр түріне баули білген. Ұл балаларды түз жұмысын атқаруға тəрбиелесе, шешелері қыз баланы кішкентайынан үй шаруасына баулыған. Тігу, тоқу, тамақ пісірудің бəрін үйретіп, он екіге толғанда қыз балаға үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін көлегейлеп шымылдық ілетін болған. Бұл дəстүр халқымызда «қызын оң жаққа шығару» деп аталады. Ал, шымылдық ішіндегі қыз үйі «қосаға», пердесі «көсеге» делінеді. Кейін қыз күйеуге шыққанда жасауымен бірге осы көсегені алып кетеді, қазақ халқындағы «көсегең көгерсін» деген тілек осы салтқа байланысты айтылса керек. Сонымен бірге қыздарын болашақ тұрмысқа үйренсін деп, ұзатылуға 6 ай қалғанда оған жеке отау тігіп бөлек шығарады. Ол отау –доғалан деп аталған. Онда қыз өзі жеке қонақ қабылдап, барлық үй шаруасын атқарумен айналысады. Бұның бəрі «шама келгенше, өнерге, еңбекке, білімге, адамгершілікке, керек болған жағдайда, ел қорғауға дағдылануға байланысты қамқорлықтар деуге болады. Осы ізгі мақсат, асыл арманға  байланысты  «ұлың ержетсе, ұлы  қылықтымен, қызың бойжетсе, қызы     қылықтымен ауылдас бол» деген мақал қалыптасқан. Мұның өзі олардың балаға, оның тəрбиесіне көп көңіл бөлетіндігінің айғағы екендігі шынайы шындық» » [11; 85].

«Өмір бар жерде, өлім бар» деген атам қазақтың тарихымен күні бүгінгі дейін сол қалпында сақталып келе жатқан көне салт-дəстүрінің бірі — жерлеу салты. Қазақтың жерлеу əдет-ғұрпы аралас болды, онда исламдық та, тəңірлік те əдет-ғұрыптар кездесті. Қайтыс болар адамның соңғы сағаттарында жанында жақын туыстары мен ағайындары болды. Дəм-тұзының таусыларын сезген адам қара шаңырақты тиісті иесіне табыстап, өзін қай жерге жерлеуді, сүйегіне кімдер түсетініне дейін айтып кетеді. Деректердің хабарлауынша, «қарттардың қайсібірі өмірінің соңғы жылдарында о дүниеге кетуге дайындығын бастап, кебіні мен ортақ малдан қанша мал шығындайтынын алдын ала белгілеп қояды. Алайда қазақтардың көпшілігі өлімнің жақындап қалғанын сезген жағдайда өзіне бөлінетін ысқат малы жайында айтып кетеді. Ысқат малы — бұл қайтыс болған адамның ораза ұстау мен мінəжат етуінде жіберген кемшіліктерін өтеу үшін шалынатын құрбандық мал» [12; 290].

Қазақтар кейде қайтыс болар адам жақын бір адамын қимай «күтіп жатады», оны көріп араздасқаннан соң жаны қиналмай үзіледі деген сеніммен науқастың халі нашарлағаннан, тез арада ең жақын деген туыстарын шақыртады. Кісі жантəсілім етер алдында «иманы өзімен бірге болсын» деген мақсатпен «имансуды ұрттады. Дұға оқиды, тілін кəлимаға келтіреді. Науқас үзіле бергенде əйелдер жағы айғайлап дауыс шығарады, оған дейін жылауға тыйым салынады. Басында отырған молда, ақсақалдар иман тілеп, көзін жауып, жағын таңып, ақпен бетін жабады. Сосын марқұмның денесі үйдің оң жағына құрылған шымылдық ішіне шығарылады, астына шөп төселеді. Үстіндегі киімдері шешіліп, үстін шүберек матамен жабады. Осыдан кейін өлікке қарауға, жамылғысын қозғауға рұқсат етілмейді. Қазақ салтында өлік қойылған жерде қырық күнге дейін шырақ жағылады, өйткені қазақтардың сенімі бойынша оның жаны сол жерде жүреді. Мəйіт жерге тапсырылғанша жеке қалдырылмайды, ауыл адамдары кезектесіп, шырақ жағып, көз ілмей əңгімемен сол жерде отырады.

Қаралы хабар тез тарап, естіген дүйім жұрт көңіл айтуға жəне жаназаға қатысу үшін қаралы үйге келіп, көрісу ырымын жасайды. Ертеректе өлген адамның əйелі, қыздары, қарындастары шаштарын жайып жіберіп, бүйірлерін таянып, дауыс шығарып жоқтау айтатын. Кейде марқұмның əйелі бетін тырнап, қанатып жіберетін. Бұл қазақ халқында «бет жырту» деп аталатын. Бұл оның өлген еріне жұрт алдында «сенің артыңда қалып бара жатқан мен бейбаққа сəн-салтанаттың да, көріктің де керегі не» деген анты іспеттес əдет болатын [11; 91]. Қаралы ауылда ойын-сауық той-думан өткізілмейді. Ы.Алтынсарин «Өлген адамды қазақтар əдетте үш-төрт сағаттан артық, ал көп дегенде жарты тəуліктен артық сақтамайды» дейді » [13]. Өлім хабарын естіп, ет-бауыр туыстар, жаназаға шақырылған адамдардың бас-аяғы түгенделе салысымен «сүйекке түсу» мəселесі сөз болады. Бұрын сүйекке əр рудың өкілдерінен бір-бір адам кіретін, ал, қайтыс болған адам сүйегіне кімді кіргізу туралы алдын ала айтып кетсе, оның тілегі міндетті түрде орындалды. Адамдар сүйекші болып хабарланғаннан кейін бəрі бірден өліктің жанына жиналады. Өлікті кейде сүйекшілер емес, туысқандарының ішінен ниет білдіргендер жуады. Сүйекті қалыптасқан дəстүр бойынша 5 адам жуындырады. Біреуі су құйып тұрса, екіншісі молданың көрсетуімен дене бөліктерін жуады, ал қалғандары денені ұстап, аударып тұруға көмектеседі. Əйелді тек əйелдер жуындырады. Өлікті қолмен жумайды, таза қолғап киіп жуындырады. Жуындыру аяқталған соң, өлікті ақ матаға орайды, ол «кебін» немесе «ақірет» киімі деп аталады. Дəстүр бойынша ер адамдарға кебінді үш қабаттан кигізеді. Ал, «əйелдердің жағдайы аздап басқаша. Ер адамдарда үш қабат кебіннен кеудесі көрінсе — бұл ештеңе емес, ал əйелдер үшін бұл күнə. Негізінен əйелдердің бүкіл денесі, бетінен басқа жəне қолдың буындары арабша гоурат, немесе əбүйір. Əбүйірді ашу ұят, күнə. Сондықтан да əйелдердің кебіні еркектердіңкіндей 3 қабаттан емес, 5 қабаттан тұрады [12; 296]. Сүйекке түскен адамдарға марқұмның киім-кешегін тарқатып береді, қазіргі күндерде жаңа киім қою дəстүрге айналып отыр. Денені «арулаған « жерді жиыстырып, тазалайды, үстіне тас не топырақ үйіп белгі жасайды, ол жерді біраз уақытқа дейін ешкім баспау керек. Егер жазатайым біреу басса, ол адам ауруға ұшырайды деген сенім бар.

Таза арулап жуылып, кебінге оралған соң қайтыс болған адамды күнəсінен  тазарту, немесе підия, деп аталатын əдет-ғұрып басталады. Бұл бойынша ысқат оқылып, адамның тіршілікте жасаған күнəсі басқа, тірі адамға аударылады.  Халық  арасында  бұны  «дəуір  айналдыру»  деп  те  атайды. Ол үшін молда қолына ала жіп ұстап өліктің бір жағына отырса, ар жағында өлген адамның дəулетіне қарай ысқатқа шығарған мал басына қарай ең кедей деген адамдар отырады. Молда дұғасын оқып, үш рет «Пəленшенің жасаған күнəсін жууы ретінде бұл малды қабыл етесің бе?» деген кезде, ала   жіптің екінші ұшын ұстаған адам үш рет «аламын» деп жауап қайтарады. Бұл əрекет барлық підияшылар үшін қайталанады. Деректердің хабарлауынша, «өлген адамның өсиеті бойынша  қалдырылған барлық ысқат малы 3 бөлікке бөлінетіні енді түсінікті: бір бөлігін молда алады, екіншісі — рубасыларына берілетін атаулы сыйы, үшінші бөлікті «дəуір айналдыруға» қатысқан підияшыларға береді» [12; 297]. Бұдан соң арулаған денені кілемге орап, бас жағын алға ұстап, сыртқа алып шығып, таза биіктеу жерге қояды. Өліктің үстіне тоғыз қабат, қымбат таза маталар, кілем жабады, оны кейін молдалар, қабір қазғандар мен сүйекшілер алған. Азаға жиналған еркектер жағы жаназаға тұрады, жаназаны қожа–молдалар шығарады. Осыдан кейін өлікті жерлеуге алып кетеді. Өлікті үйден шығарарда əйелдер жағы қатты дауыс көтеріп, жоқтау айтады. Қазақтардың жоқтау салтын орыс авторлары былай деп сипаттап жазған: «Кəдуілгі əнге ұқсас бұл жылау қырық күн бойы үш дүркін жəне əрі қарай бір жылға дейін бір реттен болады. Жылап-жоқтап тұрған қазақ əйелін түсіну мүмкін болмаса да, марқұмның тірі кезін есіне алып, орны толмас қайғыдан қасірет шеккенін аңғару қиын емес. Ер азаматтар «жырлауға» қатыспайды, оңтүстікке қарап жартылай шеңбер құрып отырған əйелдердің артқы жағында тізерлеп отырған олар өлгендер естімейтінін, қайтып тірілмейтінін айтып жұбатумен болады» [14]. Əйелдер бейіт басына бармайды. Бейіт ауылдың маңында, су шайып кетпес үшін биіктеу жерде болады. Негізінен «қазақтардың бейіті — тастар үйіндісі, ал обалар қазақ халқының əдет-ғұрпына сай емес топырақ үйінділері» делінеді деректерде [15]. Қазақстанның əр аймағында қабірдің қазылуы, үйінің жасалуы, марқұм денесінің оған орналастырылуы əр түрлі болып келеді. Бірақ қай жерде болмасын, қабірдің басы солтүстікке қаратылып, тереңдігі адам сиярдай болуы керек. Қабірдің бір бүйірінен лақат қазылады, оның биіктігі адам отырған кезде төбесі тимейтіндей болуы керек. Оның қазылу себебі, өлген адамның кеудесін топырақ баспау жəне уақыт өте келе қабірдің топырағы түсіп кететіндей жағдайда сүйек көрініп қалмас жайын ойлаудан келіп шыққан. Қабірге жақындарынан үш адам түсетін болған, олар мəйіттің аяғына байланған орамалдан басқа жағы мен қолын таңған орамалды шешіп, қабірдің басынан қазылып алынған «бас топырақты» мəйіттің басына жастатады, содан соң үйдің аузын тас, ағаш не кірпішпен мықтап жабады. Осылардың бəрі жасалған соң ғана қабір топырақпен жабылады, жақындары бірінен соң бірі күрек алып топырақты үйеді, бұл жерде қатаң сақталатын ырым күрек қолдан қолға берілмейді, оны тек жерден көтеріп алу керек. Бұдан соң «топырақ» салу рəсімі жасалады, ең жақын адамдары «Жатқан жерің жарық болсын, топырағың торқа болсын» деп қабірге бір уыс топырақ тастайды. Ең соңында құран оқылады, бейіт басына адамның өлгенін көрсететін белгі қойылады. Егер өлген адам еркек болса — найза, əйел болса — бақан не піспек, қыз болса — уық, жас балаға бесік қойылды. Өлген адамның туыстары жылына қарай əрқайсысы дəулетіне сай оның бейітінің басына ескерткіш белгі орнатқан. Қабірдің басын қарайтпау перзенттері мен туыстарға ар, күнə саналған. Негізінен төрт құлақты не күмбез бейіттер тұрғызылған, оны тұрғызған кезде ағайын-жекжатты жиып,  құран оқытып атап өткен. Жалпы, қазақтар жылы өткенге дейін қаза тапқан адамын аза тұтатын, егер өлген адам орта жаста болса, оның əйелі мен қыздары қара түсті орамал таққан, ал жасы 20–25-те болса, онда əйелі қызыл орамал тартқан, бұл «жас жігіт» деп аталды [16]. Ал, жасы келіп қайтыс болған кісінің əйелі ақ орамал тартты, ол туралы қазақтар күйеуі кəрі, сондықтан басына қара салмады дейтін.

Қазақтарда ер адамның өліміне қатысты «тұлдау» дəстүрі болған. Ол бойынша ертеде қаза болған адамның бейнесін жасап, киім кигізіп үй ішіне жансыз қуыршақ етіп отырғызып қоятын [17]. Оған қарап жары қырық күнге дейін жоқтау айтқан. Қайтыс болған адамның заттарын тұлдауға қатысты қалыптасқан ұстанымдар бар, мысалы, жасы жетіп, ақ өліммен өлді делінген қарияның мінген аты тұлданған, орта жастағылардың қару-жарағы, ер-тұрманы, киім-кешегі, мінген аты, əйелі, яғни оның меншігі саналғанның бəрі, тұлданған. Осыған орай тілімізде «тұл үй», «тұл отау», «тұл қатын», «тұл ата», «тұл киім», т.б. атаулар қалыптасқан.

Қазақ халқы қайтыс болған адамдарын аруақ санатына енгізіп, оларды барынша құрметтеп, «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деп оларды жиі еске алу мақсатымен: үшін, жетісін, қырқын, жылын берген. Ал, жасы пайғамбар жасынан асып қайтыс болған адамдарға, жылы өткен соң, əсіресе ол адам бақуатты, атақты болса, перзенттері ас беріп, той сияқты етіп өткізген. Мысалы, осындай астың біріне қатысқан суретші-этнограф В.Плотников: «Құрбандыққа ірі қара мал сойылып, шақырылған қонақтарға табақ тартылатын, ойын-сауық өткізілетін бұл ғұрып қайғылы рəсімнен гөрі, мерекелік сипатқа ие. Қазақтардың барлығы дерлік асты өзінің əл-ауқатына қарай бергенімен де, əсіресе байлар мен аз да болса аты белгілі адамдар бұған өздерінің елеулі дүние-малының елеулі бөлігін жұмсайды десе болады. Олар бос даңқұмарлықтан немесе ескі əдет-ғұрыпқа еліктегендіктен ғана бұл іске мол қаражатын сарп етуге дайын» дей келе, 1860 жылы жасауыл Құламбаевтың əкесінің асына 5000 адам қатысқанын таң қала жазған [18].

Жылы өткен соң да қазақтар қайтыс болған адамдарын ылғи еске алып, бірінші айт күндері бейіт басына барып құран бағыштаса, аруақтар үйден дəметіп келіп тұрады деген сеніммен əр төртінші күні шелпек пісіріп, олардың ризалығы үшін таратады, олардың өз ұрпақтарын желеп-жебеп жүретініне сенеді. Шамасы келгендер жылын өткерген соң да, жылдар өтіп кетсе ел-жұртты жинап, əке-шешесін еске алып ас бере береді. Тек қырық жылдан соң мəйіт топыраққа айналады деп есептеп, қайтыс болған адамды еске алып ел жинамайды. Бұның барлығы — халқымыздың өлген ата- бабаларын еш уақытта ұмытпай, құрмет көрсетулерінің айғағы. Қазақ даласын зерттеген атақты авторлардың бірі И.Кастанье: «..курганный народ, который создал такое разнообразие в типах курганов, питал безграничное уважение к предкам. Заботы, которыми он окружал своих мертвых, достойно нашего восхищения» деген екен [19]. Өкінішке орай, жерлеу əдет-ғұрыптарының ежелден келе жатқан естірту, жоқтау, көңіл айту, аза тұту, еске алу сияқты кейінгі ұрпаққа тəрбиелік мəні бар салттарының кей жақтары көлеңкеленіп, жастар тасбауырлыққа, қатыгездікке, жаны ауырмастыққа бой ұрып отыр. Халқымыздың тəрбиелік мəні бар дəстүрлеріне ізгі ниетпен қарап, оның пайдалыларын дəріптеуден ұтпасақ, ұтылмайтынымыз анық.

Әдебиеттер тізімі

1. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований в семейной обрядности у узбеков Хорезма. — М.: Наука, — С. 81.
2. Ибрагимов И.И. Қазақ халқының этнографиялық очерктері // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 416 б.
3. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи–этнографиялық шолу). — Алматы: Ғылым, 1973. — 88 б.
4. Колбасенко И.С. Қазақтардың акушерлік маңызы бар кейбір əдет–ғұрыптары мен ырымдары // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет ғұрыптары. — 2–т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 88 б.
5. Колбасенко И.С. Қазақ бесігі, қазақтардың бала күтімі туралы бірер сөз // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 102 б.
6. Кенжеахметұлы C. Қазақ халқының салт–дəстүрлері. — Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2005. — 71 б.
7. Капустин Г. Қостанай уезінің Жетіқара болысы. Корреспонденция. [Сүндет той туралы] // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 112 б.
8. Брем А. Қазақтардың тұрмыстық жəне отбасылық өмірі // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2–т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 84 б.
9. Карутц Р. Үйлену жəне неке (Среди кигргизов и туркменов на Мангышлаке» кітабынан, V-тарау) // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет ғұрыптары. — 2–т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 130 б.
10. Диваев Ə. Қазақтар балаларын қалай жұбатады // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет — ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 127 б.
11. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы: қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек. — Алматы: Қайнар, 1996. — 288 б.
12. Балаубаева-Голяховская А.М. Ақмола губерниясы қазақтарының жерлеу салты // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2–т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет–ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 416 б.
13. Алтынсарин Ы. Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу жəне оған ас беру дəстүрінің очеркі // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2–т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет- ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 253 б.
14. Сорокин Н. Дүниеден өтуге байланысты қазақтардың əдет–ғұрпы туралы жазба // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 262 б.
15. Мухин Д. Қазақ ескерткіштері // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 271 б.
16. Диваев Ə. Ертедегі қазақтардың жерлеу дəстүрі // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет–ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет — ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 286 б.
17. Шишло Б.П. Среднеазиатский тул и его сибирские параллели // Домусульманские верования и обряды Средней Азии. — М.: Наука, 1975. — С. 250
18. Плотников В. Орал сырты қазақтарының тұрмысынан этнографиялық очерк // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет– ғұрыптары. — 2-т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 257–259-б.
19. Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей. — Оренбург, 1911. — С.