Бүгінгі таңдағы әлемді дүр сілкіндірген және өзекті болып отырған мәселе – сыбайлас жемқорлық. Сыбайлас жемқорлықпен күрес, бұл тек бір мемлекеттің ғана емес, яғни халықаралық деңгейде бірлесе отырып шешуге жататын мәселе екендігі баршамызға мәлім.
Сондықтан да, жемқорлықтың алдын алатын, оған қарсы қолданылатын халықаралық актілерге тоқталып кетелік.
Жемқорлықпен күрес мәселесіне әмбебап халықаралық ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы өз үлесін қосуда. БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтық құралы жөнінде мәселесін шешуде ат салысып келеді. Ол бойынша мемлекеттердің жемқорлықпен күресуге көмектесу және ақша құралдарының заңсыз аударуларын қадағалауды жүзеге асырады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы халықаралық деңгейде шыққан құжаттардың бірі болып БҰҰ-ның 16.12.1996 ж. «Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес» деп аталатын Декларациясы мен БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 15.12.1975 ж. 3514 Резолюциясы табылады.
Мемлекеттік басқару саласындағы жемқорлық мәселелеріне қатысты 1989 жылы БҰҰ-ның бастауымен халықаралық семинар ұйымдастырылған болатын. Семинардың соңында, қарастырылған мәселе БҰҰ-ның VIII конгресінде қарастыруға тиісті болды. Бұл Конгресстің резолюциясын алдын ала пайымдап отырған Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес төмендегідей ұсыныс жасаған болатын: «Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік лауазымдық тұлғалар арасында барлық үкіметтік бағдарламалардың әлеуметті тиімділігін жоққа шығаратын болса, дамуына кедергі келтірген болса және жеке алынған адамдар мен топтарға қауіп төндірген болса, барлық мемлекеттер үшін жүргізілетін өте маңызды шаралар ретінде мыналарды айқындауға болады:
Біріншіден, өз заңнамалары мен процессуалдық нормаларды есепке ала отырып, жемқорлықтың кез-келген түрін қарап, сәйкес мазмұнды қажет санкциялармен қамтамасыз етсін.
Екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың құрбандары болған лауазымды тұлғаларды анықтау, тексеру және айыптау шараларын белгілеу.
Үшіншіден, жемқорлық әрекеттердің нәтижесінде келген игіліктер мен мүліктерді тәркілеудің құқықтық ережелері әзірленіп, сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар жеке меншік кәсіпорындарға экономикалық санкциялар берілді.
БҰҰ-ның арнаулы өткізілген VIII Конгресінде сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесі, құқық бұзушылар мен қылмыстар жөніндегі мәселелерді ерекше назарға алды (Гавана,1990 жыл 27 тамыз-7 қыркүйек). «Мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық» атты Резолюцияда БҰҰ-ның Хатшылығы әзірленген «Сыбайлас жемқорлықпен іс жүзінде күресу жолдары» деп аталған ұсынымды қолдай отырып, оның кең көлемде таралуын қамтамасыз етуге шақырды. Сыбайлас жемқорлық мәселесіне аса назар аудара отырып, БҰҰ осы салаға қатысты тиісті құжаттарды қабылдаған болатын.
Ал, 1990 жылы «Мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық» атты арнаулы резолюциясы қабылданған еді. 1996 жылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық аспектісімен байланысты, әсіресе халықаралық экономикалық іс-әрекетке қатысы бар мәселелерді мұқият қарауға шақырған еді. Осыған байланысты БҰҰ «Халықаралық коммерциялық ұйымдарда парақорлық және сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Декларациясы және «Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың тәртібінің халықаралық Кодексі» қабылданды. Әрбір Қатысушы мемлекет өздерінің институциялық және құқықтық жүйелері ауқымында жария міндеттерін дұрыс, адал және тиісіншеорындауы үшін мінез-құлық кодекстерін немесе стандарттарын қолдануға ұмтылады. Қызметкер өз мүддесін көздейтін істерге қатысуына тыйым салынған.
Соныменен, Біріккен Ұлттар Ұйымы жемқорлық мәселесінің халықаралық сипатын мойындаған болатын, және осы құбылыстың алдын кесудің жалпы мақұлданған әдістер мен тәсілдерін табуға тырысып келеді.
2000 жылы БҰҰ «Трансұлтты ұйымдасқан қылмысқа қарсы» Конвенция қабылдады (Италия, Палермо қаласы, 2-15 желтоқсан). Онда трансұлтты ұйымдасқан қылмыс әлемдегі жемқорлықтың негізгі көзі болып табылатындығы жөнінде айтылған-ды. Конвенцияның қатысушы мемлекеттері бір-біріне жәрдемдесу жөнінде уағдаласқан болатын [1].
2003 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Конвенцияны қабылдады. Аьалған «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес конвенциясына» сәйкес заңсыз байлыққа ие болған шенеуніктің қылмысы заң алдында дәлелденуі тиіс. 140 мемлекет қосылған Конвенция елімізге осынау қауіпті індетпен күресте жаңа мүмкіншіліктер туғызып, міндеттер жүктейді. Бұл бойынша мемлекеттік қызметке келген азамат артықшылықтарға емес, шектеулерге ұшырайды. Қазақстан Республикасы «Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008 жылдың 4 мамырында Заңын қабылданды [2].
Нәтижесінде, біздің еліміз 140 мүше-мемлекеттің құрамына кірді. Яғни, 2003 жылғы 31 қазандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы мынадай мәлімдемелермен және ескертпемен ратификациялансын:
- Конвенцияның 44-бабы 6-тармағының а) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасы Конвенцияны адам ұстап беру мәселелерінде Конвенцияға басқа қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық үшін құқықтық негіз ретінде пайдаланады;
- егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта өзгеше белгіленбесе, Конвенцияның 46-бабының 14-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасына жіберілетін құқықтық көмек туралы өтініштер және оған қоса берілетін материалдардың қазақ немесе орыс тілдеріндегі аудармалары да болуға тиіс;
- Конвенцияның 66-бабының 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін Конвенцияның 66-бабы 2-тармағының ережелеріне байланысты деп есептемейді.
Конвенция бойынша әрбір Қатысушы мемлекет сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған тәжірибенің тиімді түрлерін орнықтыруға және көтермелеуге ұмтылады.
БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды құру жөнінде белсенді қызмет атқарып келеді.
Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар Хатшылығының қылмысты алдын алу және нашақорлықты қадағалайтын басқарма аймақаралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірлесе отырып «Жемқорлыққа қарсы әлемдік бағдарламаны» құрған болатын. Бағдарлама жемқорлықпен күресуде мүше-мемлекеттерге көмектеседі. Халықаралық қылмыстың алдын алу орталығының Әлемдік бағдарлама шеңберінде «БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы саясат басшылығы» және «Жемқорлық құралдарының жиынтығы» құрылған. 2003 жылы осы құжаттың 5 нұсқасы шықты. Осы аталған құжаттар заңды күші жоқ, кепілдеме түрінде берілген. Негізінен, бағдарлама аясында мемлекеттік сатып алу және халықаралық коммерциялық мәмілелер саласында жариялылық пен есепке алу механизмдері жасалуда.
Осылайша, қорытындылай келе, БҰҰ-ның құжаттарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізу және оның алдын алу шаралары тиісті дейгейде қарастырылған. Жемқорлықты болдырмау мақсатында, ең алдыменен мемлекет тарапынан бақылау мен қадағалауды одан әрі жетілдіру қажеттігі туындайды.
Әдебиет
- Игнатенко Г.В. Международно-правовые проблемы противодействия транснациональной преступности и коррупции. //Организованная преступность и коррупция. №1. 2000. – С. 103.
- Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас Жемқорлыққа Қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы //Егемен Қазақстан. – 2008ж. 6 мамырдағы №130-131.
- Славомир Редо. Коррупция в Казахстане. //Материалы международной научнопрактической конференции. Астана, 1999. – С. 104.