Түзеу мекемелерінде қылмыстардын ескерту жүйесінің ерекшелігі ретінде, оның субьектілерінің қатарында ерекше ұйымдар мен органдар бар, олар басқа да мəселелерді шешумен қатар, қылмыстарды ескертудің жəне режимнің бұзылуының мəселелерімен айналысуы тиіс.Сондықтан да, оларды алдына қойылған міндеттерге пара-пар, тиісті өкілетіліктер ұсынылады. Бас бостандығынан айыру орындарында қылмыстан ескертуді жалпы əлеуметтік деңгейін, түзеу мекемелерінің барлық қызметтерін жəне бөлімшелерін қамтамасыз ететін тенденция қалыптасуда. Бұл жерде сөз, түзеу мекемелерінің қызметіндегі кемшіліктерді азайтуға бағытталған əлеуметтік-саяси, экономикалық, тəрбиелік, ұйымдастырушылық-басқарушылық жəне құқықтық шараларға бейімделген қылмыстық жазаларды орындауды жүзеге асыратын құрылымдар туралы айтылуда. Нəтижесінде олар жанама нысанда, бас бостандығынан айыру орындарындағы қылмыстылыққа түбегейлі əсер етуде.
Сөзсіз, қылмыстылықпен жаплы ұлттық деңгейде, соның ішінде бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаларды атқару жағдайында өзіне тəн саясатты анықтайтын жəне жүзеге асыратын стартегиялық жоспар тұрғысынан мүмкіндікті иеленетін заң шығарушылық билік ҚР Үкіметі жəне басқа да мемелекеттік билік органдары қолайлы алғы шарттара қалыптастырады. Стратегиялық жоспар тұрғысынан пентенциярлық саясат, соның ішінде түзеу мекемелерінде қылмыстардан арнайы ескерту аспектісі, арнай бағдарламаларда өзінің көрінісін табады.
Түзеу мекемелеріндегі қылмыстардан ескерту жүйесінің негізгі элементі болып мамандандырылған бөлімшелер танылады, оларға заң шығарушы құқық қорғау қызметін жүзеге асыру құқығын қсынады. Оның міндеттерінің ішіне анықтау, ескерту, бұлтартпау, қажет болған жағдайда пентенциярлық қылмыстарды ашу, тергеу жəне тергеу прафилактикасы проблемалары кіреді. Бұл жерде сөз, шартты түрде айтқанда «пенитенциорлық палиция» айтуға болады, өйткені олар түзеу мекемеріндегі негізгі құқық қорғау функцияларын жүзеге асыруды құрылымдық қамтамасыз етеді.
Біріншіден, бас бостандығынан айыру орындаранда құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету мүддесі тұрғысынан əкімшілік режим қызметін жүзеге асыру. (түзеу мекемелерінде тис қоғамдық тəртіпті жəне қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ішкі істер бөлімшелері)
Екіншіден, тəртіпті жəне жазаны атқару жағдайларын, түзеу мекемелері персаналды жəне басқа да тұлғалардың, сотталушылардың қауіпсіздігі мүддесінде жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру;Түзеу мекемелеріндегі жасалуы мүмкін дайындалып жатқын қылмыстарды жəне жаза өтеудің белгіленген тəртіп бұзуды анықтау, ашу, бұлтарпау жəне ескерту; Түзеу мекемелерінен қашқан сотталушыларды, бас бостандығынан айыруды өтеуден жалтарған сотталушыларды іздестіру (түзеу мекемелерінің тиіс жедел іздестіру қызметін ІІМ жəне арнайы қызметін жеділ іздестіру қызметі жүзеге асырады, оларға пентенциярлық полиция жедел аппараттары түзеу мекемесінекелгенге дейін сотталушылар жасайтын қылмыстарды анықтауға жəне ашуға көмектесуі қажет).
Пентенциярлық полицияның құқық қорғау қызметінің мəртебесі мен түрлерінің заң шығарушының анықтау соның ішінде пентенциярлық қылмыстар мен құқық бұзушыларды анықтау,ескерту жəне бұлтарпау,саласындағы міндеттерді шешу елеулі маңызға ие.Егер заңдарды сақтауды мəжбүрлеп күшпен қамтамасыз ететін басқа да құқық қоғау органдарына қатысты мəртебелер сұрақтар шешімін тапса, онда пентенциярлық полиция өзінің ескерту қызметінде жекелеген құқықтық құжаттарда əр түрлі нормалаға жүгінуге мəжбүр болады. Сондықтан да сотталушылардың құқыққа – қайшы мінез-құлқына құқыққа қарсы іс əрекет тұжырымдамасын бекіттеін заңды дайындау жəне қабылдау жəне бір мезетте пентенциярлық полиция мəртебесін қылмыстық атқару жүйесі органдарының құқық қоғау қызметіндегі негізгі суьбьект ретінде анқытайды.
Түзеу мекемелеріндегі криминалогия прафилактика субьектілері болып Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару кодексі ережелерініе сəйкес қоғамнан оқшауланған тұлғаларға қатысыт тəрбиелік əсер етуді, сотталушылардың материалдық – тұрмыстық, медикум-санитарлық қамтамасыз етуін, олардың еңбегін, кəсіптік білімін жəне кəсіптік дайындығын реттейтін норманы жүзеге асыруды қамтамасыз етуге шақырады. Қазіргі кезеңде пентенциярлық мекемелер қызметінің барлық жоғарыда көрсетілген бағыттары ТМД елдерінде жүріп жатқан əлеуметтік-экономикалық, саяси, мемлекеттік-құқықтық, құлықтылық-этикалық өзгерістердің əсері мен жанаруда. Соның ішінде, құқыққа қайшы мінез құлық мүддесінде, сотталушылардың жұмысының дəстүрлі жəне жаңа нысандарын үйлестіреді.
Қылмыстардан ескерту жəне пентенциярлық құқық бұзушылықтар субьектісінің қатарына өзіндік сиапты немесе қоғамдық ұйым мəртебесін иеленетін ұйымдарды да жатқызуға болады. Заң шығарушы ҚР ҚАК 107 бабыда сотталушылардың өзіндік ұйымдарын құру қызмет ету мүмкіндігіне соның ішінде сотталушылардың түзелуіне ықпал ететін міндеттер; Тəртіпті қамтамасыз етуде əкімшілікке көмектесу сотталушылардың арасында қалыпты өзара қатынастарды қалыптасырады. Бұл мəселелерді тізімі мынаны білдіреді, сотталушылардың өзіндік ұйымы-бұл сотталушылардың құқыққа қарсы мінез-құлқы ескерту жүйесінің мамандандырылған субьектілері; Өйткені аталған міндеттерді шешуге қатысу олардың мақсаты, өйткені олар сол үшін құрылады
Қазіргі жағдайларда қоғамдық ұйымдардың сотталушылардың тəрбиелік жұмыс үдерісіне қатысуы, толықтай алғанда олардың тарапынан құқыққа қайшы мінез-құлықты ескерту мəселесін шешуі тəн. Олардың қатарында қорғаншылық кеңестер, қоғамдық бірлесітіктер. Бұл субьектілер арнай мамандандырылған болып танылмайды.Өйткені сотталушылардың құқыққа қайшы мінезқұлқына қайшы тұру олардың негізгі мақсаты болып танылмайды. Бірақ олардың қызметі жалпы алдын алу сиаптына тəн екендігі дауыссыз, өйткені олар сотталушылардың тəрбиелік жұмысын, материалды-тұрмыстық жəне медициналық қамсыздандырылуын оңтайландырлады.
Түзеу мекемелеріндегі қылмыстардын жəне құқық бұзушылықтардын ескертудің субьектісіне қатысты айтылғандарды қорытындылай келе, қарастырылып жатқан жүйенің шектеулі маңызды элементтері, оның қызмет етуінің жандануына алып келеді. Осы жерде аталған жүйенің тиімділігі дереу өседі, егер пенитенциорлық профилактиканы арнай мамандандырылған субьектілерінің өкілдері тиісті дайындаған болса олар пенитенциорлық мекемелердегі профилактикалық қызметін арнайы мамандандырылған субьектілерімен нəтижелі өзара əрекет етеді. Осы жерде ерекше рөл қылмыстықатқару жүйесінің жетекшілеріне, оның орындаған басқарушыларға түзеу, мекемелерінің қызметін жəне бөлімшелердің басшыларына тəн, олар пенитенциорлық қызметке тікелей жəне жанама əсер ететін профилактикалық шаралардың барлық кешенін үйлестіруші рөлінде болуы тиіс.
Пенитенциорлық қылмыстардын жəне құқық бұзушылықтардын ескерту жүйесінің элементтері болып осы проблема шешуге сөзсіз алып келетін шаралар танылады. Аталған аспектінің түбегейлі сəті болып осы шаралардың бір келкі еместігі өйткені оларды жүзеге асыру тиісті заң шығарушы жəне құқықтық актілер мен көзделген атқару жүйесі органдары қызметінің түрлерінің шеңберінде ғана жүзеге асырылуы тиіс. Бұл жерде күнделілік бас бостандығынан айыру орындарындағы қылмыстылыққа қарсы əсер ету үдерісінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеу пəні болып табылатын, автономды заң шығарушы актісін болмауынан көрініс табады. Заң шығарушы құқыққа қайшы мінезқұлық үшін жауаптылық негіздерін сондай ақ əкімшілік құқық бұзушылықтар, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі өндіріс, жедел іздестіру қызметі бойынша істер өндірісін жүзеге асыру үшін құқықтың негізін құрайтын, құқықтық құжаттарды қабылдауға арналған дəстүрлі жолмен жүреді. ҚР қылмыстық-атқару кодексінде бас бостандығанан айыру орындарында қылмсытық жазаларды атқаруда реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі қалыптасқан жəне шоғырланған олар XX ғасырдың 60-90 жж. еңбекпен түзеу мекемелеріндегі заңдылықты нығайту тəжирбесін, сондай ақ Республикада қалыптасқан əлеуметтіксаяси жағдайларды көрсетеді.Қылмыстық атқару кодексінің базалық ережелерін дамыту үшін құқық қолдану тəжирбесін тиімділігін қамтамасыз ету мүддесі тұрғысынан қылмсытық атқару жүйесі органдарының қызметінің құқықтық негіздерін жетілдіріге байланысты норма шығармашылық жұмыс жүзеге асыруды жəне жалғасын табуда.Соңғы жалдары қылмыстық атқару жүйесінің қызметіне қатысты заңдар мен ҚР Үкіметінің қаулылары қабылданды.
Айтылғандар түзеу мекемелеріндегі қылмыстардан ескертудің сол немесе басқа да құралдарын қолдану субьектілерді даралау мен байланысты. Оларға құқық қоғау саласындағы сол немесе басқа да функцияларды жүзеге асыру үшін құзіреттер берілген. Қылмыстық атқару жүйесінің қызметін реттейтін нормативтик базаны талдай келе, құқықтық көзқарас тұрғысынан ҚР бұл мəселені шешімі келесідей. Ең алдымен ҚР ҚАК 8 бөлігінің 14 бабында бас бостандығынан айыру туралы жаза, тиісті мемлекеттік мекемелермен-түзеу мекемелерімен жəне тергеу изаляторларларымен атқарлады. Өз кезегінде, ведомстивалық деңгейде бас бостандығынын айырудың типік құрылымдары белгіленеді, ол тиісті функцияларның түзеу мекемелерінің жəне тергеу изоляторларының ұйымдастырушылық буындары мен анықталады. Сондықтан да ҚАК-ң 5 тарауының ережелеріндегі бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны атқаруды реттейтін жəне сотталушылардың девионтты міне құлқына əр түрлі нысандарында ескертуді анықтайтын құралдар мен тəсілдер, түзеу мекемелеріндегі бөлімшелер мен қызметтеріндегі ескерту қызметінің мəртебесі мен мазмұнына арналған девомстовалық актілерден анықталады.
Түзеу мекемелеріндегі құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету шегіндегі рефимдік қызмет ҚР АК 12 тарауының ережелеріне сəйкес пенитенциорлық қылмыстарды жəне құқық бұзушылықтарды жасауды қиындылығын мүлдем жоққа шығаруға құралдар мен тəсілдерді жиынтығын жүзеге асыруды осы мақсатқа ҚР ҚАК 79 бабы жəне 15 қыркүйек 1994 жылғы ҚР «Жедел іздестіру қызметі туралы» заңнамасы «өзгертулер мен толықтырулар» 1 бөлігі 2 бабы бағытталған. Түзеу мекемелерінің жедел қызметтері аталған заңның 11 бабында көзделген жедел іздестіру шараларын жүргізу арқылы бас бостандығынан айыру органдарында қылмыстық атқару заңдары мен белгіленген режимді ұстауды қамтамасыз етуге шақырады. Режимдік жəне жедел іздестіру шараларын салыстыра отырып, сотталушының немесе бас бостандығынан айыру органдарындағы олардың қауымдастығының қылмсытық пиғылына жүзеге асыру дəрежесін даралауды критериін көруге болады.
Өз кезегінде, сотталушылардың еңбек қызметін қамтамысыз ететін тузеу мекемелерінің ұйымдасытырушылық ҚР ҚАК 14 тарауына сəйкес кəсіптік білімді жəне кəсіптік дайындықты алады, ҚАК 15 тарауына сəйкес бас бостандығынан айыру органдарында тұлғаларға тəртіптік əсер етуді жүзеге асырады жəне тиісті контингентті əлеуметтендірудің мəселесін тиімді шешуге мүмкіндік беретін, барлық жұмысты жүргізу үшін жағдайлар жасауы тиіс.
Мақсатқа сəйкес біріңғай құқықтық құжаттағы сотталушылардың қылмыстары мен құқық бұзушілығын ескерту жүйесіне орын алған барлық құқықтық нормаларды жүйелеу онтайландыру болып көрінеді, ол пенитенциорлық қылмыстыққа қарсы іс əрекет үдерісінде туындайтын қоғамды қатынастарды реттейді. Өзінің құқықтық табиғатының сотталушылар мен де, сондай ақ олардың орналасу жеріндегі тергеу мекемелерінің аумағы мен обьектілерінде орналасқан басқа да тұлғалардың қылмыстардың ескерту тəртібіне арналған, нормаларды жинақтайтын кешенді салалық заң актісі болуы тиіс.