ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ: Адамзат мəдениеті ғайптан пайда болған емес, ол халықтың сан жылдар бойынан бергі ізденістерінің жемісі. Ұлт мəдениеті де ұлттың ұлт болып қалыптасуындағы негізгі ерекшелік бұл жерде қазақ ұлтының ұлттық бояуы күшті мəдениетінің бірі болған түстерге (рең) түйген түйіндеріне тоқталамыз.
ТҮЙІН СӨЗ: Қазақ ұлты, Түс (рең), Мəдениет. Тарих-этнограпия ғылымдарына сүйене сөйлесек, əр қандай халықтың ұлттық салт-санасы, ата мұрасы, дағдысы, дəстүрі болмай қалуы мүмкін емес. Мəдениеті дамыған халықтың тарихы болсын немесе мəдениеті артта қалған мешеу əлсіз халықтың тарихы болсын бəрі де осылай. Тарих-этнограпия ғылымы қай-қашанда белгілі бір халықты зерттегенде алдымен оның ұлттық салт-санасы, дағды-дəстүрі қалай болатынын қарастырады, ал ұрпақтарымызға өз ұлтымызды танып білу үшін байырғы халықтың, ұлттық салт-санамызды, дəстүрлі наным-сенімдеріміздің қалай болтынын біліуіміз керек.
Тіршілік өрісі, күн көрісі басқа халықтардан мүлдем бөлек таулы өңір, кең даланы мекен етіп төрт түлік малымен күнелтетін халқымыздың байырғы салт-сана, дағдылары өзге халықтарға ұқсамайтын өзіндік даралық ерекшеліктерімен мойындалып көзге түседі. не болсада барлығының белглі шығу төркіні, тарихи артқы көрінісі болатыны сияқты ұлтымыздың түстерге (рең) түйген түйіндерініңде өзіндік шығу төркіні бар.
Адамзат мəдениеті ол – адамзаттың сан ғасырлық əрекетінің, ғасырлар қатпарындағы қабағат харектрлі қимылдары арқылы жарыққа шыққан төл тумалары екендігі тайға таңба басқандай шындық, оны өткен əрбір тарих парақтарынан көре аламыз. Лениннің «Адамзат мəдениеті бір күнде, бір жолда көз алда пайда бола салған нəрсе емес, өздерін адамзат мəдениетінің маманымыз дейтіндердің ойлап тапқан нəрсесіде емес, ол – адам баласының Капиталистік, Феводалдық қоғамның азапты езгісінде жүріп жасаған білім қоры»,дегенді. Дарқан дала төсінде жасап адамзат мəдениет қорына өзіндік үлестер қосқан ұлтымыздың заттық мəдениет жетістіктері мен рухани мəдениет табыстарының барлығыда сан ғасырдың сарабынан не бір қасіреттен қан ұйыған қанды қырғынды, тарлан тарихтың не бір талғауынан өтіп бізге жеткен дүниелер.
Ұлттық этнограпиямыздың бедерлі тақырыбынан тұратын халқымыздың түстерге түйген түйіндері жөнінде тоқталамыз: Көркемөнердің барлыққа келуі кездейсоқ құбылыс емес. Рең (түс) адам баласының өз ақыл-парасатына сүйене отырып табиғат пен адамзат қоғамынан көркемдікті сезіну, парықтау, ұнату немесе жирену, лəзаттану, еліктеу жəне көркемдік заңдылығына сай қайта жасау барысында барлыққа келген.
Қазақ қалхы табиғат ананың алуан рең-түс бояуын қанық біліп күнделікті өмірінде, тұрмысында жəне əдебиетінде, мəдениетінде түрлі наным-сенімдерге ие болып алуан түрлі əсемдіктің обыразын жаратып келе жатқандығы даусыз. Сондықтан «қазақ қалхы сұлуда дарқан, табиғат құшағында масатытай құлпырған ортаның өздеріне силаған көп түрлі реңдерінен өз көңіл лəзаттарын тауып, сол арқылы соларға сиынатын, кие тұтатын наным-сенімдік рух қалыптастырған».
Демек қазақ халхының рең-түс туралы нанымсенімдеріне тоқталар болсақ: Бұл бір жағы ұлтымыздың əр дəуірде сенген діндерімен қатысып, сабақтасып жатады. Ұлтымызды құраған ру-тайпалар өз кезінде азияға тараған барлық діндердің ықпалын қабылдап отырды. Олар ата-бабалар аруағына, көк пен жерге, жарық денелерге Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, От, Су, Ағаш, түр-түс тектеріне табынды. Тарихи даму барысында олардың дінніи нанымдарыда алмакезек Шаматнизім, Будда діні, Нисториян діні ең соңында Исілəм діні болып ауысып отырды. Мұның ішінде Шаман діні Азия мен Европаға біршама кең таралды, бұл көп құдайлы, жаратылысты жəне жаратылыс құбылыстарын пір тұту негізінде қалыптасқан дін. Халқымыздың алуан түстерге табынуы, тіпті кей түстерді жақсылықтың, ізгіліктің нышаны деп біліп пір санауы немесе жаманшылыққа жорып жатқа санауы барлығы да осындай Шаманизмнің нанымның аясынан келген.
Кейбір түстерге (реңдер) атамзаманнан бергі түркі халықтарында түрлі сивмолдык мəндерді атқарған. «тарихыи жазбаларда» (Ғұн баянында):
«Ғұндар батысқа кілең ақбоз атты, шығысқа қара көк атты, терістікке қара атты, түстігіне сары, қызыл атты орналастырған» делінген. Міне бұл Ғұндардың төрт тарапқа (төрт төңірекке) жəне түстерге (реңдерге) табынумен байланысты болған. Олар бұл төрт түсті төрт тараптың баламасы деп білген, төрт түс, түрткіл дүние, күллі əлем түгел бір ниет, бір тілекте болғанда ғана ұлы іс оңына басады деп қараған. Бұнда батысты-ақ, шығысты-көк, түстіктіқызыл, терістікті-қара түспен бейнелеген.
Бұл түстік (реңдік) аталымдар қазақ халқының ішкі жан дүниесі, дүниеге көзқарасы, сенім-нанымы, салт-санасы, төл естетикалық талғамымен əркез телі, тынысты табысым табады.
Қара түс: Қара-сын есім. Қазақ ұғымында «қара» ақтың қарама-қарсы баламасы саналады, халық нанымы мен тілінде қара түс ежелден жауыздық, бақытсыздық, жексұрындық, сүреңсіздік, тасбауырлық, қайғы-қасірет, сұрқиалық, арам пиғылдың символы ретінде алынып келген. Мысалы қарабет, қараборан, қаражүз, қаралыүй т.б. астына ала шатыр тіктіріп, қалың кілем төсетіп жылдағы əдетінше төңірекке ат шаптырып той жасайды. Тойға түйеден бура, жылқыдан айғыр, қойдан қошқар сойылсын деп жарлық шашады, жəне сол күні бір жерге ақ отау, бір жерге қызыл отау, енді бір жерге қара отау тіктіріп қойады. Тойға жиылған бектердің ұл баласы барларын ақ отауға, ұлы жоқ бір ғана қыз балалары барларын қызыл отауға, ұлы да қызы да жоқтарын қара отауға кіргізеді, қара отауға кірген қонақтарға қара қойдың етін беріп қара кигізге отырғызады: «не ұлы жоқ, не қызы жоқ жандарды тəңірдің өзі қарғаған бізде солай етеміз» дейді.
Қазақтың наным сенімінде жаман адамдар қараниет, қарабет делінсе, қам-қайғылы адамдар қаракөңілді, өлім-жітімді адамдар қаралы адам делінеді, өлімге бұрындары қара ту шығарып, қара киім киінеді не қаралық байланады. Қазақ қара түсті жамандықтың нышаны деп білгендіктен жақсылыққа, қонаққа қара мал соймайды, егер басқа малдың жөні болмай қара мал союға тура келгенде оның басына ақ кездеме байлап, ақ тілек, ақ ниет болсын деп сояды.
Дүниедегі əрқандай нəрселерде екі жақтылы сипат болғаны сияқты қара сөзінің жəнеде «ұлы, киелі, қасиетті» мағыналарын білдіріп ұлылықтың, қасиеттіліктің символы болатындығы да мəлім. Мысалы қазақ қара орманды, қара шаңырақты, қара қосты көненің көзі, ата-бабадан аруақтан қалған солардың жақсылығы дарысын жамандықтың бетін ары етсін деген наным-сеніммен кие тұтатын негіз қалыптасқан, жəне қара хан, қара тау, қара өлең, қара жыр, қара халық, қара қасқа, қара көз, қара қылды қақ жару т.б.
Тарихта «қара бет» болу ғұндарда жеңіл қылмыс өткізгендерге берілетін жаза түрі болған. «Есімханның əз ханымы-Айым бикем хан есімнің тілін алмағандықтан атын қара күң деп өзгертіп тастандылық берген еді». Күнəкəрларды «қара күң», «қара құл», «қара бет» атап жазалау қара сиырға, қара есекке теріс мінгізіп бетіне күйе жағып жұрт аралату бір түрлі жаза болған. Қазақта ауырған яғни қырсық шалған адамды қара қоймен ұшықтайтын ырым болған, меңсіз қара қойды немесе қар ешкіні оң жақ босағадан енгізіп, ауырған адамды онымен ұшықтаған соң, сол жақ босағаның сыртын байлап қояды, ұшықтаушы бақсы кетерінде қара малды жетелеп кетеді, мұның өзі қараға (қарамалға) пəле-қаза, ұшық əуес, ол пəле-қаланы, жын-шайтанды, қырсықты өзімен бірге ала кетеді дегенді ұғындырады, міне оның бəрі «қараның» қазақ санасындағы нышанның жамандығы екенін растайды.
Көк түс: Сын есім. Ашық аспан тəрізді түс (рең), бүл түс ұлттық түстік (реңдік) түсінігімізде көк аспан, көк бөрі тəңірлерінің түсі болып келеді де тəңірлер символы ретінде қаралады. «Көк» қазақтың барынша сиынатын реңі, қазақтың көк реңге сиынуы туралы мынадай төтемдері көзге түседі: «көк бөрі» төтемі, «ұлы иұзілер өздеріне көршілес отырған үйсін ұлысының күнбиі Нанды биді өлтіріп жерін жаулап алған, сол кезде Нанды бидің ұлын шөптің арасына тастап кетеді, ашыққан баланы көк бөрі емізеді.....» болып келеді.
Жер шары туралы халық нанымында жерді тəңірдің көк өгізі көтеріп тұрады деп қаралады, ал «оғыз атасы ай қағанынан туылғанда көк өңді» делінсе ол тəңірге сиынып отырғанда атырапты қараңғы басып көк жарық түседі, жəне ағаштың қуысынан шыққан қыздың көзі көк аспандай көк болады, жол бастаушы бөрінің жүні, жалы көк болады, осының бəрі ата-бабаларымыздың көк түске табынғандығының дерегі. Осы негізде көк түс ұлы, парасатты, текті, үстем, кең, қасиетті деген ауыспалы мəндерді білдіреді. Мысалы қара көктің тұқымы, көк бөрісі бар, көк өрім, көк темір, көк аяз, көк жал т.б.
Халықтық ұғымда көк түсті нəрседе қасиет бар деп саналып, торқалы тойға арнап сойған малдың түсі көк, көк қасқа болса жақсылыққа ырым етеді, ауырған баланы көк шүперекке орайды. Көк көзі енді бір ауыспалы мағынасында долы, кері, олақ, ақылсыз, толымсыз деген мəндерді білдіреді. Мысалы көкайыл, көкезу, көкми т.б. «Көк» сөзі кейін келе жалпы түркі халықтарында киелі, қасиетті, тілсім мағынасында қолданылып келген, қазірге дейін қазақ тұрмысында көк сөзі екі мағынада яғни көк тəңірі жəне көк рең (түс) мағынасында қолданылады. Əдетте балаларда болатын жөтел ауыруының бір түрін «көкжөтел» десе, көкжөтелге көк сиырдың сүті, көк лақтың еті, көк кептердің қаны ем болады дейді, қазақтың күнделікті тұрмысында көк реңге сиынатын наным-сенімдік дəстүрімен тек көк реңге қатысты рым-жырымдары да көп болған.
Сары түс: Сары сын есім. Пысқан егіннің түріндей түс, сары сөзі тілімізде жиі қолданылады, тура мағынасы мен ауыспалы мағынасында да жағымды-жағымсыз жақтарға қолданылады, сары түсті халықтық нанымда, түстің талғам таразысында жақсы мінез-құлық, ұнамды ахылақ-мұрал, жағымды іс-əрекеттің, силасымдылықтың, табандылықтың, құрметтіліктің, кеңдіктің, ұлылықтың ұғымдық мəтін ашуға жұмсалады. Қазақи ру-тайпалар сонау ұзақ ғасырлар бойындағы тарих көш барысында өздері жасаған ортаның алуан түстегі дала табиғатын күнделік тұрмысының қажетіне қарай жер-суларын қастерлей білген, мəселен «сары» обыразымен келетін сары дала, сары жайлау, сарыарқа, сары бидай сынды жер-су аттары өз табиғаты мен халық көңілінде əн-күйге айналғандығы анық, жəне тілімізде сары майдай еру, сары майдай сақтау, сабыр түбі сары алтын, сары кідір тарту, сартабан, сар торғай т.б. жəне салтымызда құтты істің қуанышына арнап ақсарбас мал айтып соятын болған, енді бір жағынан қазақи наным-сенімдік салт бойынша сары реңді ұнатпайды, сары киім кию, сарыдан жамылғыш жамылу, сарыдан жасау-жабдық алу бəріде қазақ ырымдарында қарсы алынбайды, сары рең сарғаюдың, қураған өсімдік жапырағындай өміршеңдігінен айрылудың, сары уайымның, мұң-қайғының нышаны ретінде қаралады, сары ізіне шөп салу сияқты сөздердің бəрі қазақтың сары реңді жаман рымға балауынан келіп шыққан наным.
Ақ түс: ақ сын есім, қардың, сүттің, бордың түсіндей түс, ақ түстің халықтық нанымда алар орынының жоғарлылығынан ақ сөзінің беретін мағынасы қолданылуы кең болған. Халқымыздың жалпы ұлттық тұлғадан жаны қалайтын, қастерлейтін қымбатты түсі ол халық санасында қалтқысыз жан сұлулығының, шынайы фактіктің симовлы , қазақ ең жанкүйер жандарын ақ дəмге шақырады., үйге кірген жыланның басына ақ құйып шығарады, əу бастан-ақ мейірбан табиғат ана адам баласы шыр етіп дүние есігін жаңадан ашқан нəрестені аналар ақ алақанына салып көтеріп алған осы кіндік ананың білегіне ақтық байлайды, ағаш бесіктен жер бесікке аттанған адамның сүйегін ақбөзге орап жерлейді. Ақ тілеулі тойда, жеті атаға толып өсіп, енді ел болған ру тойында ақ түйе, ақ боз жылқы сойып тілеу тіленген,
«ақ түйенің қарны жарылған» деген майрағайдатайрағай болу осыдан қалған. Міне осы тұрғыдан ақ
көзі қызылда, қызыл тіл т.б. жəне қазақ қызыл күрең түлкі мен қызыл күрең қойды босағаға біткен құт деп білген. Жас отау жасауын жастықтың, жалындаған жігердің симовлы деп қызылдан алған, қызыл сөзі жəне көптеген жағымсыз мағыналардада қолданылған. Мысалы қызылкөз, қызылсу, қызылшеке, қызылқырман, қызылшұнақ т.б.
Əдетте бір халықтың салт-санасы, ұстанған дағды-дəстүрі өзге ұлт жөнінен мəн-мағынасыз болып тіпті ескінің қалдығы ретінде сезілуі мүмкін, бірақ сол ұлттың адамы үшін алғанда ол соншама құнды, киелі болып қасиеттелетіні даусыз. Қазір партиямыздың ұлттық саясаты ежелден еліміздегі барлық ұлттың ұлттық салт-сана, ұлттық ғұрпына құрмет етуді дəйекті түрде атқарып келеді, тіпті автономиялы жерлерде бұл жағдай заңмен қорғалады, сондықтан жас ұрпақтар салтымызды ардақтап, оны жалғауға тиіспіз!
сөзі қазақ тілінде пактіктің, мейірімділіктің, мөлдірліктің, ақтықтың, адалдықтың, дерегі болған.
Көктем келіп күн (найзағай) ең алғаш күркірегенде аққа (айран, сүт) малынғын ыдыспен үйдің белдеуіне ұрып «отын аз, сүт көп» деп ырым етеді, жаңа көтерілген үйдің шаңырағына ақтық байлаған, ұл-қыздарын «ақ бөпем», «ақ қозым», «ақ ботам», «ақ еркем» деп еркелеткен. Тағы бір мəнінде ақ сөзі жоқтық, жамандық, қарғыстық мəнді де білдірген. Мысалы көзіңе ақ түссін.
- «Шұғыла» журналы 2008 жылы 1-сан Щинжияң халық баспасы.
- «Шұғыла» журналы 2008 жылы 2-сан Щинжияң халық баспасы.
- «Көкжиек» журналы 2009 жылы 3-сан Щинжияң халық баспасы.
- «Оқырман өресы» журналы 2009 жылы 2-сан Щинжияң халық баспасы.
- «Мұра» журналы 2008 жылы 3-сан Щинжияң халық бас-