Дәрілік заттарға баға қалыптастыру экономикалық жағынан маңызды категориялардың бірі болып табылады. Дәрілік заттарға бағаны қалыптастыру әртүрлі факторларға тәуелді болады. Атап айтар болсақ: сұраныс, ұсыныс және экономикалық жағдай. Бұл мақалада біз дәрілік заттардың импорт көлемін анықтап, бағаны қалай белгілеумәселелерін талдадық.
Өзектілік. Дәрілік заттарға баға қалыптастыру экономикалық жағынан маңызды категориялардың бірі болып табылады. Дәрілік заттарға бағаны қалыптастыру әртүрлі факторларға тәуелді, яғни сұраныс, ұсыныс және экономикалық жағдай. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында дәрі-дәрмектерге деген баға құбылмалы болып тұруда. Әсіресе, шет мемлекеттерден әкелінетін фармацевтикалық өнімдердің құны шарықтауда. Тек былтырғы жылдың өзінде мемлекетте импорт көлемі экспорт көлемінен 43 ретке өсті [1]. Қазақстанныңфармацевтикалық бағыты шет ел импортына өте тәуелді болып келеді. Алайда, осы импорттық фармацевтикалық өнімдердің барлығы дерлік Қазақстанда ресми тіркелген.
Бұл жағдай қарапайым халықтың қалтасына салмақ түсіретіні сөзсіз. Алайда алдағы уақытта елімізде дәрі- дәрмектің баға саясатын бақылауға аса мән берілмек. Елбасының жолдауында: «Заңнамалық тұрғыдан барлық дәрі-дәрмектің бағасын реттеуді енгізу қажет», - деп аталып көрсетілген[2]. Бүгінде бұл жолдауда жүктеген міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған жұмыстар жүйелі түрде жүзеге асырылуда.
Зерттеу нәтижесі. Қазіргі таңда медикаменттердің жиынтық нарығы шамамен 8000 атауды қамтиды.Оның ішінде, рецептурамен босататын дәрілер 72%- ды, ал рецептсіз босататын дәрілер 28%-ды құрайды. Осы ретте отандық өндірушілер,халықты дәрілік заттармен тек 30 пайызға ғана қамтиды. Себебі,Қазақстан Республикасында дәрі-дәрмекөндірісі баяу дамуда. Соңғы 15 жыл ішінде отандық өндірушілердің дәрілік нарық көлеміндегі ақшалай көріністегі үлесі үш пайыздан он пайызға ғана ұлғайған. Яғни, отандық өндірушілер тұтынылатын дәрі-дәрмектер көлемін он пайыздан аспайтын өнімін шығарады. Қазақстан Республикасында фармацевтика мен медицина өнімін өндірушілерінің жалпы 89 кәсіпорыны бар [3]. Ірі зауыттар үлесіне Қазақстанда шығарылатын барлық дәрі- дәрмектердің ақшалай көріністе тоқсан пайыздан астамы ғана тиесілі.Бұл ретте келесі, отандық кәсіпорындарды атап өтеуге болады:«Химфарм» АҚ, «Глобал Фарм БК» ЖШС, «Нобел АФФ» АҚ, «Қарағанды фармацевтика кешені»АҚ.Отандық фармацевтикалық өнеркәсіптің баяу дамуына негізгі проблемасы- арзан және ауқымсыз отандық ассортименті болып табылады. Бұл ретте отандық өндірушілердің өнім портфелінің негізгі бөлігін рентабелділігі төмен дженерикті препараттар (олардың жалпы нарық көлеміндегі үлесі 85%) құрайды, ал ерекше препараттар нарығы 15 %-ды құрайды. Бұл дәрі-дәрмек өндірушілеріне өз пайдасын жаңа ерекше дәрілік препараттарды зерттеу мен әзірлеуге бөлуге мүмкіндік бермейді. Қазақстан Республикасының отандық фармацевтикалықөндірісі шетел компанияларымен салыстырғанда жалпы дәрілік заттың саны бойынша артта қалып келеді. Бұл шетел компанияларының барлық дәрі- дәрмектері Қазақстанда тіркелген.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өнімдерінің импорт үлесі 70 пайызға жетіп отыр. Бұл мәселені, яғни шетелден жеткізілетін фармацевтикалық өнімдерді уақытылы, толық қамтамасыз етуді,шешу мақсатында мемлекет тарапынан біріңғай дистрибьютор«СК-Фармация» АҚқұрылған болатын. Бұл ұйымның негізгі міндеті медикаменттерді барынша тез жеткізу маңызды рөлде болып тұр. Шетелден келетін фармацевтика өнімдердің басты жабдықтаушылары ТМД мен АҚШ компаниялары болып отыр. Бұл өнімдердің көбісі дистрибьютерлік компаниялары «Медсервис плюс»ЖШС, «Стофарм»ЖШС, «Аманат»ЖШС, арқылы келеді. Өндірушілердің баға белгілеу стратегиясықарастыру мақсатында, біз прайс- парақтарына сүйенсе отырып, олардың өз бағаларын АҚШ долларында бекітетінін анықтадық. Біздің елімізде валюта бір қалыпты жағдайда тұрмағанына байланысты,шетелден келетін дәрі- дәрмектерде әр түрлі баға болады. Сондықтан, әр елден келеін бір дәрі-дәрмекке баға әртүрлі болып бекітілінеді. Елімізге келетін дәрі-дәрмектердің көбі шетелден жеткізілетін болғандықтан, оны тасымалдау жұмысымен әзірге жеке меншік фирмалар ғана айналасады. Сондықтан олар дәрі-дәрмектердің бағасына жол шығынын, салықты және өздерінің үстеме пайыздарын қосады. Бірақ ол фирмалардың үстем ақысының қандай мөлшерде болу керектігін ешкім бақылауға алмайды. Өйткені барлық шетел мемлекеттерімен келісім-шарт жасалып қойылған.Мысалы, мемлекет МККК негізінде осы жылы бір ампула димедролдың бағасын 6,99 теңгеге бекіткен. Ал дәріханаларда ол 22 теңгеге дейін жеткен. Яғни оған бөлшек саудада бағаны 3 есеге көтерген.
Бүгінгі таңда мемлекет нарықтағы дәрі-дәрмектердің тек 54% пайызын ғана бақылайды, ал қалған 44% бақылаусыз болып қалуда. Көптеген сарапшылар еліміздің фармацевтикалық нарығын зерттеп, біздің өзіміз бүкіл дәрі- дәрмектерді жасай алатын шамада екенімізді айтып өтеді.Фармацевтикалық нарықтың заманауи жағдайы көбінесе шет елдік валютаның теңге бағамына тәуелді болып келеді. Мысалы, айта кетсек,2015 жылы болған девальвациядан кейін, көтерме дистрибьюторлардың орташа баға өсімі 30,2 пайызды құрады, ал бөлшек сауданың орташа баға өсімі 44 пайызды құраған. Бұл деректер 7 дәрілік заттарға талдау жасау арқылы, Алматы қалаларында орналасқан ЖШС«ТурСад» дистрибьюторлық компаниясынан және ЖК «Садирмекова» дәріханасынан алынған (кесте 1).
Фармацевтикалық нарықтың заманауи жағдайы көбінесе шет елдік валютаның теңге бағамына тәуелді.
Кесте 1 - Дәрілік заттардың 2014-2015 жылдардағы орташа баға өсімінін көрсеткіштері
№ |
Дәрілік зат |
Көтерме орташа баға |
Өсуі (%) |
Бөлшек орташа баға |
Өсуі (%) |
||
2014ж |
2015ж |
2014ж |
2015ж |
||||
1 |
Амбробене 30 мг №20 таблетка |
565 |
811 |
30,6% |
678 |
975 |
30,1% |
2 |
Парацетамол 0,5 мг №10 таблетка |
18 |
30 |
40% |
25 |
40 |
38,7% |
3 |
Вольтарен эмульгель 1% 20 гр гель |
650 |
840 |
22,7% |
780 |
1020 |
23,6% |
4 |
Галазолин 0,1% 10 мл капли |
190 |
355 |
46,4% |
230 |
430 |
46,6% |
5 |
Дексаметазон 0,004 мл 1 мл №25 |
1160 |
1445 |
20% |
1392 |
1735 |
19,8% |
6 |
Демотон- Б12 5 мл №5 ампула |
1440 |
1820 |
20,2% |
1750 |
2200 |
21,5% |
7 |
Анаферон №20 таблетка |
750 |
1100 |
32,3% |
900 |
1320 |
32,1% |
Біз талдау нәтижесінде, аталған дәрілік затқа баға беру жүйесі көтерме саудада және дәріханаларда бекітілген көрсеткіштер шегінде екеніанықтадық. Көтерме дистрибьюторлары -15 пайызға дейін, ал дәріханалар- 23-25 пайызға дейін үстеме бекітетіндігін айқындадық.
Қазіргі таңда Елбасы Н. Назарбаевтың тапсырмасын орындау мақсатында, «Денсаулық» мемлекеттік бағдарлама аясында денсаулық сақтау ұйымдарынан топтастырылған республикалық сараптама тобы құрылып, мемлекет тарапынан дәрі-дәрмектерге баға белгілеу мәселесі бойынша іске кірісуде. Аталған жұмыс тобының негізгі міндеті болып фармацевтикалық өнімді шығарушылардан бастап, дәріхана ұйымдарына дейін бағаларды бекіту бойынша ұсыныстарды қарастырып, баға құрудың әдістемесін әзірлеу болып табылады. Егер, дәрі-дәрмек тасымалдаумен айналысатын кейбір компаниялармен мемлекет арасында меморандумдар жасалғанын ескерсек, онда бағаны үнемі бақылауда ұстау қиынға соғатындығын атап өткен жөн, дәрі-дәрмекке деген баға күн сайын құбылуда.
2017 жылдың басында кейбір дәрілік препараттарға, соның ішінде ыстықты түсіретін, жөтелді басатын және тұмау, аллергия, басқа да жұқпалы ауруларға қарсы препараттардың бағасына мониторинг жүргізілу нәтижесінде, бірқатар дәріханада кейбірпрепараттардың бағасы 5-15%-ға дейін көтерілгені анықталды. Үкіметтің дерегі бойынша мемлекет қаржысына сатып алатын дәрі- дәрмектердің шамамен 30 пайызы ғана отандық өндірушілердікі екені анықталды. Ал қалған пайыздың орнын шетелдік қымбат дәрілер толтыратыны анықталды. Қорытынды. Қорыта келгенде, жоғарыда атап өткен мәселені ескере отырып, біз дәрі-дәрмек бағасын мемлекеттік реттеу жүйесін жасау қажеттілігін анықтадық. Сонымен қатар, отандық дәрі-дәрмектің үлесін арттырып, фармацевтикалық зауыттарды көбейту қажеттілігін атап көрсеттік. 2014 жыл және 2015 жыл аралығындағы валютанын теңгеге қатынасы салдарынан дәрі-дәрмек бағасы біркелкі емес өскенін анықтадық.
ӘДИБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Постановление Правительства Республики Казахстан от 16 марта 2016 года № 143 «Об утверждении Плана мероприятий по реализации Государственной программы развития здравоохранения Республики Казахстан "Денсаулық" на 2016 - 2019 годы». - Астана 2016.
- Приказ Министра здравоохранения и социального развития Республики Казахстан от 27 мая 2015 года № 392 «Об утверждении надлежащих фармацевтических практик». - Астана 2015.
- Указ Президента Республики Казахстан от 15 января 2016 года № 176 «Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан «Денсаулық» на 2016-2019 годы.
- Государственный стандарт Республики Казахстан «Надлежащая аптечная практика». СТ РК 1615-2006. - [портал http://adilet.zan.kz].
- Фармацевтический обозрение Казахстана[ История, основные направления развития и текущее состояние] [ElectronicResource];-http://pharm.reviews/images/novosty/aquitas.pdf- М: Алматы, РК 2016 г.