Халқымыз тарихтың сан тарау жолдарында көптеген халықтармен мəдени байланыс, қарымқатынастар жасады. Соның айғақты іздері қазақ əдебиетінің əр саласынан табылады. Тіпті, біздің жыл санауымызға дейінгі XXX-XX ғасырда жазылған шумерлердің /сумер/ «Гильгамеш» жыры мен одан беріректегі Авестаның іздерінің сілемдерін аңғаруға болады. Ондағы жазылған мифтар, кейін тараған Құран хикаялары, арабпарсы, үнді сюжеттері əдебиетімізде күні бүгінге дейін жеткен. Əдебиет арналарының біздің жыл сануымызға дейін-ақ басталатындығы жөнінде Су Бихай-дың қытайдың көне деректері негізінде жазған еңбектері тың дүниелердің бетін ашатындығы айқын. [1,5]
Қисса оқиғаларының негізгі фабулалық желілері ең көне шығыстық мифтерде жатыр. Ежелгі ғашықтық сюжеттердің бірі «ЖүсіпЗлиха» желісін алсақ, оның архетипі заманымыздан да бұрынғы Египетте ауызша-жазбаша тараған Иосиф аңызынан алып, Иосиф пен Асенеф махаббатын суреттейтін шығарма етіп жазған грек апокрифінде (діни-тақырыптағы көркем шығарма), арғы жағында, Тауратқа кірген Иосиф пен Потифордың жұбайының оқиғасында жатыр.
Қазақ жазба əдебиеті XIX-XX ғасыр басында қалыптаса келіп, поэма, повесть, роман жанрының тууына негіз болғанын көреміз. Абай поэмалары «Ескендір», «Масғұт», «Əзім əңгімесі», Мағауя Абайұлының «Медғат-Қасымында» қиссаның кейбір ерекшеліктері сақталған. Тіпті, С. Торайғыровтың «Қамар сұлуы» да ежелгі қиссалық дəстүрден əлі ажыратылмаған шығарма.
Қазіргі қазақ əдебиетінде шетел тақырыбында қалам тартқан жазушылар да аз емес. Олардың бірі Сабыр Шəріповтың «Лəйлə», «Рузи Иран», Тынымбай Нұрмағамбетовтің «Айқай», Төлен Əбдіковтың «Тозақ оттары жымыңдайды» шығармаларында өзге елдің салтдəстүрі, тарихи оқиғалары баяндалған.
Сабыр Шəріповтың «Лəйлə» повесі – Иран халқының адал ұл-қыздарының арманын тарихи дамудың болашағы деңгейінде суреттеген тамаша туынды. Лəйлəнің істеген ерлігі мен көрген қорлығы немесе оның жары Ғабдолланың іс-əрекеті махаббат шеңберінен асып түсіп, халық бақытына жеткізетін азаттық күресіне ұласады. Бұл жөнінен оларға жол сілтеп, темірқазық жұлдызындай бағдар берген орыс жұмысшыларының қозғалысы екенін автор қоғам заңдылықтарына сүйене отырып көркем суреттейді. Əрине, автордың Лəйлəсі мен Ғабдолланың ұстаған бағыты əбден айқын болған жандар емес, армандары азаттық пен бақыт болғанымен, оған қалай жетудің жалпы нобайын оймен долбарлағаны болмаса, нақты жолды біле бермейді, саналы күрескерлерден гөрі санасыз əрекеттер басым, олардың күресі сəбидің тəйтəйі деңгейінде, дегенмен жүру талабы күшті. Сəбидің өсу, ер жетуі, көздеген мақсатының орындалуы сондай табиғи болғандығына автордың сенімі мол.
«Лəйлə» повесінің негізгі қоғамдық жəне көркемдік мəні – Шығыс елдерінің ояну процесінің алғашқы кезеңінен дұрыс суреттеуінде, оның болашағына ұлы нысана тұрғысынан қарай білуінде.
Осыған орай «Лəйлə» повесінің қазақ əдебиетінде шетел тақырыбына жазылған шығармалардың қарлығаштары екенін ұмытпаған жөн. С. Шəріповтың бұл шығармалары халықаралық тақырыптарды жалпы сарынмен суреттей салған еңбек емес, онда басқа елдің қоғамдық құрылымына, салт-дəстүріне қазақы көзқараспен баға беруі біз үшін құнды болып табылады.
Т.Нұрмағаметов прозасындағы идеялык-көркемдік ізденістер өлім фактілері, кайғылы ситуацияларға белгілі бір суреткелік мақсат жүктеужазушыға тəн жəне бұл ретте де қаламгер əлемдік əдебиетте қалыптасқан іргелі дəстүрлерді еркін игеріп, меңгергенінің куəсі боламыз.
Шынайы шындықтан шабыттанған Т.Нұрмағамбетов шығармашылығындағы шуақты уақыт деп соңғы онжылдықты айта аламыз. Бүгінгі өмірдің тауқыметін суреттеген грек-түрік соғысы тақырыбына арналған «Айқай» повесі жарық көрді.
«Айқай» жинағының алғы сөзінде өзінің Туркия еліне сапары,ескі Анкара қорғанын аралауы,сонда көрген жайларын, бөленген əсерін тамсана айта келе, көне түрік мінез өнер сүйер қауымды бей-жай қалдыра қоймас құдіреті, оның таза түріктік болуы себепті, тарихы да арғы замандарға енетінін сезіп жүргенде, теледидардан түрік соғысын бейнелеген сериал көріп, айналып келгенде осылардын барлығының да осы повестің тууына себепші болғанын айтады. Жазушы əсіресе, Дионистің бейнесін жасауда атақты шешен бишісі Махмуд Əсембаев тағдырының себепші болғанын айтады.
«Айқай»ертедегі түрік-грек соғысын баяндаған шығарма. Негізгі авторлық идея осы бір атынан бесіктегі бала түршігетін қасіреттен жапа шеккен, қайғының қара бұлтын төндіретін зұлматкүштің жанды ауыртар жарасынан, ащы дəмінен тыс қалған бұл əлемде халықтың да, елдің де жоқ екенін, соғыс салған сұмдықтардың талай жүректердің түбінде мəңгі жатталып, қанжардай қадалумен қалатынын ескерте келе автор азат еліміздің аспанында шөкімдей де бұлты көрінбесе екен деп тілейді. «Айқай» повесі-жазылмас дертке душар болған қарапайым түрік баласының тағдырын баяндайды. Мұндағы авторлық нысана-соғыс жеңушінің
көтеріп, көкшіл көздерін қадап бұған карады. Бірақ көзінен өштік байқалмайды. Сіз бе едіңіз?дегендей, сары ауыз баланың аңқау жүзінен таңдану сезімі ғана аңғарылады. Бірақ бұл да грек қой, бұл да жау ғой» деп ойлады осы сəтте Мехмед қылышын жоғары көтере беріп.
Ол қылышының екінші рет қайта түсірді. Қылышын қайта түсірткен тағы да баланың жабырқау жүзі мен бикүнə қалпы еді». [3,5]
Шығармашылық жолындағы қаламгердің жаңа бір белгісі – осы повесі. Өйткені осы уақытқа дейін бүгінгі өмір мен замандас бейнесіне қалам тербеп келген жазушы енді əлемдік тақырыптарға қадам басады. Бұл шығармада жалпы адам психологиясы, адамзат бейнесінің сан қыры ашылып, мəңгілік сұрақ тудырып келе жатқан–соғыс мəселесі, соған сай өрілген философиялық ойлар қорытылады. Еліміз тəуелсіздік алған соң жазылған бұл көркем туындыда туған елге деген сағыныш, адамды жерден, атамекеннен айырудың ең бақытсыздық екені, сонымен қатар туыс түрік халқының өткен өмірінің қиын-қыстау шақтарына кісіні еріксіз жетелететін оқиғалар баяндалады.
Төлен Əбдіковтің «Тозақ оттары жымыңдайды» атты повесінде оқиғаның табиғи даму желісін қуатты талант өрісінің аясында ұстай білген жазушы дана кейіпкердің ішкі психологиялық арпалысы арқылы эпикалық кең тынысты дүние туғызған.
«Аяймын... Қатты аядым. Өзімді орнына қойып қарап едім, төзе алмайды екем. Өзімшіл екен деп ойлап едім, олай емес екен. „Адамның„ қаншалықты қорқынышты екенін біле тұра, қорлықтың барлығын адамнан көре тұрып, адамға көмек көрсету, өмірін құтқару...» [5,14]
Автордың шетел тақырыбына қалам тартып беймəлім елдің азаматының бейнесін сомдауының өзі батылдық, себебі повесте оңтүстік американы мекендеген тайпалар, олардың тарихын зерделеп желіге қосуы, тайпалардың жер бетінен жойылып құрып кетуі баяндалады. Онымен жазушы не айтпақ болды дерсіз? Айтары көп екенін түсініп оқып шыққан адам ғана ұғады деп ойлаймыз.
қуанышы, жеңілушінің қайғысы ғана емес, соғыс-зауал деген ой, тұжырым. Кірген адамнан жау екен-ау деп сескенбеуі-баланың тым сарыауыздағы əрі бейкүнəлігі деп ойлаған ол қылышын төмен түсіреді.
«Іштей «осы бала аман қалған күннің өзінде де ешкімнің қорғанын бұзып кіре қоймас» деген ой келді тағы да Мехметке. -А-а-а-а! деп қаһарланып айқайлап еді, бала сол сəтте ғана басын
- Қыраубаева А.М. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988.-160б.
- Қыраубаева А.М. Шығыстық қисса-дастандар. –Алматы: Рауан, 1997. 140б.
- Нұрмағамбетов Т. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Өлке, 2005. -260б.
- Əбдіков Т. Повестер мен əңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1974.-182б.
- Шарипов С. Екі томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1982. -484б.