Бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тəрбиесінің арқауына ұлттық əдет-ғұрып, салт-дəстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр. Əр қазақ халқының азаматы ұлттық өмірге немқұрайлы қарамай жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық мəдениетін толық меңгерген, тарихын, əдет-ғұрып салт-сана, дəстүр, тəлім-тəрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жұртын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Баланы дамытатын, өсіретін əрі тəрбиелейтін негізгі іс əрекеті-ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады.Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз, фантазиясыз толық мəніндегі ақыл-ой тəрбиесі болмайды», дейді.
Демек, шəкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы баии түседі. Халқымыздың осындай тəрбие туралы жəне аса құнды мəдени игіліктерінің бірі халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп тегін айтылмайды. Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-дəстүрлерімен де, əдет-қылықтарымен де, тілімен, мəдениетімен, өнерімен психологиялық ерекшеліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ, одан мəнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы: көне мəдениет пен əдеби туындылар, шығармалар ойын-той үстінде ойын ретінде пайда болған. Бүгінгі ұрпақ ойындарының өзі адам еңбегінің жемісі, оның дүниені танып білуге деген ұмтылысы, əлеуметтікэкономикалық өмірінің айнасы екенін білуі тиіс. Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған өмірінен түсінік бергендей əсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың əзірліксіз ойнала беретіндігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып, халықтық дəстүрлі шаруашылық мəдени, өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес, басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған. Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тəрбиенің баға жетпес қызметін атқарған. Тарихтың көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтын, ескірмейтін нəрсе, өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сəбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатыны да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткіншек ұрпаққа гуманистік тəрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға беруге болады.
Сондықтан қазіргі кезде “балалар этнографиясы” сияқты ғылыми бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай, ертеде ауыз екі туып, жалпы жұртқа ауыз екі тараған, көпшілік ойындарды күні бүгінге дейін сақтаған, халық арасында таралған. Негізгі тарихи деректерге сүйенсек қазақ халқының ұлттық ойындары жөніндегі деректер қағаз бетіне алғаш рет ХІІІ ғасырда түскен. Оны алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде Италия елінің саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Маңғол тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірде мекендеген ру тайпаларының тұрмысы, əдеп-ғұрыптары, ойынсауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейін деректерді біз итальяндық Марко Поланың австриялық С.Герберштейннің, итальяндық И.И.Новокамскийдің орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы П.С.Палстын, венгер зерттеушісі А.Вамберридің, неміс этнографы Р.Картуцканның, неміс ғалымы А.Гумбольдың поляк халқының өкілдері А.Янушкевич, С.Гросс, Б.Зеленскийдің тағы басқа жазбаларынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған жəне оның ішінде ұлттық ойынның тəрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ə.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазеревский, П.П.Пашин, Е.Букин, О.Əлжанов тағы басқалары болды /1/.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен жеке нұсқауларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жоғары бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына жазған бір хатында былай дейді: “Мен қазақ аулында болған кезімде өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый-құрметі мен ойынсауықтары естен кететін шаруа емес. Мен өмірімнің қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл дүниенің ортасында болғандықтан да солай болуы керек” деген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп, қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы “Күнделіктер мен хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар” деген кітаптың авторы А.Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын əр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге Янушкевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып, оның табиғатпен астасып, халық тұрмысымен, əдет-ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді. Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев өзінің “Қырғыз балаларының ойыны” деген еңбектерінде, оның бала тəрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптас-қан əдет-ғұрып бойынша жас ерекшелігіне қарай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі.
- Бір жастан жетіге дейін нəресте.
- Жеті жастан он бес жасқа дейін – бозбала.
- Он бестен отызға дейін – жігіт.
Осының негізінде қазақ ойындарын да сəбилер ойыны, бозбалалар ойыны жəне жігіттер ойыны деп негізінен үш топқа бөлінеді. Сонымен бірге Ə.Диваев ойыншықтар туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер балалар саздан жасайтын аңдар түрлері ғана бар екенін ай тады. Сонымен бірге ұлт ойындарының тарихы туралы мəліметтерді қарттардың аузынан да жинақталған. Олар ойындар түрлерін айта келе, олардың тəрбиелік мəнін түсіндіреді. Олар: Шығыс Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар, Төлеужанов, Омаровтар. С.Мұқанов “Өмір мектебі” атты мемуарлық еңбегінде “Орда” атты есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бірнеше рет атап өтеді /2/. Осы ойын туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдохин 1940 ж. Мəскеуден шыққан “Труды института востоковедения” жинағының 2 санында, бұл 5 санымен есептеудің ерекше жолы арқылы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі ойын деп көрсетеді. Сондай-ақ Б.Тотенаев “Қазақтың ұлт ойындары” деген кітабында “Абылайдың алты алаш” атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ мазмұны жағынан ол “Тоғыз құмалақ”, “Шахмат” ойыны сияқты деген деректер береді.
Жалпы ұлт ойындарының қалыптасуы кезеңі деп VІІ-ІХ ғ. кезеңдерді айтуға болады. Осылайша қазақтың ұлтық ойындары жөніндегі деректер басылым беттерінен жарық көріп, дамып отырған.
Сол секілді ұлттық, рухани, танымдық, тəрбиелік құндылық-тарымыз туралы белгілі
дағы ұлттық ойындардың рөлі И.Г.Песталоцци, Р.Оуэн, Ф.Фребель, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская т.б. еңбектерінде сөз етілсе, ойын теориясы мен практикасын жасауда белгілі психологтар Л.С.Выгодский, П.Я.Галперин, А.Н.Леонтьев т.б зор үлес қосты /3/. Ал қазақтың халық ойындарының тəрбиедегі рөлі мен педагогикалық мүмкіндіктері ағартушылар (Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев) т.б идеяларынан бастау алып, ХХ ғасырдың екінші жартысында зерттеушілерпедагогтар (М.Танкеев, Т.Бекбатчаев, М.Тұрскельдина, Е.Сағындықұлы, А.Айтбаева жəне т.б) еңбектерінде арнайы сан алуан қырынан қарастырылды /4/. Қай халықтың өмірінде де ұжымдық жүйеде тəрбиеленетін бала тірлігінде ойынның мазмұны бай, тақырыбы əр алуан кең болатыны белгілі. Оған тиісті педагогикалық, психологиялық бағыт-бағдар дұрыс беріліп, ол мақсатты түрде жүйелі ұйымдастырылды.
Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-əрекетіне еліктейді.Соның нəтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мəселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бəйге», «Көкпар», «Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың еңбекке деген қарымқатынасы мен қабілеттерін арттырады.
тарихшылар, философтар, этнографтар, əдебиет-
шілер мен өнертанушылар (М.О.Əуезов, Ə.Марғұлан, А.Жұбанов, С.А.Қасқабасов, Н.С.Сəрсенбаев т.б) түрлі зерттеу объектілеріне қарай өзіндік тұжырымды терең пікірлер білдірді. Ұлттық ойындарды ұрпақ тəрбиесінде пайдалану туралы түрлі тарихи кезеңдерге көптеген педагог, психологтар зерттеулер жүргізіп, жанжақты пікірлер айтты. Тұлғаның қалыптасуын-
- Диваев Ə. Тарту/Құраст. Ф.Оразаева. – Алматы: Ана тілі, 1992 25 бб.
- Ұзақбаева С.А. Халықтық педагогикадағы эстетикалық тəрбие. – Алматы, 1993.
- Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тəрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Алматы, 1995.
- Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалар.Алматы, 1961.