Мелатониннің темпераменттік әсері

Тақырыптың өзектілігі:

Адамда темпераменттің әр түрінің белгілі бір пайыздық мөлшері болады. Бұл темпераменттік мөлшерді (модельді) білу өзіндік бақылауды және өз істеріне баға беруді тиімді атқаруға мүмкіндік туғызады. Қазіргі кезеңде психология ғылымы белгілі жүйеде темперамент түрлерінің бәріне толық психологиялық сипаттама беруге негіз боларлықтай деректер топтаған. Дәстүрлі қабылданған темпераменттің төрт (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик) түрі бар *4,5+. Адамның мінез темпераменттеріне сипаттаманы Гиппократ, И.П. Павлов берген.

Томпақ дене гормондары- мелатонин және серотонин белгілі бір деңгейде мінез темпераменттерінің қалыптасуна әсер ететіндігі дәлелденді *8,11+ Мелатонин және серотонин нейропептидтерінің әсері өзара қарама қарсы болып келеді. Өз кезегінде, мелатонин серотониннен түзіледі, күндізгі уақытта қанға серотонин бөлініп, мөлшері бір қалыпты сақталып тұрады. Түнде, керісінше, қанға мелатонин бөлініп, мөлшері бір қалыпты деңгейде сақталып тұрады *2,3+.

Қазіргі таңда Мелатонин (табиғи гормон) және Мелаксен (синтетикалық гормон) препараттарының ұйқы бұзылыстарын, күйзелістік жағдайларды емдеуде, жалпы ағзаның иммундық жүйесін көтеруде, антиоксиданттық қорғаныс ретінде тиімділігі дәлелденген *1,7,9+. Осы төрт түрлі темпераментті адамдарға Мелатонин препаратын беру қарым-қатынас жасаудың тиімді түрлерін және әдістері мен тәсілдерін дұрыс талдауда, өз іс-әрекетін сауатты жүргізуде, жолдастық жақсы қарым-қатынастар орнатуда жақсы әсерін көрсетпек. Бұл мақалада медицина мен психологияға ортақ мәселелер қарастырылған.

Зерттеу мақсаты: Адамның әр түрлі мінез темпераменттеріне сәйкес Мелатонин препаратының әсерін зерттеу.

Зерттеу әдістері: Мінез темпераменттеріне сәйкес 4 топ (әр топта 10 адамнан) (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик) бөлініп алынды. Зерттеу екі бөлімнен тұрады. Зерттеудің бірінші бөлімінде аталған төрт темперамент түрлері бойынша адамдар іріктелді. Зерттеудің екінші бөлімінде аталған топқа Мелатонин препараты 3 мг/тәул, 4 апта бойы берілді. Зерттеу нәтижелері әр түрлі темпераменттің адамдарына өмір сүру барысында белгілі бір қолайсыздықтар туғызатын, яғни, мінездің теріс сипаттары бойыша бағаланды.

Мелатониннің темпераменттік әсері

Мелатонин (Ñ-ацетил-5- метокситриптамин) . Мелатонин- ми безі- эпифиздің (томпақ дене) секреторлы жасушалары- пинеалоциттермен синтезделетін және жануарлар мен адам организміне бірегей әсер көрсететін нейропептид *2+. Мелатонин гормонын 1958 жылы А. Б. Лернер ашты *13+. Супрахиазматикалық ядролар мен шеткі мүшелер арасында ″делдал″ бола отырып, эпифиз мелатониннің көмегімен тәуліктік кезеңді үрдістердің реттелуіне қатысады. Эпифиз гипоталамустың супрахиазматикалық ядроларымен бірге «ішкі уақыт есебі» мен қартаю механизмінде маңызды рөл атақаратын орагнизмнің биологиялық сағат жүйесіне кіреді *1,8+. Эпифиздің организмдегі негізгі қызметтері: циркадианды және маусымдық ырғақтарды реттеу, репродуктивті жүйе қызметін реттеу, антиоксидантты және ісікке қарсы қорғаныс көрсетеді *2+.

Химиялық құрылымы бойынша мелатонин (Ñ-ацетил-5- метокситриптамин) биогенді амин серотониннің туындысы болып табылады, ал серотонин өз кезегінде тамақпен бірге түсетін амин қышқылы триптофаннан синтезделеді. Серотониннен N-ацетилтрансфераза ферментінің көмегімен мелатонин түзіледі *13+. Мелатонин эпифиз жасушаларында түзіліп, қанға бөлінуі тәуліктің қараңғы уақытында жүретіндігі; ал таңда және күндізгі уақытта гормон түзілуі айтарлықтай азаятындығы дәлелденді. Сыртқы жарық туралы мәліметті эпифиз құрылымында гипоталамустың супрахиазматикалық ядролары маңызды орын алатын құрылысы күрделі жүйке жолы арқылы алады.

Ақпарат көздің торлы қабатынан көру жүйкесі талшықтарының бойымен супрахиазматикалық ядроларға барады; бұдан кейін бұл сигналдар (белгілер) төмен қарай гипоталамус арқылы ми бағаны бойымен жұлынның мойын бөліміне жетеді; бұл жерде симпатикалық жүйке жүйесі талшықтарымен бас сүйек тесіктері арқылы қайтадан бас миына, ең соңында эпифизға жетеді *3,4+. Түнде супрахиазматикалық ядролар нейрондарының көп бөлігі қызмет атқармайды, бұл жүйке ұштары эпифиз жасушаларында (пинеалоциттер) мелатониннің түзілуін белсендіретін ферменттердің синтезін жоғарылататын норадреналин бөледі *3+. Қандағы гормон деңгейі жасқа, ұйқыға, жынысқа (әйелдерде ерлермен салыстырғанда гормон мөлшері жоғары), қоршаған орта температурасы мен электромагнитті өрістер әсер етуіне байланысты. Адам қанындағы мелатонин деңгейі мамыр айынан шілде айына дейінгі аралықта төмеңгі мөлшерде, яғни, күннің ең ұзақ мезгілі мен жарықтың ең көп болатын уақытына сай (тәуліктің ұзақтығына байланысты) *2+.

Мамыр айында, сонымен қатар, мелатонин деңгейінің тәулік бойғы ең аз (күндізгі) және ең көп (түңгі) деңгейлері арасындағы амплитуда ең жоғары деңгейге жетеді *15+. Мелатонин деңгейінің жоғары көтерілуінің ең ұзақ кезеңі қысқы уақытқа сай, бұл гипоталамус GnRH секрециясы белсенділігінің төмендеуіне белгі болып табылады. Осы өзгерістер қысқы уақытта ұрықтану қабілеттілігінің төмендеуіне әкеледі *2,14+. Гормон концентрациясы күндіз ең аз (1-3 пг/мл), әдеттегі ұйқыға жатар уақыттан 2 сағат бұрын оның концетрациясы жоғарылай бастайды. Қан сарысуындағы оның концентрациясы түнде күндізбен салыстырғанда 5-10 есе көп және мелотонин белсенділігінің ең жоғарғы мөлшері түнгі сағат 3-те байқалады да, таңғы сағат 7- лерде оның мөлшері азайып, кешке дейін өте төмен деңгейде сақталады *2,11+.

Мелатониннің адам организміндегі негізгі қызметтері. Маусымдық биоырғақтылықты реттейді; иммундық жүйе қызметін күшейтеді *2,14+; иммунитеттің төмендеген жағдайында оның айқын белсенуі және оны аз дозада қайталап енгізгенде антидене өндірілуі өзгеріп, вирусқа қарсы тұрақтылықты жоғарылатады *16+; антиоксидантты қызметі қартаюға қарсы әсер көрсетеді (оттегінің бос радикалдарын байланыстыра отырып, сонымен бір мезгілде супероксиддисмутаза мен каталазаны белсендіру арқылы организмнің антиоксидантты қорғаныс жүйесін қосады *12+; сағаттық белдеулер бойынша орын ауыстырғанда бейімделу үрдістерін күшейтеді *9+; қартаю үрдісіндегі зат алмасу өзгерістерінде көмірсу және май алмасуына жақсы әсер көрсете отырып қандағы холестерин мөлшерін төмендетеді; липидтердің тотығу үрдісін реттей отырып, атеросклероздың даму қаупін төмендетіп, жасты ұзартады *3,12+; АКТГ, норадреналин, вазопрессин және ренин бөлінуін төмендете отырып, артериалдық қан қысымының гормоналды реттелуіне қатысады және қартаю үрдістерін баяулатады *7+; ісікке қарсы әсер көрсетеді *15+.

Мелатониді мінез темпераменттеріне байланысты қолдану.

Темперамент - адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиет- терінің жиынтығы. Бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс-әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және сеп-түрткілеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді *4+. Ол қасиеттер: қозу мен тежелу процестерінің күші, тепе-теңдігі, қозғалмалылығы. Осы үш қасиетті негізге ала отырып, И. П. Павлов жүйке процесінің күшіне орай және күшті тип пен әлсіз типті айыра, дәстүрлі Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесінің төрт негізгі типін ажыратты *17+:

• күшті, қозу мен тежелуі теңдей, қозғалмалы - сангвиник;
• күшті, қозу мен тежелуі теңдей, салғырт - флегматик;
• күшті, қозуы басым - холерик;
• әлсіз тип - меланхолик.

Сангвиник - жоғары дәрежелі әрекетшең адам, дегенмен, бұл әрекетшеңдік оның белсенділік қасиетіне сай, қозу мен тежелуі тепе-тең. Назарын тартқанның бәріне араласа кетеді, ым-ишарасы мен қозғалыс қимылдары мәнерлі, шапшаң. Сәл нәрседен қарқылдап күледі, болмашы себептен көңілі қалып, мұңаяды. Бет- жүзінен көңіл-күйі, заттар мен адамдарға болған қатынасы білініп тұрады. Сезімталдығы өте жоғары, сондықтан ол оншама әсері болмаған дыбыстар мен жарыққа елеңдей бермейді. Мұндай адам көтеріңкі белсенділікке ие, жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай кіріседі, ұзақ уақыт талып-шаршамастан қызметін жалғастыра алады. Зейінін таңдаған объектіне тез шоғырландырады, тәртіпті, қажет болса, өзінің ырықсыз әрекеттері мен сезімдеріне тоқтау, тиым бере алады. Әрекеті жедел, ақылы-ойы икемді, тапқыр, сөйлеу қарқыны шапшаң. Сезімдері, көңіл-күйі, қызығулары мен ниеттері өзгерген жағдайға байланысты жеңіл ауысып отырады. Сангвиник төңірегіндегілермен тіл табысқыш, жаңа талаптар мен жағдайларға икемшіл. Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса, қайта үйреніп, жаңа дағыларды қабылдауға шебер. Әдетте, бұл типті адам өткенімен болашағын болжастыруда өзінің субъективті пайымдауларының жетегінде қалып қоймай, көбірек сыртқы әсерлерді объектив бағамдауға бейім, экстраверт. [4,17]

Холерик. Сангвиник сияқты жай әсерлерге берілмейді, әрекетшең және белсенді. Бірақ холериктің әрекетшеңдігі белсенділіктен басымдау, сондықтан ол ұстамсыз, шыдамсыз, қызба. Сангвиникке қарағанда салғырттау, икемі кемірек. Осыдан - ниеттері мен қызығулары тұрақтылау, табанды, зейінін ауыстыруы қиындау, сезімі көбіне сырттай көрінеді, сондықтан - толық экстраверт *4,18+.

Флегматик - әрекеті енжар, сезімталдығы мен көңіл шарпулары кем көріністі. Оны күлдіру де, мұңайту да оңай емес, төңіректің бәрі күлкіден жығылып жатқанда, ол мізбақпас. Қай жағдайда да сабырлылығы мен байсалдылығын жоймайды. Ым-ишара жоқ, сөзі сылбыр, әрекеті жай. Жаңарған жағдайға икемделуі қиын, дағдылары мен әрекет-терін өзгертуі ауыр. Солай да болса, флегматик өте қуатты, жұмыстан шаршамайды. Шыдамды, ұстамды, сезімге берілмейді. Әдетте, жаңа адамдармен араласып кете бермейді, сырттай әсерге төзімді. Бар білгені ішінде - интраверт *4,17+.

Меланхолик. Өте сезімтал, бірақ әрекетшеңдігі кем адам. Болмашы нәрседен көзіне жас үйіріліп, өкпелегіш, сырттай әсерді күйзеліспен қабылдайды. Ым-ишарасы жоқтың қасында, дауысы мен қозғалысы өте сылбыр. Әдетте, өзіне сенімсіз, үркек, болмашы қиындықтан шегінеді. Меланхоликтің жігері кем, тез шаршайды, қызметі болымсыз. Зейіні тұрақсыз, оның барша психикалық процестері әлсіз. Көпшілік меланхоликтердің өздерінің тұйықтығы мен адамдардан оқшаулануынан ішіне түйгені көп- толық интраверт [4].

Мелатониннің темпераменттік әсерін зерттеу Мелатониннің темпераменттік әсерін зерттеу 2 бөлімнен тұрды.

1. бөлім. Адамдардың мінез темпераментін анықтау.

Қатысушылардың көпшілігі өздерінің мінез темпераментін білмегендіктен және зерттеудің II бөліміне саны нақты адамдар тобын бөліп алу үшін (зерттеу нәтижесінде пайыздық көрсеткіштерді салыстыру үшін) зерттеуге 18-40 жас аралығындағы дені сау N- санды (саны белгісіз) адам қатысты.

1. бөлім. I бөлімде анықталған төрт топ зерттеушілерге (төрт темпераментке сай) Мелатонин препаратының әсерін анықтау.

I бөлім. 18-40 жас аралығындағы зерттеушілерді алуымыздың себебі: 18 жаста адамның мінезі толық қалыптасады, ал 40- тан асқан адамдарда қартаю үрдістері басталуы және салыстырмалы түрде соматикалық аурулар жоғарылауы себепті өзін өзі субъективті бағалауы оң- жалған немесе жалған- оң нәтижелер беруі мүмкін.

Зерттеуге дайындық. Зерттелушілер саны бастапқы кезеңде белгісіз болғандықтан, сауалнамаларды өз темпераментін анықтағысы келген барлық адамдарға тараттық. Зерттеудің екінші кезеңінде Мелатонин препаратын қабылдау керектігі және препараттың әсері, мүмкін жанама әсерлері, мөлшері туралы алдын ала мәлімет берілмеді. Өз еркімен қатысушылар саны 55 адам, оларға 55 темперамент анықтау сауалнамасы үлестірілді *18+.

Сауалнамада әрбір темпераментке 20 түрлі сипаттамадан 80 сипаттама (20 х4 =80) аралас жазылған. Темперамент түрін анықтау әдістемесі төменде берілген төрт кестенің қосындысы түріндегі сауалнама ретінде ұсынылды. Адамдар қасиеттер жазылған мәтінді оқи отырып, егер оның кейбірі өз бойынан байқалатын болса, онда «иә» деп жауап беру немесе қасиет тұсында «+» белгісін қоюы қажет.

Нәтижелерді өңдеу алгоритмі. Алдымен, «иә» деп берілген жауаптардың жалпы санын шығару керек. 80 қасиеттің кемінде 20- сында «иә» немесе «+» белгісі тұрса, сауалнама толтырған адамның темпераменті төмендегі кестеге сәйкес анықталды.

1 кесте - Сангвиник [17]

2 кесте - Холерик [17]

3 кесте - Флегматик [17]

4 кесте - Меланхолик [17]

Зерттеу нәтижелері. Зерттеудің I кезеңіне қатысқан 55 адамнан 40 адам ( 10 сангвиник, 10 холерик, 10 флегматик, 10 меланхолик) зерттеудің II кезеңіне алынды. Қалған 15 адамның мінез темпераменті аралас түрі (жартылай флегматик, жартылай меланхолик немесе жартылай сангвиник, жартылай холерик типті) болғандықтан, темпераменттің нақты төрт түріне Мелатониннің әсерін зерттеу сатысына алынбады.

II бөлім.

5 кесте +Мелатонин 3 мг/тәул, 4 апта. Сангвиник (10 адам).

Төрт түрлі темпераменттің «жақсы» және «жаман» қасиеттері әр түрлі болғандықтан, Мелатониннің әсерін зерттеу үшін төрт топқа бірдей көрсеткіштер алу мүмкін емес. Таңдап алынған 4 топтың әрқайсысына (10 адам) Мелатонин ең аз терапевттік дозада 3 мг/тәул, 4 апта бойы берілді. 4 топқа арналған көрсеткіштер осы топ адамдарына өмір сүру барысында ең көп қолайсыздықтар туғызатын 6 белгі бойынша алынды.

6 кесте -Мелатонин 3 мг/тәул, 4 апта. Холерик (10 адам).

7 кесте - Мелатонин 3 мг/тәул, 4 апта. Флегматик (10 адам).

8 кесте - Мелатонин 3 мг/тәул, 4 апта. Меланхолик (10 адам).

Зерттеу нәтижесі. Зерттеудің II бөлімінің қорытындысы бойынша Мелатонин 3 мг/тәул, 4 апта бойы қабылдау сангвиник пен холерикте жақсы нәтиже берді. Сангвиникте өмір сүру барысында қолайсыздықтар тудыратын қасиеттер: шыдамсыздық- 60%, ашушаңдық- 50%, ренжігіштік- 50%, агрессивтілік- 50%, тез қозғалушылық- 70%, көңіл күйдің тез ауысуы- 60% төмендеді. Холерикте: асығыстық- 50%, тұрақсыздық- 50%, қызығушылық- 60%, бастаған істі соңына дейін жеткізбеушілік-50%, өзін асыра бағалаушылық- 50%, тез оянушылық- 50% төмендеді. Флегматикте: салғырттық, тұйықтылық, тәртіпті қатты ұстанушылық, жайлық, бір істен екінші іске ауысу қиындығы, жаңа жағдайларға бейімделу төмендігі көрсеткіштері өзгеріссіз қалды. Меланхоликте: ұялшақтық- өзгеріссіз, өзіне өзі сенімсіздік- 40%, күмәншілдік- 30%, пассивтілік- өзгеріссіз, тез ренжігіштік- өзгеріссіз, уайымдаушылық- 30% төмендеді. Осыдан шығатын қорытынды, сангвиник пен холериктерге Мелатонин препаратын 3 мг/тәул мөлшерде беру жоғарыда айтылған қасиеттердің төмендеуіне әкеліп, жалпы өмір сүру барысында мінезбен байланысты туындайтын қиыншылықтарды жеңуде жақсы әсер көрсетеді. Флегматикте Мелатонин әсерінен өзгеріс болмады, яғни, флегматик темпераментті адамдарға препараттың әсері жоқ. Меланхоликтерде Мелатонин екі көрсеткіш бойынша (өзіне өзі сенімсіздік пен уайымдаушылық) тиімді әсер етті. Меланхолик типті адамдар депрессивті жағдайлар мен күйзелістерге түсуге басқа типтермен салыстырғанда жақын болғандықтан, Мелатонин препараты өзінің антидепрессивті және күйзеліске қарсы әсерін тағы бір рет дәлелдеді.

Қорытынды.

Мелатониннің адам ағзасындағы рөлі зор. Жалпы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі мелатониннің адам ағзасындағы ырғақ түзуші, ұйқы реттеуші, қартаюға қарсы, иммунды жүйені ынталандырушы, тропты гормондардың бөлінуі мен репродуктивті жүйені реттеуші, қатерлі ісікке қарсы қызметтерін зерттеуге негізделген. Адамның мінез темпераменттеріне де мелатониннің әсері бар екендігі жүргізілген зерттеу нәтижесінде анықталды. Зерттеу нәтижесінде анықталғандай, Мелатонин препараты мінез  темпераменттеріне әр түрлі әсер көрсетеді. Сангвиник пен холерикке препарат тиімді әсер көрсететіндігі, флегматикке әсері жоқтығы және меланхоликте күйзелістік жағдайларда айтарлықтай әсері бар екендігі анықталды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Анисимов В.Н. Молекулярные и физиологические механизмы старения. - СПб: Наука, 2003. - 467 с.
2. В.Н. Анисимов, И.А. Виноградова Старение женской репродуктивной системы и мелатонин. Издательство «Система», 2008. - 44 с.
3. 3. Анисимов В.Н., Рейтер Р.Д. Функции эпифиза при раке и старении //Вопросы онкологии. - 1990. - Т.36. - C.259-268.
4. Сәбет Балтаұлы Бап-Баба (Бабаев). Алматы: Заң әдебиеті, 2006.-275 б.
5. Арушанян Э.Б. Хронобиологические особенности невротических расстройств и анксиолитического эффекта психотропных средств//Рос. психиатр. журн. - 2000. - №1. - C.26-32.
6. Арушанян Э.Б. Антидепрессанты. - Ставрополь: 2002. - 330C.
7. Арушанян Э.Б. Антистрессорные возможности эпифизарного мелатонина. В кн.: Мелатонин в норме и патологии. - М.: 2004. - C.198-222.
8. Арушанян Э.Б. Гормон эпифиза мелатонин - новое ноотропное средство? //Экспер. и клин. фармакол. - 2005. - Т. 68. - №3. - C.74-79.
9. Арушанян Э.Б., Арушанян Л.Г., Симонов И.А. Физиологические и фармакологические особенности эпифизарных пептидов // Экспер. и клин. фармакол. - 2001. - Т. 64. - №.4. - C.73-79.
10. Арушанян Э.Б., Арушанян Л.Г., Эльбекьян К.С. Место эпифизарно-адренокортикальных отношений в поправочной регуляции поведения // Успехи физиол.наук. - 1993. - Т.24. - №4. - C.12-28.
11. Арушанян Э.Б., Батурин В.А. Депрессия, антидепрессанты и биологические часы // Журн. невропатол. и псхиатр. - 1995. - Т. 95. - №3. - C.85-89.
12. Арушанян Э.Б., Батурин В.А., Попов А.В. О реципрокных отношениях между супрахиазматическими ядрами гипоталамуса и эпифизом в процессе перестройки циркадианной подвижности крыс при изменении светового режима // Журн. высш. нервн. деят. - 1993. - Т.43. - №1. - C.69-75.
13. Arendt J. Melatonin and the mammalian pineal gland. Chapman and Hill. - London: 1994. - 214 p.
14. Armstrong S.M. Melatonin the internal Zeitgeber of mammals? //Pineal Res. Rev. - 1989. - V.7. - P.157-202.
15. Bartsch C., Bartsch H. Significance of melatonin in malignant diseases //Wien. Klin. Wochenschr. - 1997. - V.109. - P.722-729.
16. Lieberman H.R., Lea A.E. Melatonin: effect on sleep and behavior in man. In: Melatonin. Clinical Perspectives. - Oxford Univ.Press: 1988. - P.118-127.
17. Абрамова Г.С. Практическая психология. 6-е изд., перераб. и доп. - М.: Академический Проект, 2003 - 496 с.
18. Немов Р.С. Психология . 1 том. - Юрайт: 2011. - 726 с