Бес арысымыздың бірі – Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы тұғырлы тəуелсіздік жылдарында қайта терең зерттеліп, əдебиет тарихында өз еншісін алып келеді. Бұл ақынның ұрпағына өшпес мұра қалдырып жəне оның келешекте жаңғыратынына сеніммен үміт артқан. Поэзиясында шығысы мен батысын тең алып жүретін от ақын шығыстан нəр алып, «түрікшілдікке» сескенбей қарап, «еуропашылдықтың» өлең өрнектерін тамаша бере алды.
Əдебиетте шекара болмайды, мұны əр заманның көркем туындылары дəлелдеуде. Қаншама дүниені дүр сілкіндірген дүбірлі оқиғаларға, аламат айқастарға, шекарадағы шешілмейтін шайқастарға мына бір «таза һəм кіршіксіз өнер шекарасы» тыңнан тоқтау болатын-ды. Міне, ұлт мүддесімен біте қайнасқан əдебиет осы оқиғалардың куəсіндей. Бұлай дейтініміз, шексіз шекара арқылы əр халықтың əдебиеті араласқұралас боп, жаңа əдеби туындылардың тууына, пайда болуына əкеледі. Бұл ойымызды ғалым Ш. Сəтбаеваның мына пікірімен сабақтасақ:
«Қазақ əдебиетінің бай, кең де жан-жақты байланысы – халқымыздың ұлттық мəдениетінің өркендеген, көркемдік дамуының дəреже-деңгейін, рухани сергектігін байқататын маңызды құбылыстардың бірі». Аздап тарихтың тағылым беттерін парақтасақ.
Сонымен, қандай да бір ұлт əдебиеті дара дамып, жеке күй кешпейтіні айқын. Ол сөз өнері болсын, басқа ұлт əдебиеттерімен тығыз қарымқатынаста, бір-бірімен өзара байланыста өсіп, өркендеп отырмақ. Тіпті əрбір ұлттың əлемдік əдебиетке қосар үлесі де осы байланыстар аясында таразыланып, олардың шығармашылық үн қатысы анықталары белгілі.
Мағжан Жұмабаев – əдебиетіміздегі «көзінде от ойнап, сөзінен жалын шашқан», елін, жерін, халқын «ессіз» сүйген ақындарымыздың бірегейі. Мағжан ақынды өзіндік мұңымен, сезімдік сырымен, батыс-шығыстық өлең өрнегін əдемі өре келген, жарқыраған жырымен бүгінгі күнге жеткен ақын деп білеміз.
Есімі қазақ əдебиетінің тарихында алтын əріптермен жазылған Мұхтар Əуезов Мағжанның ақындығын жоғары бағалаған. «Қазақ ақындарының қордалы ауылында туып, Европадағы мəдениет пен сұлулық сарайына барғызған» ақын жайлы заңғар жазушымыз М. Əуезов: «Қазақ жазушыларынан, əрине, Абайды сүйемін. Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған əшекейін сүйемін», деп жазады.
Мағжан туралы, оның еуропашылдығы туралы сөз еткенде ғалымның осы сөзінен айналып өтпеу мүмкін емес. Өйткені Мағжан қазақ əдебиетіне осындай жаңалығымен келген тұлға. Батыстың бейнелілігін, шынайылығын əдебиетімізге һəм сөз өнерімізге отты да құдіретті, сұлу да сырлы, сазды да назды жырларымен жарқыратып таға білді. Алайда Еуропа əдебиетінің жетегінде кетті деуден аулақпыз, тума төл əдебиетінен сусындап, қанып ішіп, шығыстың шайырларымен де үндесіп, поэзиямызға өзіндік бір бастауды енгізді.
Өз пікірімен ақын өмірінің сан қырын те рең зерттеген белгілі мағжантанушы ғалым Ш. Елеукенов зерттеуінде: «Абай мен Мағжан Батыс пен Шығысқа бірдей тел ақын. Мекендері Шығыс демесең, өлеңдерін жер шарының екі бетіндегі ел атаулы өгейсінбеуге, жатсынбауға керек. Бір кездерде қазақ өлеңі құлаққа арналған, ал нағыз өлең суреттен жаралуға тиіс деп жүрді. Абай мен Мағжан поэзиясы құлаққа қандай жағымды болса, сурет тілейтін көзге де сондай сүйкімді. Сонысымен қай ел адамының жүрегіне жол табуы тиіс», деп ақынның батысы мен шығысын тең алып қарастырады.
Сонымен, Мағжанның батысынан шошынбауымыз керек, керісінше, шолпылдатып тұрып сүңгіп, шомылуымыз абзал болар. Қазақтың сөз өнерінің есігін батыстың символизмімен қағып кірген ақын – расында символист. Орта ғасырда пайда болған символизм XIX ғасырдың ортасына бастап ерекше дамыды. Ақын осы символизм арқылы өлең құрылымындағы келісімді нақышында келтіреді. Гете мен Гейнеден, орыстың бір топ символистерін оқып-біледі, таниды. Гетеден аударған «Орман патшасы» өлеңінде:
«Қорықпа, балам, қараңғы Түнде жоқ еш қорқыныш. Ол – ақ шашты ағаштар,
Жай ғана тұр ғой тып-тыныш!», -
Кəрі орманды оятып, Бірдеңе деп жұбатып, Жымиып күліп өтеді. Жұрттан ойын жасырып, Алқынып өзі асығып, Қарақат көзге жетеді.
Өлең соңын ақын өзін осы жел болмағанымен түйіндейді. Бірақ Мағжан желдей еркін, азат болғысы келгендігін өлеңдерінен көре аламыз.
Сонымен қатар поэзияның «пайғамбары» еуропашылдығымен несімен тағы ерекше дейтін болсақ, сезімдік сарындағы өлең жанрын туғызған. «Мағжан өлеңдеріндегі эротикалық сезімдер – ақын қиялы, қазақ əдебиетіне жаңа жанр əкелу мақсатынан туындаған. Оның осы жанрға негізделген «Сүй, жан сəулем», «Күміс нұрлы ай», «Хор сипатты қарындас» өлеңдеріне келеп болсақ, Гете поэзиясынан басталып, Абай поэзиясынан қолдау тапқан Батыс Еуропа əдебиетіндегі эротикалық жанрды қазақ əдебиетіне ендіру мақсатынан туған», дейді тағы бір мағжантанушы ғалымыз Б. Қанарбаева. Бұл жанрды Мағжан жоғарыда аталған өлеңдерінде махаббаттың асыл мұратын, тұнық сезімін əдемі астастырып береді. Ақынның мұндай сипаттағы өлеңдері əлемдік поэзия інжу-маржанынан еш кем түспес деп сеніммен айта аламыз.
Мағжан Жұмабаев – өзінің айрықша толқынымен келер толқынға қазақтың кең сахарасындай, еліңнің езгіде қалмайтындай, жігеріңді жасынға жанытатындай, құшағыңды жалынға күйдіретіндей асыл мұра қалдырған «отты Гуннан от боп туған» дарын иесі. Ол ендігі сөзді келер ұрпақтың еншісіне қалдырады.
Поэзияның құдіреттілігі сонда – ақынның өз заманының тыныс-тіршілігін, қайғы-мұңын, қуаныш-шаттығын өлең сөзбен өрнектеп жеткізе білуінде. Міне, Мағжан ақынның қай өлеңін алмаңыз оның бар тынысы сезіліп тұрады. Сол тыныстан еуропашылдықты тану қиынға соқпасы анық.
деп əкесі баласын қап-қара түннен қорықпауын сұрайды. Қараңғылықты, қара түнді жарық етіп келе жатқан от пайғамбар, таң, нұр, күн бейнелерін жырында молынан қолданады. Қараңғы қапастан осы бейнелер аман алып шығатынына сендіреді.
«Жел» бейнесінің де ақын поэзиясынан алар орны ерекше. Батыстың ақыны Шеллингтегі символизм де желмен үндеседі екен. «Жел» атты өлеңінде желді тентек бір балаға теңеп, жолына еш нəрсе кедергі бола алмайтынын жеткізеді.
- Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы: Санат, 1995.
- Жұмабаев М. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2008.
- Қанарбаева Б. Мағжан поэзиясындағы символизм/ Алматы ақшамы. – 12 қараша 2002.
- Əбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ əдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.