Қазақстан Республикасында жер салығын төлеудің құқықтық негіздері

Жер салық салудың алғашқы объектілерінің бірі болып табылады. Жер салығы – ежелгі салықтардың бірі. Бастапқыда жер салықтары негізінен заттай нысанда төленген жəне ежелгі дүние жəне орта ғасыр мемлекеттерінің салық жүйесінде орталық орын алған. Мысалы: өте ерте кездегі Хаммурапи заңдары бойынша алым міндетті төлемдердің қатарына жатқызылған. Алымды төлеуші ретінде еркін жер иелері мен шаруалар болған жəне бұл алым түрі заттай, бидаймен, малмен, шаруалардың бұйымдарымен төленіп отырған [1].

Салық салудың эволюциясы таза табысқа салық салу жəне жер табысына қатысушы тұлғаларды – меншік иесі мен жер пайдаланушыларды шектеу бағытында жүрді. Жер салығы тек жердің меншік иесіне ғана емес, жер пайдаланушылардан да алынды. Сонымен қатар, жерге салық салудың тарихи даму барысында оның негіздері жер алаңы, жалпы өнім жəне таза жер рентасы болған [2].

Егеменді Қазақстанда жер салығы 17 желтоқсан 1991 жылғы «Жер салығы туралы» арнайы заңмен енгізілген [3]. Аталған заңға сəйкес, жер салығының мақсаты жердің ұтымды пайдаланылуын экономикалық əдістермен қамтамасыз ету жəне жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру үшін, сондай-ақ аймақты əлеуметтік-мəдени дамыту үшін бюджет кірісін қалыптастыру болып табылды. Жер салығының мөлшері жер учаскесінің сапасына, орналасуына, сумен қамтамасыз етілуіне қарай айқындалды жəне жер иеленуші мен жер пайдаланушының шаруашылық жəне өзге қызметінің нəтижесіне байланысты болмады.

Ал салық салу объектісі болып, ауылшаруашылығы мақсатындағы, елді-мекендердің, өнеркəсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жəне өзге мақсаттағы, сауықтыру жəне тынығу мақсатындағы, орман қорының, су қорының жерлері танылды. Жер салығын иелігінде немесе пайдалануында жер учаскелері бар Қазақстан Республикасының азаматтары, кəсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, сондай-ақ бірлескен кəсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар, шетелдік заңды ұйымдар мен азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар төлеп отырды. Сонымен қатар, жер негізгі өндіріс құралы болып табылатын колхоздар, созхоздар жəне басқа ауылшаруашылық кəсіпорындары бірыңғай жер салығын төлейді жəне пайдаға салынатын транспорт құралдарына, өздігінен жүретін машиналар мен механизмдерге салынатын салықтан босатылған.

Жалпы, жер салығының анықтамасы заңды түрде белгіленбеген. Отандық ғалым  И.Г. Архиповтың пікірі бойынша, жер салығы жер иесiмен немесе алғашқы жер пайдаланушымен жылына бiр рет мемлекетпен белгiленген ставка көлемiнде төленетiн жер учаскесiнiң бiрлiгiне төленетiн мiндеттi қайтарымсыз ақысыз төлем түрi болып табылады, - деген болатын [4]. Қазақстан Республикасының салық жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің (əрі қарай салық кодексі) 10-бап 17-тармағына сəйкес, салық дегеніміз - заңды түрде мемлекетпен біржақты өктем бекітілген, белгіленген мөлшерде анықталатын, қайтарымсыз жəне ақысыз сипаттағы бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады [5]. Сəйкесінше, жер салығы дегеніміз - жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке жəне заңды тұлғалар төлейтін заңды түрде мемлекетпен біржақты өктем бекітілген, белгіленген мөлшерде анықталатын, қайтарымсыз жəне ақысыз сипаттағы бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады.

Жоғарыда берілген анықтамадан, құқықтық категория ретінде құқықтық белгілерін бөліп алуға болады.

Жер салығының құқықтық белгілері болып:

• жер салығының мемлекетпен белгіленетіні. Қазақстан Республикасында тек қана азаматтарға салық салу режимін белгілей отырып, белгіленген соманы беруге міндеттейді. Мемлекетімізде салық төлеу конституцияда бекітілген конституциялық міндет болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабына сəйкес, заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жəне өзге де міндетті төлемдерді төлеу əркімнің борышы əрі міндеті болып табылады, - делінген [8]. Ғалым П.М. Годме: «салық - мемлекет егемендігінің белгісі. Салық алу ақша шығару немесе сот əділдігін жүзеге асыру сияқты егеменді құқықтардың бір бөлігі болып табылады» деген болатын [9]. Яғни жер салығының мемлекетпен белгілену белгісі, мемлекеттік емес органдардың белгілейтін өзге де міндетті төлемдерден ажыратуға болады. Мысалы: ауылшаруашылық тұтыну кооперативінің жарғысына енгізетін салымды айтуға болады. Сонымен бірге, салық салу режимі бойынша мемлекет біржақты өктемдік білдіреді. Тіпті кейбір мемлекеттерде халықтың еркін білдіріп, заңдарды референдумда қабылдайтын жағдайдың өзінде салық заңдары бойынша референдум өткізілмейді деп нақты айтылған.
• жер салығының тек құқықтық нысанда болуы. Қазақстан Республикасында жер салығын төлеу қатынастары, яғни жер салықтарының ставкаларын орнату, белгiлеу, алу, пайдалану сияқты қатынастар 20 маусым 2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Жер кодексімен жəне 12 маусым 2008 жылы қабылданған ²Салық жəне бюджетке төленетiн өзге де мiндеттi төлемдер туралы² заңымен реттелiп отырады [6]. Мемлекеттiң жер салығына байланысты салық төлеушiлерге қойып отырған талабы келiсiм шарттан емес, нақты заңның талабынан туындап отыр.

Салық кодексіне сəйкес, жер салығы:

1. меншiк құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, уақытша өтеусiз жер пайдалану құқығын куəландыратын құжаттар негізінде;
2. жер ресурстарын басқару жөнiндегi агенттiлiктiң əр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердiң мемлекеттiк сандық жəне сапалық есебiнiң деректерi негiзiнде есептеледi. Сонымен қатар, жоғарыда айтқанымыздай, салық төлеу міндеті Конституциядан бастау алады. Сол себептен жер салығы қатынастары заңдылықпен қамтамасыз етіледі.

• жер салығының мəжбүрлі сипатта болуы. Жерге салық салу жəне жалпы салық ертедегi уақыттан бастап адамның еркiнен тыс мəжбүрлi сипатта болған. Дегенмен, жер салығын мəжбүрлі түрде алуды мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын айыппұл немесе тəркілеу сияқты мəжбүрлі əрекеттерден ажыратып алу қажет. Біздің жағдайымызда жер салығын төлетуге мəжбүрлеу заңды негіздерден туындап отыр. Жер салығының мəжбүрлігі екі жағдаймен көрініс табады. Алғашқысы, жер салығын төлеу салық төлеушінің ырқынсыз, еркіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттерінен жалтарып немесе бас тартқан жағдайда мемлекет жер салығын төлеуші тұлғаға қатысты мəжбүрлеу шараларын қолдана алады. Салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiне тоқталатын болсақ, салық төлеушiлер салық кодексiнде көзделген мерзiмдерде жер салығын тиiстi салық органдарына төлемеген немесе осы көрсетiлген мерзiмнен кешiктiрген болса, əр өткен күн үшiн төленетiн салық сомасынан 1,5 есе айып төлеп отырады.

Ал, егер салық төлеушiнiң қаражаты болмаған жағдайда, олардың қолда бар мүлiктерiнен мемлекет кiрiсiне алып алады. Ал, егер тек жер учаскесi болған жағдайда одан басқа мүлкi болмаса, заңда көзделген тəртiп пен ережеге сəйкес жер учаскесiнiң өзiн қайтып алады.

Сонымен бiрге, салық төлеушiлер заңда көрсетiлген жағдайларда қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Қылмыстық кодекстiң 221, 222-баптарында азаматтар мен ұйымдардың салық төлеуден əдейi жалтаруына байланысты жауаптылық көзделген [10].

• жер салығының міндетті төлем болатындығы. Жер салығын белгілеумен төлеушінің мемлекет алдында нақты қаржылық міндеттемесі туындайды. Осы қаржылық міндеттемеге сəйкес, заңмен белгіленген соманы бюджет кірісіне төлеуге міндетті. Жер салығының бұл белгісі салықтың мəжбүрлігімен тығыз байланысты, міндеттілік - салық төлеушіге қатысы болса, ал мəжбүрлік - салық қызметі органдарына қатысты болып табылады [9].
• жер салығын төлеу жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың заңды міндеті болып табылады; Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабына сəйкес, заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жəне өзге де міндетті төлемдерді төлеу əркімнің борышы əрі міндеті болып табылады, - делінген. [8]. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 65-бап 4-тармағына сəйкес жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер салығын, жер учаскелерін пайдалану төлемқысын жəне Қазақстан Республикасының заңдары мен шарттарында көзделген басқа да төлемдерді уақтылы  төлеуге міндетті деп нақты белгіленген болатын. Ғалым Е. Пороховтың «Салық - салық төлеушінің мемлекеттің шығындарында қатысу конституциялық міндетінің бар екенін білдіретін төлем» деп айтқаны өте орынды [11].

• жер салығын төлеуді мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетіндігі. Жер салығын төлеу процессінде соманы төлету мəжбүрлі түрде болғанымен, салық төлеуші үшін жаза- шара ретінде танылмайды. Бірақ жер салығын төлеуші өз міндеттемесін орындамаған немесе сəйкесінше орындамаған жағдайда, яғни, жер салығын төлемеген, жер салығын төлеуден жалтарған, төлеу мерзімінен кеш уақытта төлеген жағдайда, мемлекет тарапынан заңмен көзделген жауапкершілік шаралары қолданылады. Құқық бұзушылықтың сипаттамасына жəне жауапкершіліктің негізіне байланысты қаржылық-құқықтық, əкімшілік-құқықтық, қылмыстық- құқықтық сипаттағы жауапкершілік қолданылады.
• жер салығын төлеуге мемлекеттік бақылаудың бар екендігі. Салықтық құқықтық міндеттемелердің өзге азаматтық құқықтық міндеттемелерден басты айырмашылығы, егер азаматтық құқықтық міндеттемелерде міндеттеменің орындалуын бақылау шарт тараптары жүзеге асыратын болса, салықтық құқықтық міндеттемелер бойынша бақылау жасау тек мемлекет тарапынан жүзеге асырылады. Мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыру мақсатында салық қызметі органдары өте үлкен құзіреттерге ие. Осыған сəйкес, салық төлеушілер салықтық тексеру өндірісіне қажет барлық мəліметтерді дер кезінде толықтай салық қызметкерлерінің талабы бойынша ұсынуы тиіс. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сəйкес, жер салығын төлеуге мемлекеттік бақылаудың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету мақсатында құжаттамалық салықтық тексеру, кешенді тексеру, салық төлеушілердің мониторингісін т.б. шараларды жүзеге асырады.

Әдебиеттер

1. Гуреев В.И. Российское налоговое право.- Москва:Экономика, 1997. С. 8-9.
2. Ялбулганов А.А. Развитие законодательства о налогообложении в дореволюционной России // Государство и право. -№12С. 95.
3. Қазақстан Республикасының Жер салығы туралы заңы 17 желтоқсан 1991 жыл // Сборник законодательных материалов по земельному налогу.- Алматы 1992
4. . Архипов И.Г Земельное право Республики Казахстан. Алматы, 1997 жыл. С92-97.
5. Қазақстан Республикасының Салық жəне бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы заңы. 12 маусым2008 жыл.

6. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 жыл. Жеке басылым.
7. Қазақстан Республикасының Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 31 наурыз 1998 жыл. Жеке басылым.
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. Жеке басылым.
9. . Годме П.М Финансовое право.- Москва 1978 С.371
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1998 жыл. Жеке басылым.
11. Порохов Е. Финансово-правовое понятие налога \\ Вестник Министерства Юстиции.