Еңбек қауіпсіздігі институты еңбек құқығының негізгі институты болып танылады жəне оның субъектілері ретінде қызметкерлермен қатар өндіріс ортасымен байланыста болатын басқа да жеке тұлғалар танылады. Əркімнің Конституцияда көрсетілген еңбек саласындағы құқықтары əлеуметтік- еңбек қатынастары саласындағы конституциялық құқықтары болып танылады. Конституцияда айқындалған əркімнің еңбек жəне əлеуметтік саладағы құқықтары мен міндеттерін анықтай келе, еңбек құқығы субъектілерінің құқықтары мен міндеттердің бірлігі мен өз-ара байланыстылығын талдауымыз қажет. Жалпы құқықтар мен міндеттердің бірлігі құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайды [1, 83-б]. Конституцияның баптарында бекітілген нормаларды талдай келе дəстүрлі түрде
«Адам жəне азамат» бөлімінде қалыптасқан құқықтар мен міндеттерді саяси, экономикалық, əлеуметтік, мəдени түрінде бөлу көзқарасымен келісуге болады, Конституцияның негізгі құндылықтарының бастамасы – «адам жəне азаматтың өмірі, құқықтары мен бостандықтары» - деп басымдылығы атап көрсетілген (1-бабы). Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бір тұтастығын зерттей келе, Конституцияның 12-бабына сүйене отырып, адам құқықтары мен бостандықтарының абсолютті түрде танылатындығын байқаймыз. Азаматтардың əлеуметтік саладағы құқықтарын қарастыра келе, Конституцияға сəйкес, еңбек саласындағы адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарының 24-28-баптарымен бекітілетіндігін ескеріп еңбек заңнамасының негіздемесінің осы баптарға негізделетіндігін айқындаймыз.
Əркімнің еңбек саласындағы басты құқығы – еңбек ету бостандығы, жұмыс пен кəсіп түрін еркін таңдау, қауіпсіздік талаптарына сай еңбек жағдайымен қамтамасыз етілу жəне өмірін, денсаулығын сақтау болып танылып ҚР ЕК-нің 6- бабымен белгіленген. Азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттерінің бірлігі мен өз-ара байланыстылығына қатысты, Конституцияның 12-бабының 1-тармағына сəйкес «Қазақстан Республикасында Конституцияға сəйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады жəне оларға кепілдік беріледі» - делінген. Еңбек қатынастары саласында, еңбек қауіпсіздігін жəне қорғауды қамтамасыз ету бағытындағы құқықтар мен міндеттердің бірлігі ҚР ЕК-нің 5-бөлімінде көрініс тапқан. Осы саладағы əркімнің құқықтары мен міндеттері мемлекеттік саясаттың еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы негізгі саясаттардың бағыттары, қызметкерлер құқықтарының кепілдіктері, қызметкерлердің жəне жұмыс берушілердің еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы құқықтары мен міндеттері, еңбек қауіпсіздігін жəне еңбекті қорғауды ұйымдастыру, еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғаларды жəне қызметкерлер денсаулығының өзге де зақымдануларын тергеп-тексеру мен есепке алу туралы тараулар мен баптардың бірі-бірімен байланыстылығын көреміз. Мəселен, əйелдер мен ерлердің еңбек үрдісін талдау барысында сырт жағынан оларды бірдей жағдайда қабылдай отырып, физиологиялық ерекшеліктерінің бар екендігі баршаға мəлім. Ғалымдар əйелдердің еңбегі ерлердің еңбегінен тек қана физикалық жəне физиологиялық қатынасы бойынша ажыратылатындығы ғылыми түрде негізделген [2; 39 б]. Яғни, əйелдердің еңбегі ретінде олардың өздерінің физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, шамасы келетін кез келген қоғамға қажетті еңбек танылады. ҚР ЕК-де берілген ұғымдар мен терминдерді талдай келе, біз еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау институтын, еңбек құқығында кешенді институт болып табылатындығын байқаймыз. Еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау институты еңбек құқығының өз алдына дербес институты бола тұрып, бірінші кезекте аталған салада мемлекеттік басқаруды, бақылауды жəне қадағалауды айқындайтындығын ажыратамыз. Осы институтқа біріктірілген нормаларға сəйкес айқындалатын негізгі мақсат – əркімнің субъективтік құқығын қамтамасыз ету болып табылады. Субъективті құқық – тұлғаның қоғамда нақты бір игіліктерді иемдену мүмкіндігі мен заңдық шарасы [3, 28 б.].
ҚР ЕК-нің 307-бабының талабына жүгінетін болсақ: «Еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды, бақылау мен қадағалауды Қазақстан Республикасының Үкіметі, еңбек жөніндегі уəкілетті мемлекеттік орган жəне өзге де уəкілетті мемлекеттік органдар, өз құзыретіне сəйкес жүзеге асырады» - делінген. Жоғарыда көрсетілген баптың нормасын талдай отырып еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың үш топқа бөлінетіндігін көреміз: Қазақстан Республикасының Үкіметі; еңбек жөніндегі уəкілетті мемлекеттік орган – Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі жəне оның ведомствалары; өзге де салалық бағыттағы уəкілетті мемлекеттік органдар.
Еңбек саласында, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің басты міндеттерінің бірі болып, ЕК-нің 306-бабының 2-тармағына сəйкес, еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы республикалық, салалық (секторлық) жəне өңірлік бағдарламаларды əзірлейтіндігі айқындалған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы міндеті ҚР ЕК-нің 15-бабында көрсетілген. ҚР ЕК-нің 15-бабында көрсетілген талаптарды қарастыра келе Қазақстан Республикасы Үкіметінің ең басты мақсаттарының бірі, ол: «еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын əзірлейді жəне іске асырылуын қамтамасыз етеді». Жоғарыда көрсетілген баптың тағы бір ерекшелігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды, ұйымдастыру мен жүргізу тəртібін белгілейтіндігі, еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы ақпарат беру жəне мемлекеттік статистика жүргізу тəртібін айқындайтындығы белгіленген. ҚР ЕК-нің 15-бабына сүйене отырып, Үкіметтің, тікелей бағыныштылығына байланысты, мемлекеттік органдармен біргелікті еңбек қатынастарын реттеуге деген уəкілеттігінің бекітілгенін көреміз. ҚР ЕК-нің 15-бабының 12 жəне 13-тармақтарына сəйкес жұмыс берушілердің жəне қызметкерлердің республикалық бірлестіктерімен бас келісім жасасады, тиісті уəкілетті органдармен еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерді қабылдау тəртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасында еңбек қатынастарын, еңбек қатынастарымен тікелей байланысты қатынастарды, əлеуметтік əріптестік, еңбек қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау жөніндегі қатынастарды реттейтін жəне басқаратын орган – Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады. Осы министрліктің еңбек қатынастары саласындағы құзыреті ҚР ЕК-нің 16-бабында анықталған жəне өзінің жалғасын ҚР ЕК-нің 37-бабында тапқан. Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі еңбек қатынастарын басқарады, ұйымдастырады жəне қадағалайды.
Әдебиеттер
- Рысқалиев Д.О. Қазақстан Республикасында еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етудің конституциялық құқықтық негіздемелері. //Қазақстан Республикасы Преиздентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты: – Analytic. Информационно-аналитический журнал, 2010/2. – 120 бет.
- Виноградов М.И. Физиология трудовых процессов. 2-е изд.- М., Наука, 1967. – С.39,
- Нуртдижжа А.Ф. Субъекты трудового права. В кн: Трудовое право России.- М., 2001. – 512 б.