Лингвистикалық поэтика – филологияның ерекше саласы ретінде эстетикалық сөз өнерінің үдерістерін зерттеуге бағытталатын ғылым. Онда көркем шығарманың сыртқы құрылымын дəстүрлі түрде сипаттап қоюдан мүлдем бөлек, көркем шығарманың ішкі жəне сыртқы табиғатын ашуда автор-суреткер, автордың түпкі ойы, автордың интенционалды əлемі дейтін мəселелер лингво-антропологиялық, эстетикалық, стилистикалық тұрғыдан үнемі талданып отыруы шарт. Осыған орай, поэтикалық тілдің түрлі деңгейлердегі бірліктерінің қарастырылуы, олардың көркем мəтінде жүзеге асырылуы, индивидуалды-авторлық поэтикалық жүйенің сүйенетін дəстүрлері көрсетілді.
Сондай-ақ мақалада лингвистикалық поэтикадағы метатілдің қалыптасуы мен даму үдерісін сипаттау адамның эстетикалық деңгейде сөйлеуінің қызметін төрт ғылыми өзек парадигмада талдауға мүмкіндік беретіндігі айқындалды. Сондықтан бүгінде сөз өнерінің ерекшеліктерін тілдік тұлға мəселесімен астастыра қарастыруды арттыру көзделуде. Мақалада жалпы көркем мəтіндерді лингвопоэтикалық тұрғыдан талдау ерекшеліктері жан-жақты қарастырылады.
Қазіргі таңда адамды тануға бағытталған ғылымдардың барлығы тоғысатын филология саласында антропологиялық əдіснаманың өркендеуіне байланысты жаңа лингвистикалық поэтика индуктивті білім ретінде қала отырып, өзінің антропологиялық-дедуктивті əдіснамасының өрісін кеңейтті. Осыған орай, бүгінде сөз өнерінің ерекшеліктерін тілдік тұлға мəселесімен астастыра қарастыруды арттыру көзделуде.
Лингвистикалық поэтика XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында филологияның ерекше саласы ретінде эстетикалық сөз өнерінің үдерістерін зерттеуге бағытталды. Онда көркем шығарманың сыртқы құрылымы дəстүрлі түрде сипаттаудан мүлдем бөлек, көркем шығарманың ішкі жəне сыртқы табиғатын ашуда автор-суреткер, автордың түпкі ойы, автордың интенсионалды əлемі дейтін мəселелер лингво-антропологиялық, эстетикалық, стилистикалық тұрғыдан үнемі талданып отырады.
Лингвистикалық поэтикадағы метатілдің қалыптасуы мен даму үдерісін сипаттау адамның эстетикалық деңгейде сөйлеуінің қызметін төрт ғылыми өзек парадигмада талдауға мүмкіндік береді: а) ғылыми тұжырымдамалар арқылы берілетін сөз өнері теориясының антропологиялық-эстетикалық парадигмасы; б) формальды-эстетикалық парадигма; в) функционалды-эстетикалық парадигма; г) неофункционалды-эстетикалық парадигма (қазіргі лингвоантропологиялық зерттеулер).
Бүгінгі таңда жаңа лингвистикалық поэтика ерекше антропологиялық-дедуктивті ғылым ретінде сипаттамалы-аналитикалық, немесе индуктивті əдіснамадан тыс зерттелуі де мүмкін. Поэтикалық тілдің түрлі деңгейлердегі бірліктерінің қарастырылуы, олардың көркем мəтінде жүзеге асырылуы, индивидуалды-авторлық поэтикалық жүйенің негізгі сипаттамасы лингвистикалық поэтиканың зерттелуінде сенімді дəстүрлерге сүйенеді.
Біздіңше, лингвопоэтиканың теориялық-əдіснамалық негізін мынадай идеялар мен тұжырымдар арқылы көрсетуге болады: а) В.М.Жирмунскийдің «дəстүршілдер» мен «формалистердің» шығармашылық бірліктегі жетістіктерінің лингвопоэтикалық тұжырымдамасы; б) Г.О.Винокурдың сөз өнерін эстетикалық тұтастық ретінде «ішкі форма» немесе мазмұндық тұтастыққа ие өзгеше форма дейтін филологиялық көзқарасы; в) В.В.Виноградовтың «автор образы» басты категория болып табылатын көркем сөз теориясы; г) Х.Х.Махмудовтың лингвистикалық поэтиканың бірегей тұжырымдамасын қамтитын «теориялық стилистикасы»; д) Ю.Н.Карауловтың үштікті, яғни тілдік тұлғаның үшсатылы диалектикалық дамуын көздейтін антропологиялық теориясы; т.б.
Сонымен, XXI ғасыр сөз өнерінің теориясы мен тəжірибесінде көркем мəтінді талдаудың əдебиеттанулық жəне лингвистикалық аспектілерін нақты ажыратып берді. Бұл көркем мəтінді екі бағытта талдаудың қажеттігін көрсетеді.
Əдебиеттанымдық зерттеулерде күрделі ұйымдастырылған тұтас дүниені бөлшектеп, ондағы кейбір элементтерді бөліп қарастырып, олардың арасындағы байланысты барынша жеке тану көзделеді. Əдебиеттану тұрғысынан жүргізілетін зерттеулерге көркем шығарманың құрылымын, тақырыбын, көтеріліп отырған мəселенің идеясын, əлемнің көркем бейнесін, композициясы мен сюжетін, сондай-ақ формасын, стилін, түрін, жанрын, контексін қарастыру кіреді. Көркем шығарманы əдебиеттану тұрғысынан талдаулар екі бағытта, біріншіден, оның эмоционалды мағыналық табиғатын қарастырудан, екіншіден, эстетикалық ерекшелігін зерттеуден тұрады. Демек, мұнда мазмұнға назар аудару интерпретацияны, ал формаға мəн беру көркем шығарманың стильдік тұтастығын тануға жетелейді.
Ал лингвистикалық талдауларда тіл басты нысанаға алынып, мəтін жалпы белгілердің пайда болу тұрғысынан қарастырылады. Лингвистикалық талдаулардың басты мақсатына көркем мəтіндегі тілдік фактілердің мағынасы мен қолданысын айқындау жатады. Лингвистикалық талдаулар филологтың əдеби шығарманы тану, түйсіну ұстанымынан туындайды. Ол шығарманы барлық шынайы болмысында сезініп, жазушының өзіндей қабылдауға жетелейді.
Лингвистикалық талдаудың нысаны əдеби талдауларға қарағанда кеңірек болады. Себебі лингвистикалық талдау бүкіл шығарманың көркемдік мəнін ғана емес, оның тілін тұтастықта қарастырады. Яғни, лингвистикалық талдаулар барлық функционалды стильдерді қатыстыра отырып, мəтінді тілдік элементтердің комбинациясы ретінде қарастырады. Сондай-ақ мəтінді лингвистикалық талдаулар формадан – мазмұнға, ал əдеби талдаулар мазмұннан – формаға қарай құрылады. Лингвист (көркем мəтінді зерттеп жүрсе де) нақты мəтінмен шектеледі, ал əдебиетші үнемі тарихи, əлеуметтік немесе философиялық сипаттағы зерттеулерін жүргізеді. Лингвистикалық талдаулардың негізінде мəтін адресаттың көзқарасы негізінде қарастырылса, əдеби талдауларда ол ең алдымен автордың ұстанымы тұрғысынан зерттеледі.
Мəтінді лингвистикалық талдаудың негізгі аспектілеріне Н.В. Шевченко мыналарды жатқызады: лингвистикалық түсіндірме, семантизация, мағынасы көмескі сөздерді түсіндіру, идеялық-тақырыптық жүк арқалайтын сөздер, жоғары фразалық бірліктердің функционалды мағыналық типтері, мəтіннің мүшелену тəсілдерін талдау, мəтін интеграциясындағы лексикалық, морфологиялық, синтаксистік деңгей [1, 103].
Қазіргі лингвист ғалымдар (көркем мəтінді зерттеу саласындағы) шығарманы жекелей жəне кешенді (филологиялық) талдауды ұсынады (Бабенко, 2003; Болотнова, 2007; Купина, 2003; Николина, 2003; Новиков, 2003; Одинцов, 2004).
Мəтінді бөліп алып жекелей талдау мəтіндегі тілдік құралдардың байланысын, уақыт пен кеңістік категориясын, лексикалық, синтаксистік, ритмика-мелодикалық, графикалық, мəтіннің образды қырын, мəтіннің мүшелену тəсілдерін, мəнмəтіндегі ақпараттың жəне өзге де жекелеген аспектілердің берілу тəсілдерін ұсынады. Талдаудың мұндай түрін жүргізуге жоғарыфразалық бірліктен тұратын бір абзац немесе тіпті бір сөйлем де жеткілікті.
Кешенді талдау мəтінді тұтастай талдауға негізделеді. Бұған барлық мəтінтүзуші факторлар мен мəтіндік категориялар, осы мəтіндік категорияларды құрайтын барлық тілдік құралдарды талдау жатады. Мағынасы мүлдем түсініксіз немесе жартылай көмескі сөздер мұнда жанама талданады.
Соңғы онжылдықта көркем мəтін түрлі əдіснамалық ұстанымдар тұрғысынан зерттеліп келді. Қарастырып келген мəселелері де əртүрлі болды. Ал XX ғасырда психолингвистика, семиотика, поэтика сынды аралас салалардың интеграциясына ұмтылушылық көркем мəтінді басқа қырынан қарастыру үрдісіне алып келді. Осы орайда, А.А.Потебня сөз бен көркем шығарманы салыстыра қарастырып, поэтика мен лингвистиканың арақатынасына ерекше мəн береді. Бұл негізгі үш компонентті – сыртқы форма (ойда сұрыпталған дыбыс), мазмұн (дыыстардың көмегімен түзілетін форма) жəне ішкі форманы (мазмұнда жинақталатын мəн) қамтиды. Ғалымның пікірінше, поэтикалық немесе кез келген көркем шығармада болсын сөзге тəн компоненттерді бөліп көрсетуге болады: мазмұн (идея) жəне көркем образ нысан болатын сыртқы жəне ішкі форма [2, 179].
Көркем шығарманың тілін талдауға үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі – А.В.Щерба. Ғалым көркем шығарманы талдағанда идеяны анықтап қою ғана емес, оның көркемдік қырын бағалау да үлкен мəселе дей келіп, көркемдеуіш тілдік элементтердің нəзік қырларын лингвистикалық талдауларсыз ашу мүмкін емес дейді (Щерба, 1957, 97 б.).
В.В.Виноградовтың еңбектерінде көркем əдебиет тілінің – филологиялық пəндердің қатарында ғылым болып қарастырылу идеясы көтеріледі. Ғалым лингвопоэтиканың көркем əдебиет тілін түрлі деңгейлерде (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) қараcтырылуына үлкен мəн береді. Ол лингвопоэтикалық зерттеулердің міндетіне көркем шығармадағы тілдік бірліктердің эстетикалық қызметін зерттеуді жатқызады. В.В.Виноградов тілді өзара байланысты екі контексте: ұлттың əдеби тілі мен стилінде жəне көркем шығарманың тілін жанрымен, стилімен əрекеттестікте қарастыру қажеттігін айқындайды. Ғалым «көркем шығарманың тілін зерттеу біруақытта əлеуметтік-лингвистикалық жəне əдеби-стилистикалық бағытта жүруі тиіс дейді»,-дейді [3, 29].
В.М.Жирмунский бірінші орынға көркем шығарманы зерттеудің əдістері мен тəсілдерін, яғни оның əдіснамалық негіздерін қояды. Мазмұн мен форманың бірлігін айтқан кезде, В.М.Жирмунский форманың өзгеруі жаңа мазмұнды ашуға əкеледі, мазмұнның өзгеруі де дəл солай формаға əсер етеді. Мұндай жағдайда, көркем шығарманың мазмұнын тілдік құралдардың қолданысымен тығыз байланыста ашу қажет деп баса көрсетеді. Ғалым поэтика мəселелерін қарастырғанда, поэтикалық тілге немесе сөзге ден қояды. «Поэзия – бұл сөз өнері, поэзия тарихы – сөз өнерінің тарихы»,-дейді [4, 21].
Сонымен, көркем мəтінді филологиялық зерттеулер шығарманың терең тілдік қатпарын, жазушы идиолектісінің өзіндік ерекшеліктерін айқындаулардан тұрады.
Кезінде көркем əдебиетті түсіну жəне қабылдау герменевтика ғылымының басты міндеттерінің бірі еді. Алғашқыда бұл термин теология саласында қолданылып, діни мəліметтерді талдап, түсіндіруде пайдаланылды. Кейінірек, герменевтика ғылымының аясы кеңіп, ол көркем сөз өнеріндегі туындыларды талдаптаразылауда қолданыла бастады.
Əдебиеттанушылар мəтінмен жұмыс барысында «не туралы?», «қалай?» деген сұрақтың төңірегінде ойланады. Кейін келе əдебиеттанудан көркем мəтіндердің тілдік ерекшеліктерін қарастыратын стилистика саласы бөлініп шықты. Себебі əдебиетте қойылатын «не туралы?, қалай?» сұрақтары «неге бұлай айтылады, басқаша емес?» деген сұраққа жауап бере алмас еді. Бұл көркем образ мəселесін жалпы лингвистикалық заңдылықтармен байланыстыра қарастыратын лингвопоэтиканың нысаны болып табылады.
Кез-келген мəтінді лингвостилистикалық тұрғыдан талдау семантикалық жəне метасемиотикалық екі деңгейден тұратындығы белгілі. Семантикалық деңгейде тілдік бірліктер (сөз, сөз тіркесі, синтаксистік құрылымдар) өздерінің тура мағынасында қолданылады. Метасемиотикалық деңгейде тілдік бірліктер контекстегі коннатациялар арқылы қосымша мазмұн тұрғысынан талданады. Алайда көркем шығарманы талдаудың күрделілігі оның мəнін анықтаумен шектелмей, толық көркем мазмұнды ашу деңгейіне қол жеткізуімен анықталады. Ал бұл тіл мен поэтиканың өзара байланысында ғана жүзеге асырылады.
Бүгінде көркем мəтінді терең талдау мəселелері И.В. Арнольд (1973, 2002); И.В. Тюббенет (1991); В.Я. Задорнова (1984, 1992);
Т.Б. Назарова (2003, 2010); А.А. Липгарт (1996, 2006) т.б. ресейлік филолог-тілшілердің еңбектерінде қарастырылып келеді.
Лингвопоэтикалық талдаудың мақсаты – қарастырылып отырған немесе өзге де тілдік бірліктердің (сөз – сөз тіркесі – грамматикалық форма – синтаксистік құрылым) эстетикалық əсер тудыратын өзіндік үйлесімділігін айқындау болып табылады. Лингвопоэтика көркем мəтіндегі эксплицитті мəннің қандай тілдік құралдар мен қолданыстар арқылы берілетіндігін жəне оның оқырманға эмоционалды-эстетикалық əсерін түсіндіреді. Мұндай жағдайда шығарманың сюжетті-композициялық табиғаты ескеріледі. Мəтін астарындағы ақпараттың ауқымдылығы интерпретатордың діттемі ретінде айқындалады. Лингвопоэтикалық талдау əдісі зерттеушінің мазмұннан формаға жəне қайтадан мазмұнға қарай зерттелуіне байланысты «кері» (челночный) сипатқа ие. Бұл екі талдау диалектикалық бірлікте бірін-бірі толықтырып отырады. Демек, лингвопоэтикалық талдау шығарманың тілдік тініне бойлап, мəтіннің барлық стилистикалық ерекшелігін ашудан тұрады. Алайда ол мұндай тілдік құралдар мен стилистикалық қолданыстарды зерттеумен ғана шектелсе, көркем шығарманың нағыз өнер туындысы ретіндегі қыры тасада қалуы мүмкін.
Сонымен, «лингвопоэтика» термині екі қарама-қарсы бағыттағы зерттеулерден тұрады: біріншісі, шығармадағы көркем қолданыстардың тақырыптық-стилистикалық табиғатын айқындау болса, екіншісі типологиялық лингвистикалық зерттеулер жүргізу.
Əдебиеттер
- Шевченко Н.В. Основы лингвистики текста. – М., 2003. – 160 с. 2 Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976. – 614 с.
- Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М, 1963. – 255 с.
- Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. – Л., 1977. – 407 с.