Қазақ тілі әдістемесінде күні бүгінге дейін аз зерттелген мәселелердің бірі – синтаксистік ұғым қалаыптастыруда жаттығулар жүйесінің алатын орны мен маңызы. Жаттығулар – бір мақсатқа бағытталған, өзара байланысты әрекеттердің тұтастығы. Ол әрекеттер тілдік және ой операциясының күрделенуіне байланысты бірінен соң екіншісі орындалады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде жаттығулар жүйесін түріне, тәсіліне, типіне, мақсатына қарай жіктей келе, Н.Ж.Құрманова жаттығуларды негізінен «тілдік» және «сөйлеу» жаттығулары деп топтастырады және жаттығулардың қазіргі кезде 30 шақты түрі бар дейді [1, 63 б.]. Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында оқушыларда синтаксистік ұғым қалыптастыру үшін оқулық бойынша төмендегідей жаттығу түрлерін орындатуға болады.Мысалы
Оқушылардың түсінігін бақылау.
177-жаттығу. Бағандарды салыстыру.
- Екі бағанды салыстыру.
- Қай бағандағы сөздер сөйлем емес?
- Қай бағандағы сөздер сөйлем емес?
- Неліктен?
- Сөйлемдерді көішіріп жаз. Сергіту сәті: 1 минут.
Бірігіп түгел сынып Көтерілдік биік, Бойларыңды тік ұста, Қисаймасын иық.
Тағы отырып, тұрып,
Қозғала түс, шынық. Бәрін жасап болсаңдар, Отыр да, енді тынық.
Кітаппен жұмыс.
178-жаттығу. Жатқа жазу сәті.
Топтық жұмыс.
I-топ: Сөйлемдер дұрыс құрылған ба? Түзетіп қайта жаз.
II-топ: Сөйлемдердің орны дұрыс па? Рет санын қарындашпен белгіле.
III-топ: Берілген екі сөйлемнің байланысын тап.
«Бес жолды өлең» құрастыру.
- Қыс.
- Салқын аяз.
- борайды, жауады, үскіреді.
- Қыс мезгілі қандай тамаша!
- Суық мезгіл.
VIII. Венн диаграммасы.
Мәтін мен сөйлемнің ортақ қасиеттерін топтастыру.
Үйге тапсырма. 180-жаттығу.
Жаттығу
Ұстаздан шәкірт озар. Күш білімде.
Талаптаға нұр жауар.
Жалаң жіне жайылма сөйлемнен тұратын мақалдарды көшіру.
Сөйлем мүшелеріне талдау. Білім туралы мақалдар айту. Дарынды оқушымен жұмыс.
Берілген сызба бойынша тиісті сөйлем мүшелерін жазу.
30 – жаттығуда «Ерулік» мәтіні түсініп оқылып, әрбір сөйлемнің бастауышы таптырылады.
Ерулік
Біздің ауылға біраз үй көшіп келді. Оларды жұрт қуанып қарсы алды. Күн сайын әр үй қонаққа шақырып, ерулік берді. Домбыра тартылады, ән айтылады. Жұрт бір-бірімен әзілдесіп, көңілді отырды. Монғолиядан көшіп келген туыстарды біз осылайша қарсы алдық. («Балдырған» журналынан)
Тапқан бастауыштары кестеге толтырылады. 31 – жаттығуда берілген «Күз дәнімен көрікті, Қыс қарымен көрікті» мақалы жатқа жаздырылып, бастауыштары таптырылады. Операциялық-орындаушылық кезең. Оқулықпен жұмыс.
- – жаттығуда Ермек Өтетілеуовтің төмендегі өлеңі көшіріп жаздырылады:
Тырс-тырс!
Жаңбыр кеп жауады,
Тамшылар тамады.
Тырс-тырс! Жапырақ жылайды,
Жардан су құлайды.
Қарамен жазылған жауады, тамады, жылайды, құлайды сөздеріне сұрақ қойдыру және бұл сөздер сөйлемнің қай мүшесіне қатысты екенін сызбамен көрсету.
Үлгі: Тамшылар тамады.
- – жаттығуды «Тауып айт» ойынын ойнату арқылы ұйымдастыруға болады. Ойынның шарты: Сынып төрт топқа бөлініп, берілген сөздерге қатысты қимылды білдіретін сөздерді табу тапсырылады және бұл сөздердің қандай мүше болып тұрғаны анықтатылады. Қай топ бірінші, әрі дұрыс орындаса, сол топ жеңімпаз атанады.
... ...
Аңдар ... Құстар ...
... ...
... ...
Оқушы ... Су ...
... ...
Рефлексиялық-бағалау кезеңі.
Міндетті емес бөлікте берілген 38, 39 – жат-
тығуларды осы кезеңде пайдалануға болады.
Бастауыш сыныптарда жаттығу түрлері мәтін арқылы іске асады. Мысалы: 56 – жаттығуда мәтінмен шығармашылық жұмыс ұйымдастырылады:
- Мәтінді оқу.
- Мәтінді суреттер арқылы ары қарай жалғастыру.
- Оспан қандай оқушы? Сұрағына жауап беру. Жауап болатын сөйлемнің бастауышы мен баяндауышының зат есімнен болуы.
Тіл дамыту жаттығуы. Мәтін мазмұнының одан ары өрбу барысын болжау парадигмалық (синтагмалық) ассоциативті байланыста құрылады.
Мәтіннің алғашқы екі азат жолын (абзацын) мұғалімнің оқуы:
Екі дос үй-үйдің арасымен әңгімелесіп келе жатты. Оның біреуі – Ақселеу де, екіншісі – Абыз. Абыздың денсаулығы нашар, көп жүгіре алмайтын, демікпе сырқаты болатын.
Бір үйдің жанынан өте бергенде, дәу қара төбет абалап үріп шыға келді...
Бірінші кідіріс.
Ары қарай не болды деп ойлайсыңдар? Балалар не істеді? (Балалар Ақселеу мен Абыздың итпен кездесуінде не болғаны жөнінде әңгімелейді.)
Мәтінді ары қарай жалғастырып оқу.
Ақселеу, қаш, әне, ит келіп қалды! – деп Абыз айғайлап жүгіре жөнелді.
Ақселеу жерден бір шыбық алып, қашпастан итке қарсы ұмтылды. Айбат шекті. Көршілер келіп, Ақселеуді айырып алды. Бірақ оның шалбары жырым-жырым болды.
Оқушылардың жауабын мәтінмен салыстыру.
А.Байтұрсынов мәтін туралы былай дейді:«Дүниедегі нәрсенің қайсысы туралы сөйлесек те, бір жағынан ғана емес, әр жағынан алып сөз қылуға болады. Мәселен, бір адамды сөз қылуға алсақ, я ол адамның істеген ісін. Айтқан сөзін әуезе қылып сөйлейміз, я тұлға-тұрпатын, кескінін, көркін айтып, пернесін әліптеп сөйлейміз, я болмаса ол адамның істеген істерінің, өзінің жақсы-жаман болғанының мәнісін, себебін тексере, байымдай сөйлейміз. Осыған орай сөйлеген сөзіміздің түрі не әуезе, не әліптеме, не байымдама болып шығады» [2, 121 б.]. Бұл тұжырымдамадан шығатын қорытынды, мәтінімен жұмыс істеу оқушыны ойлауға салыстыра білуге, аңғарымпаздыыққа және бақылампаздыққа үйретеді.
Қорыта келе,бастауыш сыныпта синтаксистік ұғым қалыптастырудағы жаттығулар жүйесін тілдік әрі әдістемелік тұрғыда зерделеу болашақтың ісі деп білеміз.
- Құрманова Н. Қазақ мектептерінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері: пед. ғыл. докт. ... дис. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2004. –345 б.
- Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы: Жазушы, 1989. –320 б.