Мұхаммед пайғамбардың өмірбаян деректері негіз етіп жазылған дастандар тарихы əріден басталады. Бұлар бір тұтас цикл деуге болады. «Мұхаммед пайғамбар» дастанында пайғамбардың Хадиша анамызға үйленгенге дейінгі кезеңінің бірер уақиғасы баяндалады.
Шығарма Мұхаммед пайғамбардың ислам үшін күрес жолын баяндайтын ондаған көркем туындылардың бірі. Дастанның мазмұны пайғамбар өмірін негіз еткен хадистер мен Құранның аят-сүрелерінен алынған.
Шығармадағы Əбужəһілдің (Омар бин Хишам) пайғамбарға қарсы əрекеттері нақтылы деректерге сүйеніліп баяндалғаны дастанның тарихи негізін танытса керек. Əбужəһіл надандықтың атасы дегенді білдіреді.
Шығармадағы кейіпкерлердің көпшілігі тарихта болған адамдар. Мəселен, Əбужəһілдің дастандағы жексұрын бейнесі де шындықтан туындаған. Ол жөнінде Құраннан [96, 10; 68, 10-14], хадистерден, қасиетті «Сира» мен араб тарихшыларының зерттеу еңбектерінен оқуға болады», деп жазады зерттеушілер [1;370].
Əбужəһіл де пайғамбар шыққан Құрайыш тайпасынан болғанына қарамастан, діни ұстаным үшін Мұхаммедке қастық қылуын қоймаған. Бұл амалдан Пайғамбар Алланың құдіретімен ғана аман қалғаны айтылады.Хазірет Омар оны өлтірілуге жібергенде
«Хадид» сүресінің аяттарын естіп райынан қайтқан, исламға мойынсұнған.
Дастанда Мұхаммедтің жастай жетім қалып атасы, одан кейін əкесінің інісінің тəрбиесінде өскені баяндалады.
Дастан оқиғалары тарихи аңыздар сырын аша түседі.
Зерттеушілер «Мұхаммед пайғамбар» дастанының қайсыбір желілерін эпикалық мұраның
көркемдік иірімімен сабақтастыра қарастырған тұстар да бар.
Шығармада Мұхаммед пайғамбар мен Хадиша анамызға қатысты баяндалатын əңгімелер де тарихи шындық негізінде айтылады.
Шығармада ежелгі əдебиеттің үзілмеген арқауының бірі түс көру мотиві бар.
«Бабалар сөзі» жинағындағы дастанда берілген түсініктерге қарағанда бұл дастанның қазақтың халық эпосымен, жыраулар поэзиясымен образдар жүйесі, баяндау тəсілінде ұқсастық, сабақтастық бар. Мəселен, мына бір айтылған тоқтамға назар салалық:
«Шығармадағы Хамза, Əбутəліп, Аббас сынды кейіпкерлердің бейнесі «Қозы Көрпеш-Баян сұлудағы» Тайлақ пен Айбасты, «Қобыландыдағы» Естеміс пен Сəлімбайды, «Қыз Жібектегі» Шеге мен Қаршығаны көз алдымызға əкеледі.
...Шығармада басты кейіпкердің санатында Мұхаммед Расулдың немере ағаларының бірі Аббаз (Аббас) да жүреді.Оның Үшжам (Хишам) патшаға айтқан мына бір сөздері Бұхардың Абылайға арнаған белгілі өлеңін еске түсіргендей:
Үшжам, менен бай ма едің, Ілгеріде қайда едің?
Патша бопсың бұл күнде, Ағайынға сай ма едің?
Нағып шықты есіңнен, Емек қана жайда едің.
...Түйемді бағып жүруші ең, Жалаңаяқ зар жылап,
Бір атадан нашарсың, Неғыласың мал санап...
«Қисса-и анхазірет Расулдың Миғражға қонақ болғаны» қиссасында Мұхаммед пайғамбардың Алланың бұйрығымен Миғражға көтеріліп, нұр дидарын көру тарихы баяндалады. Шығарма 1896 жылы баспа көрген. Бұл дастанның соңында мынадай дерек бар:
Əркімге ғибрат үшін жаздым мұны, Жайымыз қандай болар махшар күні Иə, Алла, рахметі көп, жарылқағыл, Ғафу қып мен ғасының күнəһыны. Мұны жазған, сұрасаң, қожа затым, Жақсылар, айып етпе, жазған хатым, Əкем аты Шайхыслам қожазада, Жүсіпбек, мұн ы жазған менің атым.
Зерттеушілер Жүсіпбек мəтінді баспаға əзірлеген дейді.
Дастан оқиғасы Құран мазмұнында баяндалған шындық жайлар негізінде өрбиді:
«Мұхаммед Расулдың көкке көтерілуі жайында қасиетті Құранның «Исра» сүресінде анық жазылған» [1;375].
Осы дастандағы оқиғаға қатысты ғылыми деректердің мəн-жайына барлай қарау арқылы бірталай мəселені ұғына түсуге болар еді.
«Мұхаммед пайғамбардың көкке көтерілуі мен оның Алла тағала Дəргаһында болу тарихына Ислам
Жалпы ислам тарихында «Миғраж» оқиғасын арқау еткен шығарма біршама. Соның ішінде XIX ғасырдағы қазақ арасына кең жайылған дастандардың жазылу тарихында үңіле түсіп зерттеуді қажет етіп отырған мəселелер бар.
Жалпы Мұхаммед пайғамбар туралы қиссалардың негізгі мақсаты XIX ғасырда аярлықпен жүргізілген шоқындыру саясатына қарсы бағытта дін негіздерін ұғындыратын ағыстың мақсатымен үндес.
«Мұхаммед пайғамбар» дастанына сабақтас бұл шығарма еркін жыр үлгісінде қайта жырлан ған. Жыр тілінде өмір пəлсапасынан өрілген өрімдер назар аударады. Дастан баяндау үлгісінде жазылған. Жанды, бейнелі, көркем. Мұнда ақын дəстүрлі жыр үлгісінде төгілтіп, сөгіп айтатын тұстардың қарасы қалың. Өлең ұйқасы аралас. Шығарма тілінде кітаби тіл ықпалы мен элемент тері айқын көрінеді. Дастанда бейнелі суреттер де бар.
Шығарма өмірлік, тарихи деректерге жүгінуімен де құнды.
ғалымдары əрқилы баға берген. Оларды кейбіреулері
«Расул Алла Миғражға түсінде көтерілген» десе, енді бірқатары «ояу еді» деседі. Тағы бір қайшылық
«Мұхаммед (ғ.с.) Көкке денесімен түгел шықты ма, əлде рухы арқылы саяхат жасады ма?» деген аса қиын сауалдың төңірегінде өрбіді. Алайда, көптеген мұсылман қауым Миғраждың дене арқылы өткеніне сенеді» [1;375].
Зерттеушілер «Миғраж» дастанының тіл көркемдігіне көңіл бөледі. Кестелі тіркес, келісті теңеулердің мол екендігіне тоқталады.
- «Бабалар сөзі»: Көптомдық, 1 том «Діни дастандар».─ Астана, 2002. ─448 б.
- Құран Кəрім. Қазақша мағына жəне түсінігі. Ауд. Халифа Алтай, Медине, 1991.-547 б.
- Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы; Жазушы, 1984.-260 б.