Құқық саласында жүйе ұғымын дұрыс қолдану, құқық мəселесін тануға жүйелі көзқарас өте қажет, өйткені бұл құқықтың ішкі бірлігін ашуға, оның бөлшектерінің үйлесімді өзара əсерін, органикалық өзара байланысын ашуға мүмкіндік береді.
Сонымен, қазіргі құқық жүйесі – іштей өзара байланысты элементтердің объективті тұтастығы: жалпы қабылданған қағидалар, құқық нормалары, мемлекеттік басқару органдарының шешімдері, құқық инстиуттары жəне т.б.
Құқықтық жүйе сипаттамасында ең бастысы – ондағы элементтер саны емес, жүйенің ұйымдасқандық деңгейінің қалыптасуы. Көптеген элементтері бар бір объект жүйе болмауы мүмкін, ал басқа бір екі-үш элементтен ғана тұратын объект сапалы жүйе бола алады. Бұл элементтердің бір-бірімен байланысына тəуелді, бір элементтің өзгерісі басқасының да өзгеруіне əкелетін тығыз байланыс болады. Дəл осындай əр түрлі бөлімдердің тығыз əрекеттесуі сыртқы ортаға қатысты алғанда тұтас бір нəрсе ретінде көрінеді. Осыдан келіп жүйе үшін ең негізгісі – оның белгілі бір тəртіппен орналасуы, яғни сапалық жағы. Сондықтан да, элементтер бүтінге сай келе ме, ол бүтіннің басқа бөлшектермен тұтаса ала ма, осы мəселені анықтамай, жүйені құру мүмкін емес. Элементтердің өзара əсері мен өзара байланысын танудың əр алуан тəсілдері бар. Сондай тəсілдің бірі – зерттеуші объектінің құрамын ашу, яғни оның ішкі құрылымын анықтау – элементтердің өзара байланысының сипаты мен тəсілін анықтау.
Жер құқығын құқық жүйесі ретінде қарастыратын болсақ, оның негізін құқықтық норма құрайды. Қоғамдық қатынастардың реттелу аясы бойынша жер-құқықтық нормалар институттарға топтасады, институттар құқық саласының құрамына кіреді [1].
Құқықтық институттың табиғаты мен ерекшеліктерін «бұл – нормалардың жалпы жиынтығы, ол өз кезегінде келесі негізгі бөлім– құқық саласының элементі» деп түсінгенде ғана дұрыс болады. Осы тұрғыдан келгенде, құқықтық институт құқық саласының негізі,«бастапқы, өзіндік құрылымдық құқық саласы, саланың қалыптасуындағы бастапқы жəне неғұрлым маңызды баспалдағы, мұнда құқықтық нормалар заңдық мазмұнына қарай топтасады...» Құқықтық нормалар институттар арқылы құқық саласын құрайды
Демек, құқықтық институт – салыстырмалы жеке өзіндік біртекті қоғамдық қатынастарды реттеуші өзара байланысты құқықтық нормалардың жүйесі. Əрбір құқықтық институттың реттеуші қоғамдық қатынастардың ерекшелігіне байланысты өзіне тəн ерекшеліктері, сипаттаушы белгілері бар. С.САлексеевтіңкөзқарасыбойынша:«Құқықтық институттар қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлшегін регламенттеуге бағытталған». А.Ф. Черданцев, еңбегіне сілтеме жасап, ол«Қоғамдық қатынастардың бір элементі тұтас бір құқық нормаларының жиынтығымен реттелген, ол тіпті жеке құқық институты құруы мүмкін», – деп, үзінді келтіреді. С.Б. Байсалов, кеңестік құқық жүйесіндегі су құқығының орнын анықтай келіп, Д.А. Керимов пікірін талдайды. Ол құқықтық институт дегенді «Құқықтық нормалар жиынтығы, ол қажетті қатынасты егжей-тегжейлі реттейді», – деген болатын. Сөйтіп, оның «құқықтық институт – өзіндік ерекшелігі бар құқық саласы болумен қатар, құқықтыңжалпы белгілері де бар саласы»деген тұжырымымен келіседі [3].
Құқықтық институттың басты қызметі - əлдебір түріне, тегі бойынша қоғамдық қатынастардың өз бөлігі аясында салыстырмалы тұтас реттілікті қамтамасыз ету. Бұл – құқықтық институттың нормалардың толық жиынтығына ие болуы керек деген сөз, бұл – соның көмегімен сол учаскедегі реттіліктің бар кезеңін қамту дегенді білдіреді.
Жоғарыда көрсетілеген барлық сипаттаушы элементтер жер кадастрының құқықтық институтына тəн. «Тең дəрежелі» нормативтік ережелер Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастрын жүргізу ережесі» ретінде көрініс табады. Бұл ереже əртүрлі нормалардан тұрады: міндеттеуші, құқық беруші, қорғаушы.
Мемлекеттік жер кадастрының құқықтық саладағы орнын анықтау жер құқығы құрамының жеке мəселесі болып табылады. Жер құқығы жүйесінде кадастр мəліметтерін пайдалануға байланысты қатынастарды реттейтін нормалар жерге орналастыру, жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау, жер пайдалану құқығы, жерге меншік құқығы жəне жер пайдалану құқығын мемлекеттік қорғау жəне т.б. сияқты құрамдас бөлімдерінде көрініс табады.
Мемлекеттікжеркадастрықұқықтықинститут ретінде жер туралы кадастрлық мəліметтер жүйесін құрастыруға байланысты кадастрды жүргізу қатынастарын реттеуші материалдық жəне процессуалдық жер кадастрлық нормалардың жүйесін білдіреді. Жер кадастрлық функцияны жүзеге асыруға бағытталған жер құқықтық нормалардың жиынтығын білдіретін, құқықтық институт ретіндегі мемлекеттік жер кадастры жер құқығының жер қорын мемлекеттік басқару қатынастарын реттеуге бағытталғын нормаларынан тұратын құрамдас бөлімдерімен тығыз байланысты. Олардың мақсаты бір – елде жер қатынастарын ұйымдастыру жолы арқылы жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету.
Құқықтық реттеу пəніне байланысты, яғни кадастрлық мəліметтердің түріне байланысты құқықтық институт ретінде мемлекеттік жер кадастрын кішігірім құрылымдардан (субинституттардан) тұруы мүмкін деп қарастыруға болады: жерге меншік құқығыны жəне жер пайдалануды мемлекеттік тіркеу, жерді мемлекеттік есепке алу жəне оларды кадастрлық бағалау. Олардың əрқайсысы сəйкесінше мемлекеттік тіркеу, мемлекеттік есепке алу жəне кадастрлық бағалауды жүзеге асыру саласындағы субъектілердің құқықтары мен міндеттерін анықтайтын материалдық жəне процессуалдық жер құқықтық нормаларды біріктіреді жəне оларды жүзеге асыруға байланысты əрекеттерді жүзеге асыру тəртібін белгілейді.
Мемлекеттік жер кадастры, құқықтық институт ретінде, реттейтін қатынастарына белгілі құқықтық əсер ету нысаны тəн. Ол қатынастардың ерекшелігіне жəне реттеу мақсатына байланысты болады. Мемлекет жер туралы шынайы деректер алу үшін кадастрды жүргізу тəртібінің қатаң сақталуы мақсатында осы қатынастарға түсетін тұлғалардың ісəрекеттерін императивті нысанда белгілейді [2]. Мемлекеттік жер кадастрының негізгі ережелерінің бірі кадастрды жүргізудің бірыңғай жүйесі болып табылады. Заң шығарушының жер кадастрын жүргізудің бірыңғай жүйесін енгізуі жерді пайдалану жəне қорғаумен байланысты жалпы мемлекеттік ірі шараларды жүргізу, жалпы мемлекеттік басқару мəселелерін шешуге қажетті бірнеше аудан жəне облыстардың жері туралы мəліметтерді алуды қамтамасыз етеді.
Жер заңнамасына сəйкес мемлекеттік жер кадастры мемлекет есебінен жүргізіледі. Кадастрды жүргізу жұмыстарын мемлекет тарапынан қаржыландыру кадастрды жүргізудің экономдылығы қағидасымен тығыз байланысты. Жер туралы мəліметтерді жинауды қамтамасыз ететін əдістер мен тəсілдер көп қаржы талап етпеуі керек. Кадастрдың деректерінің шынайлығы кадастр мəліметтерін үнемі жаңалап нақтылау жұмыстарын тоқтатпай жүргізу арқылы кадастрды жүргізудің үздіксіздігі арқылы қамтамасыз етіледі.
Демек, жоғарыда көрсетілген мəселелерді қорытындылайкелемынадайтұжырымғакелеміз,мемлекеттік жер кадастрын жүргізу нормалары жер құқығының жер қорын мемлекеттік басқару кешенді құқықтық институтының бір бөлігі ретінде көрініс табады.
Əдебиеттер
- Қазақстан Респуликасы Парламенті. Жер туралы заңы .20 маусым 2003ж.// Егемен Қазақстан. 2003. 26 маусым.
- Қазақстан Республикасының Үкіметі. Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу ережесін қуаттау туралы :Қаулысы №958
- Серикбаева Ш.Б. Проблемы правового регулирования государственной регистрации прав на землю в Республике Казахстан. – Алматы, 2003. – 141 с.