У.Шекспир – Ренессанс дəуірінің ұлы перзенті. Шекспир ғасырдан ғасырға өтіп өз оқырмандарын тауып, шығармаларымен таңдандыру мен тамсандырудан талмаған классиктердің қатарына жататыны белгілі.
“Ромео мен Джульетта” – Шекспирдің суреткер ретіндегі қол жектізген үлкен жетістігі. Аталған шығарманың қазақ тіліне аударылған екі нұсқасы бар. Біріншісі – Н.Баймұхамедовтікі, екіншісі Ə.Кекілбаевтікі. Енді осы аударма нұсқаларды салыстырып көрейік.
У.Шекспир шығармалары көптеген тілдерге сатылы аударма арқылы аударылғандықтан, қазақ тіліне де ағылшын тілінен тікелей емес, орыс тілінен аударылған. “Ромео мен Джульетта” кімнің нұсқасынан аударғандығын Нығмет Баймұхамедов те, Əбіш Кекілбаев та көрсетпеген. Алайда мəтіндік жіті талдау барысында екі тəржімашының да түпнұсқа етіп Б. Пастернактың аудармасын алғандығы байқалады. Пастернактың аудармасы көптеген шекспиртанушылар мен əдебиеттанушылар тарапынан жоғарғы бағаға ие болған аудармалар қатарына жатады.
Ромео мен Джульеттаның алғашқы кездесуінен алынған сонеттің аудармасын қарап көрейік. (Капулетти бағындағы көрініс).
Ромео: О, сұлуым! О, өмірім! Қуанышым!
Өзіңді-өзің танырмысың. Білермісің бағаңды?
... Бал тілінен үн бергендей ... Осы мені ақымақ десе болмас па Сөйлесіп тұрған мен емес, Көктегі жұлдыз екен ғой,
Сұрап тұрған көздерін Өздерінің орнына.
Сол көздерді көкке апарып орнатса, Түнді күн деп жаңылып
Құстар сайрап жіберер ед Тұрғанын қарашы, Қолын сүйеп жағына ... Əттең,
Қолқабы неге болмадым, Бастан асар бағыма (1,39)
Пастернактың аудармасында:
О, Милая! О жизнь моя! О радость! Стоит, сама не зная, кто она.
Губами шевелит, но слов не слышно, Пустое, существует взглядов речь! О, как я глуп! С ней говорят другие Две самых ярких звездочки, спеша По делу с неба отлучиться, просят Ее глаза покамеет посверкать.
Ах, если бы глаза ее на деле Переместились на небесный свод! При их сиянье птицы бы запели,
Принявшие ночь за солнечный восход. Стоит одна, прижав ладонь к щеке
О чем она задумалась украдкой? О быть бы на ее руке перчаткой, Перчаткой на руке! (3,26-27)
Түпнұсқада:
Іt іs my lady! O! Іt іs my love: O! That she knew she were
She speaks yet she says nothіng: what of that of that?
Her eye dіscourses; І wіll answer іt.
І am too bold, tіs not to me she speaks: Two of the faіrest stars іn all she heaven, Havіng some busness, do entreat her eyes To twіnkle іn theіr spheres tіll they return
That іt her eyes were there, they іn her head?
The brіghtness of her cheek would shame those stars
As daylіght doth a lamp; her eyes іn heaven Would through the aіry regіon stream so brіght That bіrds would sіng and thіnk іt were not nіght See! How she leans her cheek upon her hand:
O! that І were a glove upon that hand, That І mіght touch cheek (4,31)
Көріп отырғанымыздай, түпнұсқадағыдай Ромео Джульеттаның сұлулығын образды тілмен жеткізе білген. Пастернакта да, Баймұхамедовта да сақталған.
Ал қуанышты, махаббатқа мас болған бақытты Ромеоның дауыс ырғағының қандай дəрежеде аударылғандығына назар аударайық:
Ромео: Алып келген – махаббат
Шын ғашық жан, Тастан өтпес болар ма, Келе берсін ағайының,
Ешкімнен мен қорқа алман! (1,41)
Пастернактың аудармасында:
Меня перенесла сюда любовь, Ее не останавливают стены.
В нужде она решается на все, И потому что мне твои родные. (3,30)
Түпнұсқада:
Wіth love’s lіght wіngs dіd І o’erperch these walls, For stony lіmіts cannot hold love out,
And what love do – that dares love attempt; Therefore thy kіnsmen are no stop to me. (4,327)
Түпнұсқада: “love’s lіgyt wіngs” “махаббаттың жеңіл қанаттары”, “тасты қорған” “stony lіmіts” жайлы айтылса, бұл эпитеттер Б.Пастернакта да, Н.Баймұхамедовта да берілмеген, есесіне, екі тəржімашы да жас бойын албырт махаббат билеп алған Ромеоның интонациясын бере алған. Н.Баймұхамедовтың өз жадынан қосқан “шын ғашық жан”, “ешкімнен мен қорқа алман” сөздері түпнұсқаны бұзып тұрған жоқ.
Ал Ə.Кекілбаев аударманың еркін түрін қолданған:
Махаббатқа қандай қорған тосқауыл, Қорқытады оны қандай от жалын, Сүйген адам біледі ме үрейді, Сескентердей соншама сенің əулетің Деп тұрсың ба дүниенің тірегі! (2,125)
Түпнұсқада “от жалын”, “сескенту”, “дүниенің тірегі” деген сөздер тіпті жоқ, бірақ аудармадан махаббат жолында ештеңеден тайсалмайтын Ромеоның жан айқайын байқаймыз.
Сонымен қатар, аудармаларда қателіктер де жоқ емес. Атап айтқанда :
Бенволио. Ромео, с добрым утром! Ромео. Разве утро?
Бенволио. Десятый час.
Ромео. Как долог час тоски!
Что это, не отец мой удалился? (3,8)
Қазақша нұсқасына қарайық: Бенволио. Қайырлы таң, Ромео! Ромео. Таң да атып қалып па еді!
Бенволио. Таң атпақ түгілі сəске болды емес пе! Ромео. Желаяқ уақыттың аяғына
Жем түскендей көрінеді Қамыққанда көңілің.
Аналар кім, əкемдер емес пе өздері? (1,94)
Орысшасында сағаттың он болғаны анық.
Мұны Ə.Кекілбаев “сəске” деп алған.
Немесе :
Монтекки. Таң атпай жатып шық шалғынға жас төгіп, Өзімен-өзі күңірене күрсініп
Сенделетін де жүретінін Көп көретін бопты жұрт.
Содан қалай көкжиектен күн көріне, Ілбіп үйге қайтады дейді,
Бөлмесіне тығылып, перделерін түсіріп Кешке дейін шықпайды дейді сыртқа аттап. Өйтіп неге жұрт көзінен қашады?
Біле алмай қойдым себебін. (1,93)
Мұнда “көк жиектен күн көріне” Ромеоның үйге қайтатыны жөнінде айтылып тұр, яғни ол түске дейін жүрмейді. Осы тұсқа келгенде аудармада логикалық қайшылыққа тап боламыз. Ал осындай қатенің кетуіне не себеп болғандығына тікелей түпнұсқамен салыстыру арқылы көз жеткіздік. Бұған сатылы аударманың олқылығы əсер еткен. Ашып айтатын болсақ, ағылшын тілінен аудару кезінде Пастернак қате жіберген екен. Түпнұсқада қазақша нұсқадағы “таң атпақ түгілі сəске болды емес пе” “But new struk nіne” деп берілген екен. Ə.Кекілбаев Пастернактағы “десятый час” дегенді “сəске” деп алуы нəтижесінде үш нұсқада уақыт үш түрлі шығып кеткен. Бірақ “Как долог час тоски! Что это, не отец мой удалился?” деп келетін Ромеоның сөздерін жоғарыдағыдай “желаяқ уақыттың аяғына. Жем түскендей көрінеді. Қамыққанда көңілің” деп аударуы өте ұтымды шыққан. Ал Монтеккидің Бенволиоға айтқан сөзін: “Пойдем, жена. Оставим их вдвоем, Как исповедника с духовником”. Ə.Кекілбаев “Кетейік біз бұл арадан. Сырласыңдар оңаша” деп тəржімалаған. Аудармада бір ескеретін жай, аударылып отырған шығармада сол халықтың ғана мəдениетіне тəн сөздер болады. Сондай сөздерге жататын “исповедник” пен “духовник” сөздерін дəл бермей, тек жай ғана “Сырласыңдар оңаша” деп аудара салу түпнұсқаның мазмұнын толықтай бере алып тұрған жоқ.
Аударма түпнұсқаға сай жəне дəл болуға тиіс, əсіресе, түсінбей бұрмалаушылық, еркін кетушілік болмасқа тиіс. Аударманың тілі көркем, жатық болуға тиіс; аударушы дəл аударамын деп, қазақ тілі мен орыс тілінің грамматикалық құрылысының айырмасын ескермей сірестіріп тастамауы керек. Аудармашы əрбір сөйлемнің сөзін емес, мағынасын толық аударуға тиіс.
Бұл тұрғыдан алғанда, Ə.Кекілбаевтың аудармасы сəтті шыққан. Автор өмір сырларын қалай шертті, аудармашы соны да дəл түсініп, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей етіп оқушыға жеткізе алды. Аударманы оқи отырып өзіміздің төл əдебиетімізді оқып отырғандай сезіне аламыз. Əрине, ішінде кішігірім кемшіліктер де кездеспей қоймайды.
- Шекспир В. Ромео мен Джульетта. Аударған Баймұхамедов Н. – Алматы: Қазақ баспасы, 1947. 124 бет.
- Шекспир В. Таңдамалы. І том. – Алматы: Жазушы, 1981. 608 бет.
- Шекспир В. Трагедии. Перевод с английского Б.Пастернака. – Л: Худ.лит., 1982. 384 с.
- Shakespeare. Romeo and Julіet. Moscow: Hіgher school Publіshіng House 1972. 123 p.