Берілген жұмыста халықаралық FACT-G сауалнамасының көмегімен онкологиялық аурумен ауыратын науқастардың өмір сүру сапасын зерттеуге байланысты заманауи мәліметтер көрсетілген. Халықаралық стандарттарға сәйкес популяцияның этно- лингвистикалық ерекшеліктерін, құралдардың валидациясын есепке ала отырып тілдік және мәдени бейімделуі өткізілді және түпнұсқаға тең FACT-G сауалнамасының қазақша түрі жасалды. Берілген нұсқа жоғары психометриялық құрамдармен мінезделеді.
Кіріспе. Онкологиялық қызметтің пайда болуынан кейін біраз жылдар мөлшерлі көрсеткіштер (өміршеңдік, өмір сүру ұзақтығы) сол кездері өмір сүру сапасын сипаттау ретінде қажетті назар аударылмаған, жүргізілетін емдік шаралардың жалғыз нәтижелік индикаторлары болды. Қазіргі таңда ісікке қарсы емдеудің мақсаты оның өмірін сақтап қалу ғана емес, сонымен қатар оның сапасы болып табылады. Жүргізілетін емдік шаралардың нәтижелігін кешенді салыстырмалы талдаудың бөлінбес құрамы қазіргі таңдағы ең маңызды, заманауи онкологияның басым бағыттары онкологиялық науқастардың өмір сүру сапасын (ӨСС) бағалау болып табылады. Осыған байланысты заманауи медицина осы пациенттерге ӨСС-ті қиын медициналық, психологиялық, жандүниелік және әлеуметтік бағдарламалар кешенін жүзеге асырудың соңғы мақсаты ретінде қарастырады [1,2].
1994 жылы әлемнің әртүрлі елдерінің сарапшылары кіретін ӨСС-ті зерттеудің Халықаралық қоғамы құрылды. Қоғамның жұмыс бағыттарының бірден-бір негізгісі онкологиялық науқастардың ӨСС-ін зерттеу және оны бағалаудың әдістерін өңдеу мен жетілдіру болып табылады [1].
Онкологиядағы функцияларды бағалау сауалнамасы - Functional Assessment of Cancer Therapy-General (FACT-G) онкологиядағы ӨСС-ті бағалау үшін кең тараған. Ол АҚШ- тың Емдеу нәтижелерін зерттеу орталығында өңделген [2,3].
1998 жылы жасалған FACT редакциясы әртүрлі халықаралық мультиорталықтық клиникалық зерттеулердің III фазасы аясында зерттелетін аурулардың бөлек түрлерінің ерекше ағымын ескерген өлшеу жүйесін дамыту нәтижесі болып табылды.
FACT-G -дің заманауи нұсқасы 27 сұрақты қамтиды және пациенттердің өмірлік іс әрекетінің 4 негізгі саласын бағалайды (4 сәйкестендірілген шкалалар): дененің хал- жағдайы (Physical well-being, PWB), әлеуметтік және жанұялық жағдайы (Social/Family well-being, SWB), жан толғанысы (Emotional well-being, EWB) және функционалдық жағдайы немесе өмірдегі жағдайы (Functional well-being, FWB) [1,4].
FACT-G сауалнамасының негізіне EORTC QLQ-C30 негізінде қамтылған тұжырымдама мен әдістеме орналастырылған [5,6]. FACT-G сауалнамасы сонымен қатар EORTC QLQ-C30 секілді модульді болып табылады, яғни, оның негізіне сауалнаманың базасы бар (FACT-G-дің өзі) ерекше немесе сол рактың түріне немесе емдеу бағдарламасына бірнеше қосымша сұрақтарды қамтыған модульдік тәсіл орналастырылған. FACT-G үшін EORTC QLQ-C30 секілді модульдардың айтарлықтай саны өңделді [4,5,6].
ӨСС-ті бағалаудың кез келген сауалнамасын қолдану үшін, соның ішінде FACT-G және оның модульдері, халықаралық стандарттарға сай сауалнаманың ары қарай валидациясымен тілдік және мәдени бейімделуін жүргізу, яғни, құралдың психометриялық құрамын тексеру қажет [7,8].
Сауалнамалардың тілдік және мәдени бейімделуі - бұл мамандар мен пациенттердің қатысуын талап ететін популяцияның этно-лингвистикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, құралдың түпнұсқасына басқа тілде баламасын көп сатылы жасау процесі [7,9,10].
Осы мақсатқа жету үшін келесідегідей міндеттерді орындау керек:
- сауалнаманың бірізділік аудармаларының рәсімдерін халықаралық стандарттарға сай жүзеге асыру;
- сауалнаманың түп нұсқасына сәйкестігімен және соңғы нұсқасынмен қамтамасыз ету;
- сауалнаманы популяцияның этнолингвистикалық ерекшеліктеріне бейімдеу.
Материал және әдістер. Сауалнаманың тілдік нұсқасының пайда болу рәсімі жалпы 3 бағытқа саяды:
- бірізділік аударма;
- аударманың сараптамасы;
- аударманы жетілдіру.
Сауалнаманың тілдік нұсқасы тек халықаралық стандарттарға сай бейімдеу рәсімін орындау барысында ғана халықаралық зерттеулерде қолдануға құқық беретіні белгілі. Сауалнаманың нұсқасы бейімдеу мен валидацияның нәтижелерін көрсеткеннен кейін заңды болып мойындалады.
FACT-G сауалнамасының тілдік және мәдени бейімделуі халықаралық стандарттарға сай бірнеше бірізді кезеңдерді қамтыды.
- ші кезең - сауалнаманың түпнұсқа тілінен тікелей аудармасы (түпнұсқа-сынан 2 тәуелсіз аудармасы жүзеге асырылды). Осы кезеңде аудармашыларға белгілі талаптар қойылды, олар (2 адам):
- жоғары медициналық білімнің бар болуы;
- берілген сауалнамамен таныс болмауы;
- қазақ тілінде сөйлейтін адам.
Аудару барысында маңызды аспектілер қатары ескерілді:
- сөзбе сөз аударудан аулақ болу;
- сұрақтың мағынасын толық беруге ынталанды;
- қарапайым және оңай тіл қолданылды.
- ші кезең - келісілу. 2 тікелей аударманың негізінде Сарапшы комитетпен сауалнаманың алдын ала нұсқасы жасалды. Осының барысында баламалы аударманың әдісін қолданумен барлық айырмашылықтар жойылды. Сарапшы комитетіне сонымен қатар келесідегідей талаптар қойылған аудармашы кірді:
- жоғары медициналық білімнің бар болуы;
- берілген сауалнамамен таныс болмауы және оның тікелей аударылуына қатысының жоқ болуы;
- қазақ тілінде сөйлейтін адам.
- ші кезең - кері аударма. Бұл кезеңдегі жұмыс құжаты алдын ала нұсқасы, ал нәтижесі - алдын ала нұсқасының 2 кері аудармасының жасалуы болып табылды.
Бұл кезеңде аудармашыларға (2 адам) келесідегідей талаптар қойылды:
- жоғары медициналық білімнің бар болуы;
- ағылшын тілінде сөйлейтін адам, қазақ тілінде тез сөйлейтін адам;
- алдыңғы кезеңдерде жұмысқа қатыспаған және берілген сауалнамадан хабары жоқ.
Аудармашыларға тәжірибелік нұсқаулықтар ретінде мынадай қажеттіліктер ескертілді:
- сұрақтың мазмұнын беруге;
- сұрақтың барлық мәнін атап өту;
- қарапайым тілді қолдану.
- ші кезең - сараптама. 3 тәуелсіз сарапшы қатысты (1 лингвист, 1 медицина, психология және денсаулық сақтау саласындағы маман, 1 үйлестіруші). Әрбір сарапшы бұйырылған хаттама бойынша тәуелсіз бағалауды іске асырды. Бұл кезеңде сонымен қатар орфографиялық және грамматикалық жөндеулер жасалды. Нәтижесінде тест- нұсқасы жасалды.
Ары қарай пилоттық тестілеу немесе претестинг (5-ші кезең) өткзілді. Пилоттық зерттеудің нәтижелерін талдау сауалнама тұжырымдамасын популяцияның ерекшеліктеріне, мәдени және тілдік дәстүрлеріне барынша жақындатуға мүмкіндік береді.
Нәтижелері. Пилоттық зерттеуде 56 емделуші қатысты. Сонымен бірге таңдаудың сапалы репрезентаттылығы сақталды. Пилоттық зерттеу сауалнаманың децентерингі мен онкологиялық науқастардың сұхбаттасуымен қорытындыланды. Сұхбаттасуды - сұрақтар анықтылық, шайылық және тиімділік секілді көрсеткіштерге қаншалықты жауап беретіндігін анықтау үшін жүргізді. Сұхбаттасудан кейін децентеринг жүргізілді.
Валидацияны орындау барысында берілген ӨСС-ні бағалау құралының сезімталдығына, шынайылығына және сенімділігіне талдау жасалды. Сауалнаманың сенімділігін тексеру үшін Кронбахтың а-коэффициентін анықтау әдісімен сауалнаманың ішкі қалыптылығы есептелді [11]. FACT-G сауалнамасының барлық шкалалары бойынша берілген көрсеткіштердің мөлшері 0,81-тен 0,92-ке дейін құрайтыны бекітілді. Сауалнаманың барлық шкалалары үшін Кронбахтың a-коэффициент мөлшерінің мәні 0,7-ден жоғары екенін ескерсек, бұл сауалнама шкалаларының және құралдың толығымен сенімділік деңгейіне қанағаттанушылық туралы куәландырды.
FACT-G сауалнамасының сезімталдығын (респондент жағдайындағы өзгерістерге сәйкес ӨСС баллдарының дұрыс өзгерістерін беру қабілеті) және шынайылылығын (өлшеуге міндетті негізгі мінездемені дұрыс өлшеу қабілеті) кешенді бағалау барысында берілген сауалнаманың жасалған нұсқасы онкологиялық науқастардың ӨСС-ін бағалаудың шынайы және сезімтал құралы болып табылады.
FACT-G сауалнамасының тілдік және мәдени бейімделуін, сонымен қатар құралдың (валидациялар) психометриялық құрамын тексерістен өткізгеннен кейін берілген сауалнаманың ақырғы нұсқасы жасалды (кесте 1).
Сіздің ауруыңызбен ауыратын науқастардың айтуымен маңызды болып табылатын симптомдар мен жағдайлардың тізімі төменде көрсетілген. Өтініш, соңғы 7 күнде осы симптомды немесе жағдайды қалай өткергеніңіз туралы нақты көрсететін әрбір тармақтағы нөмірді дөңгелектеңіз:
Кесте 1 - FACT-G сауалнамасы (қазақ тіліндегі нұсқасы)
ДЕНЕНГҢ ХАЛ-ЖАҒДАЙЫ:
|
№ |
Симптом |
Жоқ |
Кішкене (әлсіз) |
Уақыт өткен сайын (күшті емес) |
Қайта- қайта (жетерлік күшті) |
Жиі (өте күшті) |
|
GP1 |
Күшімнің жеткіліксіз болуы |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP2 |
Менің жүрегім айниды |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP3 |
Менің денемнің хал-жағдайы нашарлауына байланысты жанұяма көмектесу қиынға соғады |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP4 |
Ауыруды сеземін |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP5 |
Мені емделуден кейінгі жанама әсерлер мазалайды |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP6 |
Мен өзімді ауру сезінемін |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GP7 |
Мен өз уақытымды төсекте өткізуге |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
мәжбүрмін |
ӘЛЕУМЕТТІК/ЖАНҰЯЛЫҚ САУЛЫҚ:
|
GS1 |
Мен достарыммен жақын қатынастамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
GS2 |
Менің жанұям мені эмоциялды қолдайды |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
GS3 |
Менің достарым мені қолдайды |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
GS4 |
Менің жанұям ауруымды қабылдады |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
GS5 |
Мен жанұямда менің ауруым туралы сөйлескенге қанағаттанамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
GS6 |
Біз жарымыз екеуміз жақынбыз (немесе менің негізгі тірегім болып табылатын адаммен) |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
Q1 |
СізДің сексуалды белсенДілік Деңгейіңізге қарамастан келесі сұраққа жауап беріңіз. Егер әлДеқалай жеке себептеріңізге байланысты сұраққа жауап бергіңіз келмесе, мына терезеге □ крест қойыңыз және келесі сұрақтар секциясына өтіңіз. |
|||||||
|
GS7 |
Мен өзімнің жыныстық өміріме қанағаттанамы н |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
||
ЭМОЦИЯЛЫҚ КҮЙ:
|
GE1 |
Көңіл-күйім түсіп кетеді |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GE2 |
Мен өзімнің ауруымды емдеудегі шамама ризамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GE3 |
Ауруыммен алысуға үмітімді үзіп жатырмын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GE4 |
Мен күйгелектенемін |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GE5 |
Өлуден қорқамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GE6 |
Жағдайым нашарлап кетеді ме деп қорқамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
ФУНКЦИОНАЛДЫ КҮЙ:
|
GF1 |
Жұмыс істеу халіндемін (соның ішінде үй бойынша) |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF2 |
Жұмысымды толығымен атқарып жатырмын (соның ішінде үй бойынша) |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF3 |
Өмірден нәр алу жағдайындамы н |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF4 |
Ауруымды қабылдадым |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF5 |
Жақсы ұйықтаймын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF6 |
Өзімнің күнделікті сауықтарымнан ләззат аламын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
GF7 |
Қазір өміріме ризамын |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
Қорытынды. Онкологиялық науқастардағы ӨСС-ті бағалау әдісін қолдану тәжірибесін және онкологиялық ғылымды заманауи кезеңде дамыту ақпараттық, сенімді, сонымен бірге аурудың денсаулығын бағалаудың үнемді әдісі болып табылады. ӨСС-ті бағалауды онкологиялық зерттеуге кіргізу сол зерттеудің сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін маңызды элемент болып табылады. Алынған мәліметтердің негізінде адамның өмірлік іс әрекетінің барлық қырларын қамтитын онкологиялық науқастарды оңтайландыруға және емдеудің толық кешенді бағдарламасын жасауаға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда ӨСС талдамасы жасалмаса, онда қандайда бір емдеудің жаңа әдісі тәжірибеге ене алмайды. «Ауруды емес науқасты емдеу» медициналық ғылымның негізгі қағидаты пациенттердің ӨСС-ін бағалау арқылы тікелей жүзеге асуы мүмкін.
FACT-G сауалнамасының халықаралық стандарттарға сай тілдік және мәдени бейімделуін жүргізгеннен кейін популяцияның этно-лингвистикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, түпнұсқасына балама сауалнаманың қазақ тіліндегі нұсқасы жасалды. Сонымен бірге жасалған FACT-G сауалнамасының нұсқасы клиникалық зерттеулердегі онкологиялық науқастарға кеңінен қолдануға мүмкіндік беретін жоғары психометриялық құрамдармен сипатталады.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
- Alex C. Michalos Encyclopedia of Quality of Life and Well-Being Research. - 2014. - 7347 p.
- Cella D.F. Quality of life outcomes: measurement and validation // Oncology. - 1996. - Vol. 11. - P. 233-246.
- Bonomi A.E., Cella D.F., Hahn E.A. et al. Multilingual translation of the Functional Assessment of Cancer Therapy (FACT) Quality of Life Measurement System // Qual. Life Res. - 1996. - Vol. 5. - P. 1-12.
- Adam B. Smith Functional Assessment of Cancer Therapy (FACT) / / Encyclopedia of Quality of Life and Well-Being Research. - 2014. - P. 2367-2370.
- Adam B. Smith, Kim Cocks, David Parry et al. Reporting of health-related quality of life (HRQOL) data in oncology trials: a comparison of the European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality of Life (EORTC QLQ-C30) and the Functional Assessment of Cancer Therapy-General (FACT-G) // Quality of Life Research. - 2014. - Vol. 23, Issue 3. - P. 971-976.
- Kazuki Sato, Megumi Shimizu, Mitsunori Miyashita Which quality of life instruments are preferred by cancer patients in Japan? Comparison of the European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality of Life Questionnaire-C30 and the Functional Assessment of Cancer Therapy-General // Supportive Care in Cancer. - 2014. - Vol. 22, Issue 12. - P. 3135-3141.
- Ricardo Sánchez, Monica Ballesteros, Benjamin J. Arnold Validation of the FACT-G scale for evaluating quality of life in cancer patients in Colombia / / Quality of Life Research. - 2011. - Vol. 20, Issue 1. - P. 19-29.
- K. Ashing-Giwa, M. Rosales A cross-cultural validation of patient-reported outcomes measures: a study of breast cancers survivors // Quality of Life Research. - 2013. - Vol. 22, Issue 2. - P. 295-308.
- Yixin Wang, Jie Shen, Yan Xu Symptoms and quality of life of advanced cancer patients at home: a cross-sectional study in Shanghai, China // Supportive Care in Cancer. - 2011. - Vol. 19, Issue 6. - P. 789-797.
- Marko Popovic, Nicholas Lao, Liang Zeng et al. The impact of clinical and sociodemographic features on quality of life in patients with early stage cancers using the Functional Assessment of Cancer Therapy-General assessment tool // Supportive Care in Cancer. - 2013. - Vol. 21, Issue 8. - P. 2267-2277.
- Cronbach L.J. Coefficient alpha and the internal structure of tests / / Psychometrica. - 1951. - Vol. 16, N 3. - P. 297-334.