Мақалада əдебиеттану ғылымының өзекті мəселелерінің бірі сөз болады. Бүгінгі əдебиеттануда түрлі бағыттар мен ағымдардың көкейкестілігі күн тəртібінен түскен жоқ. Соның ішінде қазақ əдебиетінде, əсіресе поэзиядағы ақындық, оның лирикалық табиғаты – терең зерттелмеген өзекті тақырыптардың бірі. Поэзиядағы психологизм мəселесі күрделі де жүйелі зерттеуді қажет етеді.
Мақалада Нұрлан Оразалиннің поэзиясы, адам жан дүниесін суреттеу, оны бар ерекшелігімен сезіну мен жырлаудағы шеберлік жəне психологиялық параллелизм əдісін пайдалану жолдары сөз болады.
Нұрлан Оразалин қаламынан шыққан шығармаларды талдау барысында, ақынның адам жан дүниесін суреттеудің шебері екеніне көз жеткіздік. Сонымен қатар Н. Оразалин жырларындағы психологиялық өрнектəсілдердің сипатына талдау жасауды ғылыми тұрғыдан зерттеу қажеттілігін сезіндік.
Бүгінгі таңда əдебиеттануда поэзиядағы психологизм мəселесі – күрделі де, жүйелі зерттеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі.
Поэзия əлемінде өзіндік өрнегі бар Нұрлан Оразалин қаламынан шыққан əр сөзге үңіле қарасақ, ақынның адам жан дүниесін суреттеудің, оны бар ерекшелігімен сезініп жырлаудың шебері екенін аңғарамыз.
Нұрлан Оразалиннің «Қара шал. Қара бақыр» өлеңіндегі мына шумақтарда:
Қайыршының қолында – қара бақыр, Жанарында – жазылмас жара жатыр.
Жүрегінде...
Кім білсін қандай майдан? Тану қиын...
Кел-дағы қара да тұр.
Көзбен көр де ішпен ұқ. Жақындама! Жəбірлеме!
Қорлама! Тақымдама!
Қарт майдангер – қайыршы мына отырған, Шөлмек пенен білетін атын ғана.
Қайыршының қолында – қара бақыр, Жанарында мұң жатыр, дала жатыр; Өртенген жан өксігін баспақ болып, Іргедегі дүкенге бара жатыр...
Тамыз...
Алаң...
Қара жұрт тарады ақыр,
Кетті алыстап қара шал, қара бақыр. Шал кеткенмен, бейнесі кетер емес,
Мұздай суық жанары санада тұр [1,56] деген жолдар бар. Осындағы «Жанарында – жазылмас жара», «Жүрегінде майдан» деген тіркестерге келгенде, ерекше сезімге бөленесің. Өлеңде бұл тіркестер тек қана ұйқас үшін ғана берілмегені көзі қарақты, сезімі сергек оқырманға аян. Ақын бұл өлең жолдарында қаһарманының ішкі əлеміне бойлап, адамды рухани азғындатқан тек қана жеке басындағы құлдырауы емес, заман, қоршаған ортасы екенін айтқысы келеді. Ақынның кейіпкерінің сонша рухани құлдырағанына қарамастан, оның жанарынан игіліктерді аңғарып, көре алуы, адамды кіналаудан бұрын, мəселенің себебін іздеуге деген талпынысын байқатады. Адамдардың мұндай келеңсіздікке ұшырауына айналасы, жақындарының жан жылуының жетіспейтіндігін де айтқысы келіп, адам тағдырына абайлап қарауға шақырады. Ақынның ол жан тебіренісі өлеңде былай өріледі:
Көзбен көр де ішпен ұқ. Жақындама! Жəбірлеме!
Қорлама! Тақымдама!
Қарт майдангер – қайыршы мына отырған, Шөлмек пенен білетін атын ғана...[1, 56]
Бұл өлеңдегі басты психологиялық құбылыс
– адамдардың өміріне, іс-əрекетіне немқұрайдылық танытпау, сезім сергектігі, ізгілікке ұмтылыс, кінəлаудан гөрі көмек қолын созуға деген ниет, сенім мен үміт деуге болады. Сонымен қатар ақынның өз кейіпкерінің психологиялық күйін түйсініп, сезіміне ортақтасуы, өзгенің бейнесіне енуі яғни эмпатияны басынан өткеруі болып отыр.
Ақын енді бір жырларында: Көңілім бүгін менің ғарыштайын, Көгімнен жұлдыз жауды...
Жарысты айым.
Шарт кетіп, сына жаздап барып-барып, Бір сезім атып шықты барыстайын.
Барыс – мұң, барыс – қайғы, барыс – арман, Бата алған фəни атты кəрі шалдан;
Сөз – жебе ағып өтті көкті тіліп
Махамбет, Абайлардан дəріс алған [2, 145] деген жолдарында психологиялық параллелизмді өзінің көңіл-күйін білдіру үшін немесе өмірде кездескен белгілі бір жайлардың мəнін түсіндіру үшін пайдаланған. Жыр жолдарында көңіл күйін ғарыш, аспан көгіне теңесе, бұрқ етіп шыққан сезім күйін, эмоцияны аң патшасы барысқа теңеуі параллель ретінде алынған. Өлеңнің екінші шумағындағы теңеулер мен жыр шумағының құрылуы да осы тəрізді. Ақынның:
«Бата алған фəни атты кəрі шалдан;
Сөз – жебе ағып өтті көкті тіліп» – деген жолдары да психологиялық параллелизм негізінде жасалған.
Мəселен, ақынның:
«Тіршілік – келсап... Сезімің – талқан... Жыр – келі...»
Күн өткен сайын күн кешу, білем, күрделі [2, 158] деген жолдарында өмірді дəнді дақылдарды түйетін, ұнтақтайтын қатты ағаштан жасалған «келсапқа», яғни тигенін талқандайтын түйгіш ағашқа теңеуі, жырды мықты, əрі жарылмайтын «келіге», адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттігінен туындайтын, біртіндеп дамып қалыптасып отыратын жан қуаты сезімді «талқанға» теңеуінде көркемдік қана емес, үлкен логикалық мəн, философиялық астар бар. Ақын əрбір теңеуде екі құбылысты салыстырып қана қоймайды, біреуіне тəн қасиетті екіншісіне тели отырып, оның мəні мен астарын ашып беруге жағдай жасайды.
Ақын жырларында табиғат пен өмірді салыстыра қатар қойып суреттеу өте жиі кездеседі. Мысалы,
Нұрлан Оразалин поэзиясындағы психологиялық параллелизм
«Түн қараңғы. Түндей көңіл қараңғы, Мұң-көк бөрі...
Ашатындай араңды.
Аспан толы мың-мың жұлдыз – мың аруақ», Бір жетім ой қаситындай жарамды» [2, 170]
деген жолдарда адам жанының күйі табиғат құбылыстарымен астастырыла суреттелген. Өлеңде адам жанын билеген көңілсіздік көзге түрткісіз, меңіреу қараңғы түнге, ондай кезде адамды билейтін мұң, көкке қарап үрген көк бөріге теңеліп, табиғат пен адам өмірі үйлесімділікте қарастырылып, психологиялық параллелизм сəтті көрініс берген.
«Құралайдың салқыны – өр үстінде,
Құралайдың салқыны – жер үстінде, Құралайдың салқыны – ой-санада, Құралайдың салқыны – төр үстінде» [2, 209]
деген өлең жолдарында ақын табиғат құбылысын суреттей келіп, қоғамдағы келеңсіз жайларды мамыр айының аяғына қарай болатын қатты суық күндердің бірі «Құралайдың салқынымен» салыстыра сипаттауы шеберліктің шыңы десе де болады.
Қорыта келгенде, Н. Оразалин психологизмі
– баяндау ауқымы кең, сезімтал, сырлы, адамның ішкі дүниесіне тереңдей еніп, тебірене толғаған, лирикалық сипатты мол психологизм.
Əдебеиеттер
- Оразалин Н. Үш томдық таңдамалы туындылар. 3-том. – Жыр кітабы. – Алматы: Жазушы, 2006.
- Оразалин Н. Қоздаған шоқ. Таңдамалы лирикалық жинағы. – Алматы: Атамұра, 2008.