Қолданыстағы заңнамалар мен ведомствалық нормативті-құқықтық актілер, өкінішке орай «петенциарлық қауіпсіздік» деген түсініктің мəнін аша алмайды, бұл дегенің оның доктриналдық анықтамасына жүгінуді қажет етеді. «Пенитенциарлық қауіпсіздік» əдеби тілде қылмыстық-атқару құқық түсінігі ретінде қарауды ұсынған, бұл дегенің қылмысты-атқару құқық қатынастары шеңбнрінде, субъектілері адам, қоғам жəне мемлекет қатысатын заңды қауіпсіздік бөлігі. Бұл мақаланың авторының «пенитенциарлықи қауіпсіздік» сала аралық түсінік болып табылады.
«Пенитенциарлық қауіпсіздік» – бұл дегенің сотталғандардың өмірге деген қажетті қызығушылығы, заң мен моралдық тұрғыда қорғалуы, сол сияқты əр түрлі жазаға кесілген сотталған адамдар тарапынан шығатын қауіп-қатерлер мен қауіптіліктерден адам құқығының, қоғам мен мемлекеттің қорғалуы. [1]
Қауіпсіздік адамның əлеуметтікөмір мен өмірге аса қажетті қызығушылықтарының қорғалу жағдайы сияқты, қоғам мен мемлекет қауіпсіздікке жетуге арналған шараларымен тікелей байланыста тұрады. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қандай да бір құралдарды пайдалану, қауіп-қатерлер мен қауіптілікті бағлауға негізделген. Қауіптіліктің қауіп-қатері айқын болған сайыноларды болдырмас үшін оған қарсы тұратын күш көлемі, құралдар мен əдістер соғұрлым көп болуы қажет. Қауіп-қатер мен қауіптіліктің болуына нақты градациялары анықталғанда, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін шаралар мен оған ұқсас қимылдар қолдану қажеттілігіне негізделеді.[2]
Қылмысты-атқару құқықтар құралдары пенитенциарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз екені көрініп тұр. Қылмыстықатқару, қылмыстық-құқықтық, қылмыстық істер жүргізу жəне криминалогиялық саясаттардың барлық ағымдары бір жерге шоғырланыпжұмылдыруын қажет етеді. Сонымен қатар пенитенциарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қылмысты-атқару құқығының мейлінше базалық мүмкіндігі бар екенін мойындау қажет.
Төніп тұрған қауіп-қатердің болуы мүмкін жағдайда əр түрлі деңгейдегі қоғамдық қауіпсіздікті іс жүзінде қамтамасыз етеді. Сонымен еңбектің əсерімен байланысты бас бостандығынан айыру мен альтернативті жазаның орындалуы кезінде түзетуге əсер ететін түрлі құралдардың жиынтығы пенитенциарлық қауіпсіздікті əр түрлі деңгейде қамтамасыз ететінін айтуға болады, ол дегенің олардың мақсаттары мен бір бағытта екендігін есептен шығармайды.
Қылмысты атқару заңнамасы өзінің принциптерінің бірі ретінде жаза мен түзету əсерлерінің қосылу принципі ретінде бекітеді. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесінде сотталғандарды тəрбиелеуде, бірден бір тиімді құрал ретінде еңбекке аса мəн береді. Оның үстіне сотталғандардың түзелу санасына баға беретін негізгі сапалы белгі ретінде қолға алынған. Жазаны еңбек сияқты түзету құралымен байланыстру принципі барлық жазаларды қолданыла бермейді. Еңбекті қолдану жазалары өз алдына түрлі жазаларды өтеуде пайдаланыларды, оның көбісі еңбекпен əсер ету, атап айтқанда: түзеу жұмыстары, міндетті жұмыстар, мəжбүрлі жұмыстар [3].
Сотталғандардың түзелуіне жəне қайта тəрбиеленуіне бағытталған еңбекпен түзеу əдістері, альтернативті жазалардың тарихында едəуір көзге түсетіндей орын алады. Қазақстан Республикасының қылмысты-атқару инспекцияларына түзеу-тəрбиелеу жұмыстары басты рөлде тұр. Олардың негізгі міндеттері: сотталғандарды түзелу жолына түсіру, қайта тəрбиелеу, ол дегеніміз сотталғандарды жазаның ықпалымен іс-əректтері жəне мінез-құлықтарын жақсы жағына өзгерту. Бұл сотталғандардың қоғамға, мемлекетке, заңға, ережелерге жəне қоғам өміріне түсінікпен қарауына, сол сияқты қылмыс жасамауға тəрбиелейді.
Қылмыстық атқару заңда жазалаудың бар мақсаты əлеуметтік шындықтың орнына келуін, сотталған адамның түзелуін жəне олардың өмірде басқа қылмыс жасамау деп көрсеткен. Еңбекке қатыстыра отырып сотталғандарды тəрбиелеудің тиімді бір мақсаты «сотталғандарды түзелу жолына түсіру жəне қайта тəрбиелеу». Бұл дегеніміз сотталғандарды еңбекпен түзеу ең күшті тəрбиелеу факторы болып танылған. [4]
Еңбекпен тəрбиелеу мемлекетте ең қажетті фактор ретінде тек қажетті жағдайда ғана қолданылуы қажет, оның ішінде мемлекет мүшелерін тəрбиелеу кезінде жазалардың тəрбиелік мəні бар екенін мойындау үшін, сотталғандарды қажетті жағдайда еңбекпен тəрбиелеу кезінде қылмыстық жазаның негізгі мақсатын анықтауға болады. Оның ішінде тəрбиеленуге қолданылған құралдың кез келген түрін алу керек, сонымен қатар сотталғандардың түзелуге деген мақсаты мен қылмыс жасамаудан бас тартуы. Қылмыскерлерге еңбекпен түзеу процестері кезінде ұжымды қоғамға пайдалы жұмыстарының əсері пайдаланылады. Ол дегенің сотталғандарды жаман қылықтары мен жағдайларын дұрыстауға көмектеседі. Бұл дегеніміз ұжымдық еңбек адамдарды тəрбиелейді, қайта тəрбиелейді, адамның саналы жағын көрсетеді, оның ішінде тəртіптілігін, орындаушылығын, ықыластылығын, жолдасқа деген мейірбаншылығын, ұжым алдында өзінің жауапкершілігін жəне ұжым үшін жанын салады деген авторлардың сөзін дұрыс деуге болады.
Заңгерлік əдебиетте қоғамға пайдалы еңбекке қажетті түрде пікір айтылған. Мұның өзін қазіргі кезде ешкімде теріске шығармайды.
Тəрбиелеу процесінің ең басты мақсаты – сотталған адамның ең қажетті қажеттілігі деп есептец керек. Бұл жағдай орындалған кезде ғана, адамның қайта тəрбиеленуі деп есептеуге болады. Əлеуметтік жағынан еңбекке шыңдалуы сотталған адамның ресоуиализацияланған бағытын қуаттайды.
Еңбекке қарағанда, күшейтілген, қатаң немесе жалпы режимнің кез келген жазаның орындалуын атқарған кезде оның мүмкіндігі еңбекпен түзеуге қарағанда шектеулі екенін артық бағалауға болмайды. Сотталған адамды түзеп немесе оны қоғамға пайдалы адам етуге кей кездерде құқықтарын шектеумен жазасын өткізу жеткілікті емес. Сол себепті сотталушылар жазасын өтеу кезінде, атап айтқанда түзеу жұмыстары, міндетті жұмыстарға қатыстыру кезінде олардың тəрбиеленуіне байланысы əр түрлі тəрбиелік мəні бар шаралар қолданылады, əрине олардың жұмысқа деген ынтасыа қарау да қажет. Еңбектің тəрбиелік қызметін, оның ескертуінен жеке бөліп тастауға болмайды.
Ең қажеттісі сотталғандардың девиантты минимизацияялы жағдайы мен адамның еңбекпен түзеу кезінде альтернативті бас бостандығынан айыру жазасы тиімді екенін анықтау. «Пенитенциарлы еңбектің қасиетін түсіну үшін, еңбектің жалпы тағайындалу табиғатын түсінген жөн. .[5] Көптеген адамдар жұмысты қажет етеді.
Еңбек өмірдің ағымы мен адамзаттың өсіпөркендеуі болып табылады. Бұл əлемде еңбек адамға өзін-өзі тануға, оның ішінде, өзін тануға, өзін-өзі өсіп-өркендетуге, жақсылыққа жəне өркендеуге көмектеседі. Өз заманында Вольтер еңбек бізді үш нəрседен: жамандық, еріншектік жəне қажеттіліктен қорғайды деп айтқан.
Еңбектің арқасында адам өзінен өзі қоршаған ортаға бейімделеді, оны өз ырқына көндіре біледі жəне бақылай алады. Еңбектің арқасында адам өзінің өмір сүру бағытын, өзінің жеке табиғатын, шығармашылық бағыт күшін жəне қолынан келетін жағдайларын өзгерте алады. Демек еңбектің арқасында адам өзін өзі шыңдайды, сол сияқты қоғамдық нормалар мен байлықтарды əлеуметтендіреді.
Əлеуметтендіру дегеніміз адамның қоғамда немесе басқа да бір топта өзінің қоғамға деген өзінің əлеуметтік бағыт-бағдарламасын көрсете білуі. Еңбектің əлеуметтік стадиясы адамның пісіп жетілу жақтарының барлығын қамтиды. Оның ішінде əлеуметтік тəжірибесін ғана емес, өзінің ортасына белсенді түрде қатысқандығымен көрінеді. Осының арқасында ерекше көрініс мына жазаларға келіп тіреледі. Оның ішінде еңбекке міндетті түрде араластыру, оның жүрегінің мəні болатындықтан еңбекке араластырып жазалау ерекше мəн береді. [6]
Еріксіз жұмысқа сотты болған азаматтар, өзінің айыбын таза еңбекпен күзетсіз жəне ковойсыз, бірақ жай қадағалаумен жазасын өтей алады. Еріксіз жұмысқа сотталған адамдардың іс-əрекеттері түзеу орталығының əкімшілігінің қадағалауында болады. Олардың міндеті сотталған адамдардың іс-əрекеттерін қадағалау, тəрбиелеу орталығы мен жұмыс орындарында, сол сияқты басқа да болатын жерінде қадағалап отыру. Сырттан бақылау əдістері мен сотталғандарды бақылап отыру, сотталғандарға қарсы қылмыстардың болуымен қатар, қылмыстардың болуына қарсы тиімді құрал болып саналады. Қазіргі заманда еңбекке баулу сияқты альтернативті жаза қолдану аясын ұлғайту жағдайында қылмыс жасауға 18-45 жастағылар өздерінің белсенді екенін көрсетеді. Бұл жұмысқа деген қаблеті ең керекті кезі болып табылады.[7]
Еңбекке қабілетті адамға еңбекпен түзеу, түзеу шаралары қолданылған кезде альтернативті бас бостандығынан айыру сияқты болады.
Сотталғандардың еңбекке араласуы олардың қылмыс жасауға деген ниетін өзгертеді. Оның ішінде адамзат жұмыспен қамтылып тұрған кезінде, оған басқа да бір қылмыс жасауға уақыты жоқ, агрессивті мінезді ешкімге көрсетуге мүмкіндігі жоқ, сол сияқты түрмеден қашу, жазаны өтеуде тəртіп бұзу шараларында қолдануға мүмкіндігі болмайды, т.с. ойлаған ойын іске асыру үшін «еңбек» қажетті шипа дəрісі болады.
Солай демекші еңбек – іс-əрекеттері, тек қана тəрбиелік құрал емес, тəртіпті жəне құқықтық бейімделуге тəрбиелейтін ішкі дүние. Еңбекті дұрыс жəне тиімді пайдаланған тек сотталған адамға ғана емес тағы басқа адамдарға өте тиімді екенін ұмытпаған жөн. Дұрыс жəне пайдалы түрде ұйыдастырылған жұмыс, адамның дене жəне ойлау қабілеті сапаларына ықпа ете отырып дамытады. Қарама-қарсы түрде алғанда сотталғандарға жұмыспен қамтылған кезеңдері оларға оғаш болып көрінуі мүмкін.
Кейбір адамдарға арнайы ескертулер болады. Оның ішінде сана сезімі жеткіліксіз, қылмысқа арнайы бара алмайтын адамдарға басқа да қылмыс жасауға жағдай бермейді.
Қазіргі заман жағдайында негізгі жазаға қарағанда, еңбекпен тəрбиелеу арқылы жазаны өткізу, соңғы қорытынды бойынша, пенитенциарлық қауіпсіздікті қауіпсіздендіруге көмектеседі.
Осылайша пенитенциарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті қылмыстық, қылмыстықатқару жүйесіне ортақ, ал жаза дегеніміз бұл салааралық шешу құралы болып табылады. Жазаның қажетті рөлі, еңбекке қатыстыру пенитенциарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету дегеніміз ең бастысы тиімді жұмысқа жегу болып табылады. Альтернативті жазаларды қолданған жағдайда жұмыста еңбекке қатыстырып түзеу жұмыстарын жүргізу өте тиімді болып есептелінеді. Соның ішінде осындай жазалаулар адамның өз қауіпсіздігін қорғау, қоғамды қорғауда мемлекет қылмыстық заңдардың жеңілдеуіне көп үлес қосады. Еңбекке тартып тəрбиелеу жазасы дегеніміз шартты түрде соттағаннан немесе айып пұл салғанан гөрі, шынайы альтернативті бас бостандығынан айыру.
Əдебиеттер
- Дементьев С.И. Лишение свободы: Уголовно-правовые и исправительно-трудовые аспекты. – Ростов-на-Дону, 1981. – 45 с.
- Дуюнов В.К. Наказание в Уголовном праве России – принуждение или кара? // Государство и право. – 1997. – № – С. 61 – 68.
- Зубков А.И. и др. Пенитенциарные учреждения в системе министерства России: история и современность. – М.: Изд-во «Наука», – 172 с.
- Катаева Н.А. Социальная работа в микрорайоне с подростками склонными к правонарушениям. – Киров: «Вят-слово», 1997. – 166 с.
- Максимов А. Социология преступности: Кто есть кто. – М.: ЭКСМО, 1997.– 454 с.
- Пищелко А.В., Белослудцев В.И. Психолого-педагогические проблемы укрепления законности органов исполнения наказания. – Домодедово: РИПК МВД РФ, 1996 – 83 с.
- Социальная работа в пенитенциарной системе // Фирсов М.В., Студёнова Е.Г. Теория социальной работы: Учеб, пособие. – М.: ВЛАДОС, 2000. – С. 201 – 217.