Медицина қызметкерлерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы қылмыстары абайсызда жасалатын қылмыстарға жатады. Абайсызда жасалынатын қылмыстар жалпы қылмыстылықтың бір бөлігі болып танылады. Қылмыстық құқықтық әдебиетте абайсыз қылмыстылық, қылмысты абайсыздық, абайсыз қылмыстар терминдері кеңінен қолданылады. Жеке, ерекше және жалпы өзара қатынасы диалектикасын ескере отырып, аталған терминдерді қолдану барысында, заң абайсызда жасалған қылмыс ұғымын басымдықтардың қатарына жатқызады.
«Абайсыз қылмыстылық» ұғымының мазмұны қылмыстық заңның жай-күйінен, онда көзделген абайсыз қылмыстар және оларды сипаттайтын белгілеріне байланысты.
Қылмыстық абайсыздықта белгілі бір кезеңде қоғамда (аймақта) орын алған абайсызда жасалған барлық қылмыстардың жиынтығын құрайды.
Қылмыстылық қоғамның өзгермелі, жағымсыз, объективті және әлеуметтік құбылысы ретінде сипатталады. Осыған байланысты қылмыстылықтың да ұғымы өзгеріп отырады. Я. Гилинскийдің пікірінше, ресейлік әдебиетте қылмыстылық ұғымы белгілі бір кезеңде, белгілі бір аумақта жасалған барлық қылмыстардың жиынтығын білдіретін таптық қоғамның тарихи өтпелі әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретінде ұзақ уақыт бойы үстемдік құрып келді. Соңғы жылдары қылмыстылықтың неғұрлым тура анықтамалары пайда бола бастады. Сонымен қылмыстылық – өзінің заңдылықтары, саны және сапалық белгілері бар, қоғам және адамдар үшін кері салдарларға алып келетін және оларды бақылау үшін өзіне тән мемлекеттік және қоғамдық шараларды талап ететін адамзат қоғамында өмір сүретін жағымсыз әлеуметтік-құқықтық құбылыс [1, 28 б.].
Абайсызда жасалынған қылмыстардың генезисінде әрқашанда субъектінің ұқыпсыздығы немесе қателігінің нәтижесінде қылмыстық құқықпен қорғалған қоғам, тұлға мүддесіне зиян келтіріледі, кейбір жағдайларда зиянды зардаптардың туындауының нақты қаупі келтіріледі.
Кеңірек алғанда абайсызда жасалынған қылмыстар субъекті (тұлға, оның мақсаттары, пиғылы, мінез-құлқы) мен объективті (жағдай, қару немесе құрал) мән-жайлардың арасындағы қарама-қайшылықпен байланысты. Осы жерде егер абайсызда жасалған қылмыстардың нақты себебі болып жеке тұлғаның қауіпті ситуациямен және құралдармен өзара әрекеті танылса, онда тұлғаның кемшіліктері, қылмыстық абайсыздыққа алып келген жағдайдың, құралдың қауіпті ерекшеліктері, терең әлеуметтік себептерде және жағдайларда жатыр.
Қылмысты абайсызда жасау мәселесі жалпы қылмыстылық ішінде екінші орынға ысырылып, оған онша мән берілмеу нәтижесінде қоғамға зардаптар әкелуде.
Абайсызда жасалынатын қылмыс механизмі субъективті және объективті өзара әрекетті құрайды. Абайсызда зиян келтіру тұлғаға қойылатын объективті талап жағдайлары және осы жағдайды тұлғаның субъективті қабылдауының адекватты емес арасындағы қарама-қайшылығының нәтижесінде жатыр. Жеке тұлға көбінесе жағдайдың талаптарына қатысты дәрменсіз боп қалады.
Медицина қызметі саласындағы абайсыздық қылмыстылығымен күресудің басымдықты бағыттарының бірі болып, емдеу мекемелерінің қызметіндегі осы жағымсыз құбылысты жасамау үшін ұтымды әсер етуді әзірлеу және себептерін анықтау мен бейтараптандыру. Ақ халатты тұлғаларға мемлекет тарапынан сазайын тарттыру арқылы әсер етудің шектеулі мүмкінідіктерін ескере отырып, қылмыстылықтың деңгейін азайтуға және оның дамуының негізгі тенденцияларын анықтауға мүмкіндік беретіндігін анықтауға талпыныс жасадық. Медицина қызметкерлерімен жасалатын кәсіби қылмыстардың алдын алудың пара пар шараларын анықтаудың күрделілігі бірқатар мәселелермен байланысты: біріншіден, «медициналық қателік», «ятрогения», «медициналық көмек көрсетудің ақауы» ұғымдарына түсінік берілмеген. Екіншіден, ҚР Жоғары Сотының «Медицина қызметкерлерімен жасалатын қылмыстар» туралы кәсіби түсіндірулері жоқ. Криминологиялық әдебиетте қылмыстардың алдын алу қызметін нақтылау үшін бірнеше терминдер «алдын алу», «сақтандыру»,
«тойтару», «бұлтартпау», «превенция» және басқалары қолданылады. Бірқатар жағдайларда бұл ұғымдар олардың ерекше мазмұнын бөліп көрсете отырып айырады, басқасында – ұқсас термин ретінде қолданылады. О. Старковтың пікірінше, бұл ұғымдар белгілі бір дәрежеде бірін-бірі толықтыра отырып, келесідей мазмұнды білдіреді:–қылмыстылықтың және қылмыстың алдын алу, яғни бұл ұғымдарды жалпы әлеуметтік деңгейде қылмыстылыққа және оның типтеріне жол бермеуіне қатысты қолдануға болады. [2; 55 б].
Қылмыстардың алдын алу – құқықпен қорғалатын құндылықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік басқарудың ерекше түрі жә- не қылмыстардың себептерін, оны жасауға әсер ететін жағдайларды алдын алуға және жоюға мақсатты бағытталған шаралар жүйесін әзірлеу және жүзеге асыру, сондай-ақ мінез-құлқы құқыққа қайшы іс-әрекетті жасауға бейім адамдарға ескерту [3; 27 б.]. Криминологиялық еңбектерде қылмыстардың алдын алудың (превенция) дәрежесі және түрлері мәселелеріне байланысты негізінен екі түрлі көзқарас кездеседі. Алғашқылардың пікірлерінше, екі деңгей бар: жалпы әлеуметтік және қоғамдық. Сондай-ақ қылмыстардың себептеріне және жағдайларына тікелей бағытталған – арнаулы криминологиялық. Олар өз кезегінде екі түрге бөлінеді:
- жалпы алдын алу, негізінен қылмыстық мінез-құлықтың шағын ортасына бағытталған, яғни жеке басқа ешкімге тікелей бағытталмаған;
- жеке-қылмыс жасауы мүмкін адамның тұлғасы.
Қылмыстылықтың алдын алу иерархиялық жағынан өзара байланысты міндеттерден тұрады. Олардың біріншісі – толықтай алғанда қылмыстылықтың динамикасына, құрылымына және себептеріне профилактикалық әсер ету (әлеуметтік профилактика). Екіншіден – қылмыстылық мінез-құлықтың түрлерін және нысандарын ескерту, қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларын сақтандыру, жекелеген әлеуметтік топтардағы адамдардың қылмыстарының алдын алу (криминологиялық профилактика). Үшінші міндеті ретінде жекелеген адамдардың жасаған қылмысын ескерту (жеке криминологиялық профилактика).
Екінші позицияны ұстанатындар үш деңгейді бөліп көрсетеді:
- жалпы әлеуметтік, яғни, бүкіл қоғамның шегінде жүзеге асырылады;
- топтық, тұрмыстық топтарға, еңбек ұжымдарына, формалды емес бірлестіктерге бағытталған, мысалы «жиындар» және формалды бірлестіктер;
- әлеуметтік.Сондықтан, жалпы профилактикалық шаралар жүйесіне әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, құқықтық, әлеуметтік-мәдени, техникалық және басқалары кіреді. Жалпы алдын алу жүйесінде құқықтық шаралар маңызды орын алады. Олар: құқықтық тәрбиелеу, денсаулық сақтау саласындағы құқықтық білімді насихаттау. Бұл бағыттағы мақсатты жұмыстар – нормативті актілерді әзірлейтін барлық мемлекеттік органдарға, министрліктерге және ведомстволарға жүктеледі. Қылмыстылықтың жалпы алдын алуда қоғам өмірін экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани салаларын сауықтыруға байланысты шаралар жатқызылады. Субъектілері ретінде әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдар, азаматтық қоғамның институттары танылады.
Қылмыстылықтың арнаулы алдын алуда қылмыстылықты жасауға әсер ететін себептер және жағдайларды жоюға байланысты шаралар, сондай-ақ қылмыстарды бұлтартпау, тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыру, осы немесе басқа да адамның мінез-құлқын ұжымда талқылау, соттардың, прокурорлардың, тергеушілердің, полиция қызметкерлерінің жаппай-түсіндіру жұмыстары жатқызылады [4, 27 б.]. Жеке тұлғаға қатысты жүзеге асырылатын жеке алдын алу шаралары осы тұлғаның және оның мінез-құлқының ішкі жағымсыз белгілерін бейтараптандыратын немесе жоятын әлеуметтік құрал. Қылмыстылықпен күресу – келесідей үш жүйенің бірлігінен, яғни күресуді жалпы ұйымдастыру, қылмыстылықтың алдын алу және құқық қорғау қызметін көрсететін күрделі жүйелік қызметтен тұрады [5, 380 б.]. Қылмыстылықпен күресу – көп жақты маңызға ие ұғым және тәжірибелік жағынан түсінікті ұғым. Қылмыстылықпен күресу ұғымы ғылыми ортада да, тәжірибелік қызметкерлердің арасында да кеңінен тараған және ешқандай елеулі түсініспеушіліктер туындатпайды [6, 36 б.]. Денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларды, концепцияларды әзірлеу барысында мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдардың, парламент депутаттарының, денсаулық сақтау жүйесінің білікті мамандарының, заңгерлердің, экономистердің іс-әрекеттерін үйлестіре отырып жұмыс жүргізілсе, осы тұрғыдағы қылмыстылықтың алдын алуда оңтайлы жол болар еді. Криминологияда қылмыстылықтың алдын алудың субъектілеріне кең тұрғыдан барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар, өзінің қызметімен қылмыстылықтың алдын алуға ықпал ете алатын азаматтардың бірлестігі жатады. Осы субъектілер аталған мақсаттар үшін арнайы құрылған өздерінің құзыреттері және өкілеттіктері арқылы криминологиялық алдын алу шараларын жүзеге асырады.Көрсетілген субъектілер әртүрлі негіздер бойынша топтастырылады. Біріншісі – тікелей қылмыстың жеке профилактикасын жүргізетін субъектілер. Екінші топқа – өздерінің бақылау және құқық қорғау құзыреттерін атқару барысында алдын алу шараларын жүзеге асыратын субьектілер. Үшінші топты қылмыстардың алдын алуға байланысты іс-әрекетке басшылық жасайтын немесе үйлестіретін субъектілер [7, 109 б.]. Қылмыстардың жеке алдын ала ескертудің объектісі және оның өмір сүруінің криминалды сипаттамасын беретін тұлғаның мінез-құлқының субъективтік негізін (себептерін және жағдайларын) жою мақсатына жетуге бағытталады [8, 8 б.]. Тікелей қылмыстың жеке профилактикасын жүргізетін субъектілерге отбасы, еңбек және оқу ұжымдары, азаматтар немесе қоғамдық өзін-өзі басқаратын органдардың бірлестіктері, сондай-ақ құқық қорғау органдары шеңберінде қылмыстылықтың алдын алуға байланысты құрылатын ұйымдық құрылымдар жатады. Бұл субъектілер адамның өмір сүру жағдайларына және тәрбиесіне тікелей ықпал ете отырып, криминогенді жағдайды төмендетеді, қоғамға қарсы әрекеттердің қоғамға қауіпті іс-әрекетке айналып кетпеуінің алдын алады, олардың себептерін және шарттарын анықтайды және жояды, қылмыстардың қайталануының болуына жол бермейді.Қылмыс жасауға әсер ететін мән-жайлар дәлелдеудің қылмыстық-іс жүргізу құралдарының көмегімен анықталады, профилактикалық шараларды шешу және жүргізу соттың жеке ұйғарымдарын шығару жолымен ресімделеді. Қазіргі таңда қолданыстағы қылмыстық заңнама науқастың денсаулығына ауыр зиян туындаған кезде немесе өлімге алып келген ғана кезде медицина қызметкерлерін жауаптылыққа тарта алады. Адамның өміріне және денсаулығына қарсы медицина қызметкерлерінің біліксіздікпен сараланған іс-әрекеттері қылмыстық құқықтың реттейтін саласынан тыс қалуда. Тиісінше, медицина қызметкерлерінің құқыққа қайшы іс-әрекеттерін қылмыстық құқықтық бағалау аталған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесіне сай келмейді.
Біздің пікірімізше, медицина қызметкерлерінің науқастардың денсаулығына абайсызда зиян келтіруі немесе өлімге алып келуі медицина қызметкерлерінің жұмысы қателіксіз жүзеге асырылмайтындығы белгілі болғандықтан қылмыстық құқықтық осыған сай құрылуы тиіс. Сол себепті, дәрігерлердің қателікпен жасалынған іс-әрекеттерін саралау медициналық қызметті құқықтық реттеумен байланысты. Қазіргі таңда осы тұрғыдағы қылмыстардың алдын алу оның әлеуметтік жағынын мұқият, жан-жақты зерттеу және талдау арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Медицина қызметкерлерінің арасындағы абайсызда жасалынған қылмыстылық әртүрлі сипаттағы әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық және жеке-психологиялық ерекшелікпен байланысты. Осы келеңсіз құбылыспен күресу кешенді сипатты иелене отырып, жалпы және арнайы сақтандырудан тұруы қажет. Жалпы алдын алу шаралары әлеуметтік себептермен өзара байланыста бола отырып келесідей шараларды қамтуы тиіс: денсаулық сақтау саласындағы реформаларды құқықтық қамтамасыз етуді күшейту, денсаулық сақтау саласындағы нормативті құқықтық актілерді кешенді бағалау, заңдардың бір біріне деген қарама қайшылығын анықтау, медицина саласындағы қылмыстарға қарсы тұруда құқық қорғау органдарының жұмысының тиімділігін арттыру, медицина қызметкерлері тарапынан жасалатын құқықбұзушылықтардың есептілігі мен статистикалық тіркелуінің нысанын жетілдіру, аталған санаттағы істер бойынша құқық қолдану және сот тәжірибесін үздіксіз мониторингтеу біріңғай мемлекеттік жүйесін құру.
Медицина қызметкерлері арасында абайсызда жасалатын қылмыстардың арнайы алдын алу шараларына: медициналық істер бойынша сот-медицналық сараптамасына динамикалық талдауды жүргізу; халықты ұдайы медицинаның күрделілігі, азаматтардың денсаулық сақтау саласындағы құқықтары мен міндеттері туралы виктимологиялық ақпарат әзірлеу және жүргізу; құқықтық және медициналық маңызына байланысты (соның ішінде науқастың электронды тарихы) медициналық құжат жүргізуді жақсарту. Заң бағытындағы жоғары оқу орындарында «Медициналық құқық» пәнін енгізу қажет.
Әдебиеттер
- Гилинский.Я Понятие преступности в современной криминологий // Предупреждение преступности. – 2005. – №1.– С. 28-34.
- Старков О. Основы теории профилактики в криминологии // Предупреждение преступности, 2006. – №4. – 55 с.
- Алауханов. Е.О. Зарипов.З. Профилактика преступлений: Учебник. – Алматы: Заң әдебиеті, 2008. – 375 с.
- Кудрявцев В.Н. Советская криминология наука о предупреждении преступлении. – М.: Изд-во Знание, – 32 с.
- Гельфер М.А., Гришаев П.И., Здравомыслов Б.В. Советская криминология. – М.: Изд-во Всесозный юридический заочный институт, 1967. – 120 с.
- Криминология: Учебник для вузов 3-е издание / под общ ред д.ю.н. проф. А.Н. Долговой. – М.: Изд-во Норма,– 900 с.
- Миндагулов А.Х. Борьба с преступностью как управленческий процесс // Предупреждение преступности. – – С.36-42.
- Бурлаков В.Н., Орехов В.В. Индивидуальное предупреждение преступлений вопросы теорий и практики. – Л.: Издво ЛГУ, 1988. – 86 с.