Науқасқа көзделген БМСК-тің жұмысы, жауапкершілікті бөлу, өзара-алмасу және топтық жұмысқа негізделген мультидисциплинарлық топты қажет етеді. Алдын алу шаралары мен салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстары тиімді болу үшін сектораралық шешімдер (білім беру, әлеуметтік қызметтер және т.б.) мен саяси қолдау керек.
БМСК КазҰМУ мақсаттарының бірі ғылыми дәлелденген білім беру, алдын алу, емдеу шаралары және студенттерді осы үдеріске белсенді қатыстыру арқылы олардың денсаулық мүмкіндігін құру мен нығайту, онымен қоса уақытылы және сапалық медициналық көмекпен қамтамасыз ету. Осыған байланысты көзделген мақсаттарды жүзеге асыру, БМСК жұмысын жақсартуға бағытталған технологияларды құру, стратегияларды құру мен жоспарлау, салауатты өмір салтын қалыптастыру және алдын алу шаралары саласындағы бағдарламаларды құрастыру үшін КазҰМУ студенттерінің қауіп факторларын зерттеу өзекті мәселе болып табылады.
Кіріспе:
Әлемдік шолу мәліметтері бойынша, жыл сайын жұқпалы емес аурулардан (әрі қарай - ЖЕА) 38 миллион адам қайтыс болады. ЖЕА-дан өлімдердің көпшілігі жүрек-қан тамырлары ауруларының себебінен болады, жүрек-қан тамырлары ауруларынан жыл сайын 17,5 миллион адам қаза болады. Екінші орында тұрған онкологиялық аурулардың өлімдік көрсеткіші 8,2миллион адам, одан кейін тыныс алу жүйесі ауруларынан 4 миллион адам және қант диабет ауруларынан 1,5 миллион жуық адам жылына қайтыс болады. Бұл аурулар тобына барлық ЖЕА-дан болатын өлімдердің 82% келеді. Бұл ауруларды тудыратын және асқындыратын факторлар: шылым шегу, жеткіліксіз физикалық белсенділік, спирттік ішімдіктерді пайдалану және дұрыс тамақтанбау[1]. Осы қауіп факторларын денсаулық сақтау мен әлеуметтік даму, білім беружәне басқа да салалардағы жүргізілетін мемлекеттік саясатқа байланысты өзгертуге болатыны ғылыми тұрғыдан дәлелденген.
Жыл сайын шылым шегу(пассивтí шылым шегумен қоса) себебінен 6 миллион адам қаза болады, болжамдар бойынша, бұл көрсеткіш 2030 жылға қарай 8 миллионға дейін жетеді. Жеткіліксіз физикалық белсенділік жанама 3,2 миллион өлім жағдайларына әкеліп соқтырады[2].
Жыл сайын ЖЕА-дан 1,7 миллион өлім жағдайларының себебі шамадан тыс ішімдік ішу болып табылады. 2010 жылы 1,7 миллион адамның жүрек-қан тамырлары ауруынан қаза болу себебі натрий/тұзды шамадан тыс мөлшерде қолдану болып табылады[3,4].Жоғарыда аталған қауіп факторлары ЖЕА тудыратын осындай физиологиялық өзгерістерге әкеледі: қан қысымының көтерілуі, артық салмақ, гипергликемия, гиперлипедимия.
ДДҰ қарамағындағы 190 мемлекетпен 2011 жылдан бастап ЖЕА-ның ауыртпалығын төмендету мақсатымен қызмет ете бастады. ЖЕА ауыртпалығын төмендету үшін, ДДҰ 2013 жылы қарамағындағы барлық мемлекеттер үшін “2013-2020 жылдар арасында қолданылатын ЖЕА алдын алу және олармен күресуге арналған жаһандық жоспар” құрастырды[5]. Жоспар бойынша 2025 жылға дейін 9 жаһандық мақсаттар арқылы ЖЕА себебінен өлімдер жағдайын 25% дейін төмендету көзделіп отыр. Айтылып отырған 9 мақсат осындай қауіп факторлармен күрес үшін қолданылады: шылым шегу, шамадан тыс ішімдік ішу, дұрыс тамақтанбау және жеткіліксіз физикалық белсенділік, бұлар ЖЕА пайда болуына және дамуына әкеліп соқтырады. Негізгі тіркелген халқы – 16-25 жас арасындағы студенттер болып табылатын, ҚазҰМУ қарамағындағы науқасқа көзделген БМСК ашылуы, бізге ҚазҰМУ студенттерінің денсаулығына тікелей әсері ететін қауіп факторларын зерттеуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты: Алғашқы кезеңде, біз отандық және әлем тәжірибесінде жүргізілген қауіп факторларының денсаулық көрсеткіштеріне әсерін қарастырдық. Келесі кезеңде сауалнама құрастырылып, соның көмегімен ҚазҰМУ 1 мен 5 курс арасындағы студенді сауалнамалау арқылы әлеуметтік зерттеу жүргіздік.
Барлық қатысушылар 30 сурақтан тұратын сұрақ-жауап қағазын толтырды.Сұрақ-жауап құрамына негізгі тіршілік шеңбер әрекеті яғни : тамақтану, өмір сүру ортасы, жалпы денсаулық, репродуктивті денсаулық, студенттің жеке іс- әрекеті, уйқыға арналған уақыт және де зиянды әдеттер мен іс-әрекеттер жайлы сұрақтар енді. Сұрақ –жауап барысында 17 және 23 жас аралығындағы 3 мыңнан астам студент сұрақтарға жауап брді. Олардың ішінде бірінші курс 28,3%,екінші курс 22,3%, төртінші курс 17,9¿ ал бесінші курс 16,1¿ қатысты.
Нәтижелері: біз жүргізген зерттеу барысында 17-23 жас аралығындағы студенттер еркін түрде сауалнама толтырды.Анализ барысында әр жасқа жеке тоқтала кеттік: сұрақтарға жауап берген 17 жастағы студенттер 19,1%,18 жастағылар 16,8%, 19 жас арасындағы студенттер 14,2%,20 жастағылар 14,8%, 21 жастағы студенттер 19,3% құраса, 22 жастағылар 14,1% қүрады.Зерттеуімізге сүйенсек сұрақтарға жауап бергендердің 73% әйелдер қауымы болса, қалған 27% ерлер қауымын құрады.
Дене масса индексіне келетін болсақ, респонденттердің арасында көпшілігі бұл көрсеткіш “қалыпты” (18-24) – 72,5% екенін көрсетті. Барлық сұрастырылған респонденттердің 20,1% дене массасы жеткіліксіз (18),ал артық салмақты (24) 7,4% құрады.
гистограмманың көрсеткіші бойынша сауалнамаға қатысқан студенттердің орташа 14,5% оқудан тыс уақытта жұмыс істейді.Екінші курстан кейін жумыс істейтіндердің саны 10% дан 18% ға өседі, ең жоғарғы көрсеткіштер 3 – 5 курс студенттері болып табылды. Жұмыс істемейтін студенттр орташа 85,5% құрады және олардың басым бөлігі 1 курс студенттері екені анықталды.
кезінде сауалнамаға көмегіне жүгінбей, өз көмегімен емеделетіні заттарды алмайды және де созылмалы гастрит) шалдығады, студенттердің 10¿.
Сонымен қатар зерттеу қатысқандардың 62¿ дәрігер беттерімен әлемдік ғаламтор анықталды.Бұл жағдайда студенттердің дәрігерге деген сенімін арттыру басты мақсат болып табылады.
Студенттердің басым бөлігі, нақтырақ айтқанда 80% жоғары қатысушылар жұмыс істемейтіндігі белгілі болды, яғни олар сабақтан тыс артық ауыртпашылықты сезінбейді.Ал бұл денсаулыққа да , сабаққа да қатты әсерін тигізетін сыртқы фактор болып табылады.Біздің зерртеуіміздің натижесінде 3 курс студенттері зиянды әдеттерге жақын екені белгілі болды.Олардың 19,6¿ жануя
Сұрақ-жауап кезіндегі шылым шегу қолдану туралы зерттеу кезінде алынған ақпарат тізімі мынадай көрсеткішке ие болды: шылым «шекпейтін» студенттер орташа алғанда 89,3¿, оның басым бөлігі 4 курс студенттері болып табылды, ал кем бөлігі 3 курс студенттері. Шылымды«достар арасында» қолданатындар 6,1¿ ие болды.Оның ішінде басым бөлігі 3 курс студенттері болса,кем бөлігіне 1 курс студенттері ие болды. Өкінішке орай «жиі» түрде шылым қолданатын студенттер 4,5¿ құрады.Олардың басым бөлігі 3 курс студенттері, ал кем бөлігі 2 курс студенттері екені анықталды.
Біздің зерттеу барысында “кальян” шегу туралы сұрағымызда, респонденттердің 24¿ “достар арасында” деген жауапты нұсқады, яғни “кальян” жастар арасында сәнге айналған шегу құралы болып табылады. Зерттеу кезінде айта кететін жайт, күнделікті физикалық жүктемемен айналысатын студенттер саны төмен болды, яғни сауалнамаға қатысқандардың 22¿ күнделікті физикалық жаттығулармен30 минуттанкем емес айналысатыны белгілі болды.ДДҰмәліметтерібойынша жеткіліксіз физикалық белсенділік – жалпы алғанда 21-25%- ы сүт безінің және тоқ ішек қатерлі ісігіне әкеліп соғады. 27¿ қант диабет ауруына, 30%жүректің ишемия ауруына әкеліп соғады[5]. Сұраққа жауап бергендердің 20¿ әртүрлі себептерден тағамды 3 реттен кем қабылдайды, яғни жеткіліксіз, соның салдарынан жас ағза керекті қоректі
АІЖ аурулары(жиірек орташа есеппен қатысқан құрғандар, жылына 4 рез тұмауға шалдығатындар 24,6%,көбінесе бронхит ауруына шалдыққандар тізімі көп болды олардың проценттік көрсеткіші 24¿ құрады.Ал қалған 12¿ холецистит және басқа ауруларды иеленді.
Тұжырым: Біздің зерттеулеріміз тек медик студенттердің білім деңгейін көтеру арқылы өз денсаулықтарына деген саналы жауапкершілікті жоғарлату ғана емес, соныменен бірге жалпы ҚР халық денсаулығының жақсы болуына көңіл бөлу болып табылды. Емделудің қымбаттылығынан, қаражаттың жетіспеушілігінің нәтижесінен жыл сайын миллиондаған адамдар кедейшілікке ұрынады, соның салдарынан мемлекеттің дамуы тежелуде.
Өз денсаулығымызға үлкен жауапкершілікпен, түсіністікпен қарау әр адамның өзінен басталу керек, ал дәрігерлер денсаулық адвокаттары ретінде денсаулық сақтау саласының жаңадан қол жеткізген тиімді де пайдалы жақтарын тұрақтандыра отырып науқастардың денсулығының жақсаруына қол жеткізуді
байланыстыратын құрал болып табылады. Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау саласының өзгеріске ұшыруына сәйкес науқастарға дәргерлік көмек көрсету науқастар өз денсаулықтары жауапкершілікті дәргерлерге жүктеген, енді дәрігерлермен науқастардың ара қатынасы өзгеріп ол жауапкершілік науқастардың өздеріне жүктеліп отыр. Себебі, тек науқастар ғана өз денсаулығын өзі сезіне отырып білікті дәргерлердің көмегімен денсаулығын жөндеуге қол жеткізе алады. Яғни тұрақты денсаулыққа әкелуге қосымша және қосарланып көмектесетін байланыс, бүгінгі күнге сай денсаулық сақтау саласындағы жаңа схемаларды құрастыру қажет. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы реформаларға сәйкес, патерналистикалық медициналық көмек, яғни науқастар дәрігерге өз денсаулығын толықтай сенімімен сипатталатын түрі, дәрігер мен науқас арасындағы қарым- қатынастың жаңа түрі, яғни науқастың денсаулығы жайлы жауапкершілік көп бөлігі өзіне жүктелуі түріне ауысады. Науқас өзінің мінез-құлық факторларын түсініп, жауапкершілік сезімі пайда болған кезде ғана, өз денсаулығына мұқият қарап көптеген аурулардың алдын алуына мүмкіндік туады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Неинфекционные заболевания, Информационный бюллетень №355 Январь 2015 г. WHO http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs355/ru/
- Lim SS, Vos T, Flaxman AD, Danaei G, Shibuya K, Adair-Rohani H et al. A comparative risk assessment of burden of disease and injury attributable to 67 risk factors and risk factor clusters in 21 regions, 1990-2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 // Lancet. - 2012. - №380(9859). - Р. 2224-2260.
- Mozaffarian D, Fahimi S, Singh GM, Micha R, Khatibzadeh S, Engell RE, Lim S et al.; Global Burden of Diseases Nutrition and Chronic Diseases Expert Group. Global sodium consumption and death from cardiovascular causes // N Engl J Med. - 2014. - №371(7). - Р. 624â34. doi:10.1056/NEJMoa1304127
- Б. Султанбекова, Л. Кошербаева, А. Аканов, К. Куракбаев, Т. Мейманалиев, С. Мейрманов, Л. Карсакбаева. Роль факторов риска при изучении бремени болезней Республики Казахстан в 2000-2013 годах // Вестник КазНМУ. - 2015. - №3. - С. 321-325.
- Проект плана действий по профилактике неинфекционных заболеваний и борьбе с ними на 2013-2020 гг., Шестьдесят шестая сессия всемирной ассамблеи здравоохранения A66/9 Пункт 13.2, 2013 г