Көркем шығарманың үшінші тегі драма жанрының дамуы Ж. Шанин, М.Əуезов, Б.Майлин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Ə. Тəжібаев, Ə.Кекілбаев, Ш. Құсайынов, Қ. Мұхамеджанов, Т. Ахтанов т.б. есімдерімен байланысты. Қазақ драматургиясының қалыптасуына өзіндік үлесін қосып жатқан жазушылар өте көп.
“Əдебиеттің ерекше бір түрі — драматургия театрды нысана етеді, сахнаға қойылу үшін жазылады. Танымдық, тəрбиелік мəні бар, идеялықэстетикалық əсері орасан күшті өнер — драматургия тағдырлар тоғысуы, характерлер қақтығысы, сезімдер шайқасын көрсетіп, аса қатал композиция талаптарын ескере отырып, ерекше көркемдік құралдиалогтар мен монологтар арқылы болмыстың сан алуан шындықтарын ашады, өмір құбылыста рына баға береді, билік айтады”, — дейді ғалым Р. Нұрғали [1, 8 б.].
Өткен ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап қазақ театрының дамуына үлес қосқан драматург — Шерхан Мұртаза.
Шерхан Мұртаза ― драматургия саласында өзіндік орны бар қаламы ұшқыр жазушылардың бірі. “Сталинге хат”, “Бесеудің хаты”, “Жалғыз үйлік зілзала”, “Ноқтаға басы симаған”, “Домалақ ана”, “Есек саудасы” т.б. пьесалары шебер драматург ретінде жазушының бір қырын көрсетеді.
Шерхан Мұртазажан-жақты дарын иесі. Ол ұлттық драматургиямызға өз үлесін қосқан жазушы.
Заман шындығын терең толғап, проза жанрында қалам тартқан бояуы мол суреткер, көркемдік талабы басым драматургияға қалай келді?
Əрине, жазушыны драматургияға алып келген күш — ауқымды, құнды шығармалардың сахналық көріністі талап еткендігі.
Қырағы жазушы прозамен қатар, драмаға да қалам сілтеп, ұлттық театрымыздың өсуіне белсене атсалысу талантты драматургтер үлгісі еді.
“Қазақ драматургиясының бүгінгі үлкен міндеті — осы заманның тақырыбындағы шығармалар туғызу. Драматургтеріміз өмірді барынша батыл, барынша жіті зерттеп, өз замандастарымыздың ойсезіміне көбірек құлақ асқанда ғана шынайы шығарма тудыра алатындарын ұмытпауға тиісті.
Біздің бүгінгі өміріміз əр алуан шындыққа аса бай. Тың жерлері мен Қазақстан Магниткасын салушылардың қаһармандық еңбегі өзінің көркем əдебиеттегі шынайы бейнесін əлі тапқан жоқ. Біздің драматургиямызбен театрымыздың қашанда өмірдің өзекті проблемаларын көретін жақсы дəстүрі бар. Енді тек сол жақсы дəстүрді одан əрі дамыта білейік”,― деп жазады 1958 жылғы “Театр тынысы” атты мақаласында [3, 400 б.] Тахауи Ахтанов.
Ш. Мұртаза пьесаларында заманның тыныстіршілігі, қоғамның басты мəселелері, халық басындағы қайғы-қасіретті, ұлы тұлғалардың бейнесі мен əулие аналардың, қаһарман батырлардың сом тұлғасын драмалық шарттарға сай, сөз мəйегін ағызып, шынайы суреттеген.
Қоғамдағы жағдайлар, адамдар арасындағы қарым-қатынастар Шерхан Мұртаза пьесасында ауқымдырақ берілген. Драматург қарапайым өмір құбылыстарынан бастап, күрделі қоғамдық саяси мəселелер мен тарихи аңыздарға дейін қозғаған. Шерханның “Жалғыз үйлік зілзала” атты екі бөлімді сахналық шығармасында өмір сүріп отырған қоғамымыздағы баспана, көкек аналар, қайырымсыз əкелер, адам жанына жақсылық ұялатып, желепжебеп жүретін періштелер мен орға соқтыратын жамандықтан айналшықтап шықпайтын АлбастыМарту бейнеленеді. Осы кейіпкерлер арқылы өмір сүріп отырған қоғамымыздағы жайсыз жағдайларды, ащы шындықты, жанды бейнемен іс-əрекетпен əшкерелейді. Пьесада бірнеше кейіпкер қоғамдағы басты мəселелердің шешілуіне ықпал жасайды.
Тағдырдың тəлкегіне ұшыраған Сандуғаш пен бейкүнə сəбидің өмірде өз үлестерінің жоққа шығуы, тағдырлары кісінің қолында екендігі аналық ойарман мақсатының орындалмауы қоғамның, заманның келеңсіз жағдайларына əкеліп тіреледі. Азаптан бойы арылмаған жалғыз басты ана Сандуғаш бейнесі арқылы қазіргі қазақ қыздарынан шыққан көкек аналар, тастанды балалар, Малқар сияқты –қайырымсыз əкелер тағдыры бейнеленеді.
Десек те осы шығармада Сандуғаш пен Мүнира бейнелері арқылы өмірдегі шындық шыңына жеткені суреттелгені анық. Аналардың бірі алдау мен арбаудан, қорлық пен зорлықтан əлсіздіктен азап шексе, енді бір аналар өз мақсатына, билікке, байлыққа, дəулет пен сəулетке жетем деп жүріп отбасының қадірін уысынан шығарып алғандығын, яғни “баласыз үй қу мазар” дегенге саяды.
Малқар тек қайырымсыз əке ғана емес, сөйлеген сөзі мен іс-əрекетінен тұрағы жоқ тұрақсыз, өз ісі мен сөзінің есебі жоқ аясыз, тек əкімшіліктің шауыпкелі, билікқұмар тек бұйрықты орындап, орындатқанды ұнататын шабарман екендігін көрсетеді.
Ал Салбырақ болса, қайтсем баспананы басып қалам деген оймен бала-шағасын шынжырлап амалсыздың күйін кешіп, өз өмірін бəске тіккендей қорқытқан сыңай танытады.
Ал мұндағы періштелер мен Марту бейнесі сырт көзге оғаш көрінгенмен драматург бейнелеу кезінде сахналық көрініске сай бұлардың іс-əрекеті қимылы мен сөздері жүректі шымырлатарлық ететіндей бейне жасаған.
Барлық адам бойына жақын тартып сезіне білмейтін кейіпкерлер арқылы жазушы тылсым бір дүниенің сырын ашқандай сезіледі.
Қай заманда болса да адамзат баласы жақсылықтан аттап, имандылықтан безіп, кесір билегенде “көп асқанға бір тосқан” дегендей тылсым күш иелері мен рух тəубасына келтіреді деген сенімге арқа сүйеген. Жазушы шығармасында да осы жайттар орын алған.
өмірлеріне балта шапты. Сандуғаш секілді қаншама қаракөздеріміз өмірден опық жеді. Қаншама сəбилер тастанды болып, жəудіреңдеген көздер ата-ананың қамқорынсыз өмірге келді. Қазақстан бойынша баладан ана, анадан бала безген заманды шынайы көрсеткен Шерхан Мұртазаның көріпкелділігі мен көрегендігі баршамызды тəнті етіп отыр. Жазылған шығармалар бүгінгі таңда өз мəнін жоя қойған жоқ. Себебі, бұл пьеса бүгінгі заманның, бүгінгі күннің ұлттық проблемасын көтеріп отыр. Жазушы Малқар мен Сандуғаш сияқты кейіпкерлердің бейнесі арқылы оқырманына үлкен ой тастайды.
Шерхан пьесалары мен идеясынан басқа басы артық сөз таппайсың, диалогтар қысқа, нұсқа мағыналы. Пьеса тілінен кейіпкерлердің өзіне лайық характерлерін психологиясын танымдық өзіндік ерекшеліктерін көреміз.
Шерхан Мұртаза шығармаларының ерекшелігі оқиғалар мен фактілері нақты, айқын, шын қоғамдық өмірден алынған, стилі қарапайым, тілі көркем, образы анық, суреттелген жайттар шығарма көлеміне лайықты, тұжырымды диалогтар мен терең ойлар шебер берілген.
Ойға көсем, тілге шешен жазушы бала күнінен бастап көргенін кестелеп, түйгенін дестелеп халық ойынан шығатындай көркемдеп, қазақ əдебиетінің төрінде мəңгіге өшпестей із қалдырғаны анық.
Біздің өміріміздегі осындай келеңсіздіктердің тоқырау тұсында жаппай етек алып, əлеуметтікқоғамдық дертке айналғанын шынайы көрсеткен “Жалғыз үйлік зілзала” драмасы осылайша аяусыз əшкерелеуші қуатымен көзге түседі,― дейді сыншы С. Жұмабек [4, 121 б.].
Қорыта айтар болсақ, драматург қазіргі қоғамдағы жастардың тəрбиесін, олардың іс-əрекетін шынайы көрсеткен. Қоғамымызда қанша жастар жазушы кейіпкерлеріндегідей күйге түсіп, жас
- Нұрғали Р. Арқау. –Алматы: Жазушы, 1991, -8 б.
- Мұртаза Ш. Алты томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт. 4 том
- Т. Ахтанов. Бес томдық шығармалар жинағы, Алматы, Жазушы, 1985ж, 400 б.
- Жұмабек С. Жұлдызы нұрлы суреткер. (Халық жазушысы Ш. Мұртазаның шығармашылық жолы жайында) роман-монолог. –Алматы: Қазығұрт.2002, -121.