Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде «тəуекел» терминінің қолданылатын барлық жағдайларын салыстыра келе, «тəуекелдің» бір-бірінен ажыратылатын төрт топтамасын көрсетуге болады:
- кəсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен тығыз байланысты, кəсіпкерлік тəуекел (ҚР АК 10-бап);
- «ойын тəуекелі» (ҚР АК 913-914-баптар);
- міндеттемелі тəуекел (ҚР АК 17 тарау, 360-бап жəне т.б.);
- сақтандыру тəуекелі (ҚР АК 40 тарау)[1].
Яғни, бұл ретте, мүлдем бөлек құқықтық конструкция жайлы айтылған, оларды тек бір ғана бірдей санат біріктіреді – «тəуекел» санаты.
Біршама уақытқа дейін азаматтық құқықта «тəуекел» санаты зерттелмеген. «Тəуекелді» алғаш ұлылардың бірі болып В.А. Ойгензихт зерттеп, монографиялық шығармашылығы жарық көрді.
В.А. Ойгензихт бойынша, тəуекел – деп, теріс мүліктік оқиғаларға байланысты субъектілердің саналы кездейсоқ оқиғалардың қорытындысына психикалық қатынасын білдіреді [2].
С.И. Ожеговтың түсінірме сөздігінде, тəуекел – сəтсіздік немесе қауіп-қатерді, немесе өзінің іс-əрекеттерімен оқиғаның сəтті аяқталуына үміт [3]. Айтылған анықтамада басты екі белгіні көрсеткен жөн: қауіп-қатер жəне қауіп-қатердің болу мүмкіндігі. Тəуекел үшін осы белгілердің болуы міндетті əрі олар қатар жүруі тиіс. Егер аталған белгілердің біреуі жоқ болса, онда іс- əрекетте, оқиғада жəне т.б. тəуекелдің жоқ екендігін білдіреді.
Тəуекел – азаматтық құқықтың негізі категориясы, қазіргі қоғамның экономикалық категориясының өзегі ретінде сараласақ қателеспейміз.
Тəуекел кез келген қызметтің түрінде пайда болады, айта келсек, тауар өндіру қызметінде, жұмыс орындау, қызмет көрсету саласында, тауар-ақша жəне қаржылық операциялар кезінде, əлеуметтік-экономикалық жəне ғылыми-қаржылық жобаларды орындау кезінде жəне т.б. жағдайларда пайда болуы мүмкін. Бұл қызметтер материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық (интеллектуалдық) ресурстарды пайдалану арқылы орындалатындықтан, бұл ресурстарды жартылай немесе толығымен жоғалтып алу қаупі тəуекелі болады. Мысалы, кəсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты болатын тəуекел, ресурстарды жоғалтып алу қаупімен немесе пайда ала алмай қалу тəуекелімен сипатталады. Басқаша айтқанда, тəуекел – ол кəсіпкердің қосымша шығын шығаруымен, немесе үміт артып отырған бағадан төмен баға алып қалуы.
«Тəуекел» термині өзінің табиғаты бойынша əр түрлі құбылыстарға қолданылады. Тəуекелдің ерекшеліктері кəсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. «Кəсіпкерлік іс туралы» заңда жазылғандай кəсіпкерлік іс өз тəуекелділігіне, кəсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген.
Нарық жағдайында тəуекелділікті бəсеңдету үшін бірнеше əдістер бар: кəсіпкерлік жоба жасауға істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту; жобалау алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге сұранысты болжау; тəуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі; сақтандыру; болжамсыз шығындарды жабуға керекті қаражатты кезекке ұстау [4].
Тəуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, инвестициялық, нарықтық.
Өндірістік тəуекел. Бұл өнімді өндірумен жəне оны өткізумен байланысты. Бұл тəуекелге өнімнің белгіленген көлемінің өзгеруі жəне өткізу қарқыны, материалдық жəне еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға деңгейінің кемуі, бірақ, рекламация т.б. себептер тікелей ықпал жасайды.
Коммерциялық тəуекел – бұл кəсіпкердің сатып алған өнімді нарықта өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім жағдайында бағаның төмендеуін, тауар өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.
Қаржылық тəуекел – қаржылық кəсіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы, қаржылық келісім тəуекелділік шарттасушылардың бір жағының төлем қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.
Инвестициялық тəуекел – бұл кəсіпорынның өзінің жəне сатып алған құнды қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.
Нарықтық тəуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы пайыздық мөлшерлемесінің немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының өзгеруімен байланысты [5].
Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды серіктестіктерді неғұрлым көп тарту үшін тəуекел талдау жасайды.
Тəуекелді талдаудың схемасы:
- Нақты тəуекел түрлерінің ішкі жəне сыртқы факторларының ықпалдарын айқындау.
- Айқындалған факторларды талдау.
- Нақты тəуекел түрін қаржы жағынан екі тəсілмен бағалау: а) қаржылық тұрақтылығын, дəулетін анықтау;
б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.
- Тəуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
- Бөлек операцияларының тəуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
- Тəуекелді бəсеңдету үшін шаралар жасақтау.
Екінші басты мəселе тəуекелден келетін зияндар түрлерін анықтау.
- . Материалдық зиян – бұл жобада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғалту.
- . Еңбек зияны – жұмыс уақытын жою, кездейсоқ немесе болжамсыз себептермен болған жағдайда.
- . Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер, айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
- . Уақытты жою – бұл егер кəсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын болса пайда болады.
- . Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына жəне адам өміріне, қоршаған ортаға, кəсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
- . Саяси факторларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бəсеңдеуі, еңбек жəне орындау тəртібінің деңгейінің бəсеңдеуі, төлем мен өзара есептесудің бұзылуы, салық мөлшерлемесінің тұрақсыздығы т.б.[6].
Осыдан келіп, азаматтық құқықта тəуекелдің жалпы түсініктемесін анықтай аламыз. Зерттеулерім бойынша, тəуекел – бұл, қауіп-қатер, яғни объективті жағдайда пайда болуы мүмкін зарарлы əрекеттер, жəне де, саналы түрде жасалған іс-əрекеттер нəтижесіндегі келтірілген үлкен, орны толмас зардаптар. Қоғамда бекерден-бекер айтылмаған, «тəуекелге бел будым» деп.
Әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (1994 ж. 27 желтоқсан)
- Ойгензихт В.А. Проблема риска в гражданском праве. Часть общая. Душанбе: Ирфон.
- Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. -М.: ИТИ Технологии,
- Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі», -Алматы«Инкар», «Тұлға», 1993ж.
- О. Ихданов, Ə.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мəселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
- Мейірбеков, Қ.Ə. Əлімбетов «Кəсіпорынның экономикасы». -Алматы, 2003ж.