Азаматтардың ар-намысы мен абыройын қорғаумен байланысты процестерде туындайтын проблемалардың бір аспектісі мүліктік емес өзіндік құқықтар болып табылатын ар-намысқа кір келтіретін мағлұматтарды заңдық саралаумен, яғни квалификациялаумен байланысты.
Жалпы жарияланымдарда келтірілген деректердің жалалық сипатын (клеветнический характер) анықтау диффамациядан қорғаудың маңызды компоненті болып табылады. Бұл ретте өзін жәбірленуші ретінде есептейтін тұлғаның(субъектінің) жарияланған материалдағы деректердің өзіне зиян келтірді деп тануы жеткіліксіз. Өйткені бұл субъективтік сипаттағы фактор. Бір субъект тарапынан негатив ретінде қабылданған факт екінші бір субъект үшін норма ретінде қабылдануы мүмкін. Сол себепті де тұлғаның деректі жала деп тануына байланысты көзқарасы белгілі әлеуметтік ортадан немесе адамдар тобынан қолдау табуы қажет. Әрине, бұл ретте деректерде келтірілген фактілердің мазмұны неғұрлым көпшілікке жетімді болуы шарт.
Аталған категориядағы істерге байланысты сотқа жүгіну барысында диффамациялық сипаттағы фактілермен қатар өзін жәбірленуші деп есептейтін тұлғаның мінез-құлқы, моральдық мінездемесі сияқты жекелеген фактілер де бағалауға жатады. Өйткені ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге нұқсан келтіретін әрекеттерге қатысты фактілерді дәлелдеу барысында ең алдымен аталған деректердің шындыққа сай келетін, келмейтіні анықталады. Келтірілген деректер шындыққа сай келмейді деп танылған жағдайда ғана олар тұлғаның аталған конституциялық құқықтарына нұқсан келтіретін, масқаралаушы фактілер ретінде саралауға жатады. Ал егер келтірілген деректер тұлғаны жағымсыз жағынан сипаттайтын, бірақ шындыққа сай келетін фактілер болған жағдайда ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге нұқсан келтіретін әрекеттер орын алды деп есептеуге болмайды. Бірақ қалай болғанда тараптар ұсынған дәлелдемелер негізінде түпкілікті шешімді сот шығарады.
Көпшілік жағдайда пікірдің шындық немесе жалған екендігін объективті түрде айқындау үлкен қиындықтар тудыруы ықтимал. Сараптамалық критерийлердің спецификасы ұлттық құқық жүйесінің ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін. Мысалы, негізінен Англия мен АҚШ-тың құқық жүйелеріне негізделген англо-саксондық құқықтық жүйе мен әлем елдерінің басым көпшілігінің, соның ішінде Қазақстанның, құқық жүйелерін қамтитын роман-германдық құқықтық жүйенің диффамациялық құқықбұзушылықтарды квалификациялау критерийлері бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Диффамация болып есептелетін фактіні квалификациялауда идеологиялық- психологиялық фактордың да ролін ескеру қажет. Мысалы, ұзақ уақыт коммунизммен, коммунистік құрылыспен байланысты барлық құбылыстарды «құбыжық» көріп келген батыстық қоғам үшін сайлау қарсаңындағы дискуссия барысында белгілі бір кандидаттың өз оппонентіне қатысты «коммунист» эпитетін қолдануы оны жала жапты деп сотқа беруге негіз болуы әбден мүмкін. Ал коммунистік қоғамнан енді ғана қол үзе бастаған, әлі де болса қоғамның елеулі бөлігінің ностальгиялық көңіл-күйі коммунистік құрылыспен байланысты посткеңестік қоғамда тұлғаның мені «коммунист» деп жала жапты деп сотқа арыздануы, тіпті арыздана қалған жағдайда да жеңістен үміттенуі екіталай құбылыс.
Ақпараттың шындығы. Айтылған сөздердің шындығын дәлелдеу көптеген құқық режимдерінде орталық орынды алады. Әлемнің көптеген елдерінде тұлға жалған мәліметтердің олармен жариялануын дәлелдеген жағдайда ғана диффамацияға кінәлі деп танылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, егер айтылған сөз шын, шындықты айтушы диффамацияға жауапты болып табылмаса. Осындай тәртіп негізіне келесі логика жатады. Диффамация туралы заң адамды, оның репутациясыне заңсыз шабуылдардан қорғауы тиіс, жақсы репутациясын қорғау жатпайды және ол оған лайықты емес. Көп адамдарға олар туралы ұнамсыз ақпараттардың газет беттеріне шығуы ұнамайды, бірақ заң шығындарды өтеу туралы берілген талапқа жауапты болжауы тиіс. Сондай-ақ кімнің жеке өмірі туралы шын мәліметтер айтылған тұлға сотқа өзінің жеке өміріне араласқаны үшін бөлек шығындана алады (жеке өміріне қол сұғушылықтан қорғайтын заң туралы жоғарыдан қараңыз). Айтылған сөздердің шындығын және қателігін кім дәлелдеуі керек екендігі туралы мәселе өте маңызды. Егер диффамация туралы талап берілген болса, онда шын не шын еместігі туралы сұрақ бұрыштың басында тұр және айтылғанның жалған екендігін талапкер дәлелдеуі қажет; еркін сөйлеу, осындай тәртіп зиян келтіреді. Осыдан басқа, ол туралы айтылғандар жалған деп айтушы талапкер оған дәлел ұсыну жоспарында жақсырақ жағдайда тұр. Шексіз пайда болудың тәуекелдігі және барлық басылған немесе журналистермен айтылғандардың шындығын дәлелдеу сотта бір қалыпсыз тақырыптарды жарықтандырудан олардың шыдауын мәжбүрлеу. Ең аз дегенде, саясаткерлер немесе мемлекеттік қызметкерлердің қызметі болуы мүмкін деген мысалды келтіре, мәселелердің жалпыға бірдей қызығушылығын ұғыну туралы сөз болып отырған жағдайларда жауапкерге дәлелдеу ауыртпалығы жүктеледі. Иә, бұл өзін ренжітушіге кінәратталаптың негізділігі бар, көпшілік тұлғаларға қосымша қиындықтар тудырады. Керісінше, заң талаптары мынадай, яғни жауапкер өз сөзінің шындығын дәлелдеуі қажет, өз-цензурасын тудырады, оның нәтижесінде азаматтар өз ойларын айтуда оның дұрыстығынан, не дұрыс еместігінен, ал сотта өз ойларының әділдігін дәлелдей алмайтығынан қауіптенеді – диффамация туралы талап бойынша сотта қорғау оларға аз мөлшерге түспейді. Дәлелдеу ауыртпалығы қатарында маңызды және жеке рөл дәлелдеу критериясына жатады. Заңға сәйкес көп елдер диффамация туралы істі тыңдау кезінде жауапкерге – көпшілік тұлғаға ғана емес – басқа сот істеріне жіберілгенше тым қатаң критерияларға сай өзінің позициясын дәлелдеу жүктеледі. Дәлелдеудің қарапайым құрылымдары тым бұлтартпайтын дәлелді ұсыну болып табылады – кімнің дәлелі елеулі, сол адам жеңеді; бірақ, егер өзекті қоғамдық қызығушылықты ұсынатын мәселелер туралы сөз болса, онда талапкер ол туралы таратылған мәліметтердің жалғандығын «нақты және нанымды дәлелдер» ұсынуы қажет. Сонда ғана сотта таратылған ақпарат шын мәнінде жасалған болғандығы туралы ешқандай да күмән қалмайды.
Бір қатар елдердің заңдары абайсызда істелген іс әрекеттердің оқиғаларын, мынандай жағдайда таниды егер, әлдебіреу диффамациялық ақпараттарды таратса немесе ешқандай ниетсіз оның жария болуына мүмкіндік туғызса, немқұрайлы әрекет жасамай және мәліметті таратуда оның ешқандай қатысы болмаса. Бұл, өндіріс процесіне немесе оны таратуға септігін тигізген бірақ мазмұнына ешқандай қатысы жоқ, қызметкерлерге және баспа қызметкерлерінің көмекшілеріне тікелей байланысты. Қазіргі заманғы контексте мұндай түсінік материалдарды орналастырып және табыс ететін, Интернет – қызметі провайдерлерінде тарайды, бірақ диффамация материалдары туралы сұрақтар қоюмен айналыспайды. Мұндай жағдайда Интернет – қызметі провайдерлері өзінің қарауына қарай цензураны амалсыз жүзеге асыратын еді, құптауға болатын тану болып және нанымды аргумент болып сотта өз пайдасына қызмет ете алмайды [1].
Көптеген құқықтық жүйеде мерзім белгіленген, азаматтық құқықбұзушылық туралы талаптың мерзімі аяқталғаннан кейін, диффамацияны қоса алғанда, мүмкін емес болады. Оған көптеген себептер бар: уақыт озған сайын дәлелдер жоғала бастайды, куәгерлердің естерінен болған жағдайлар өшіріледі, баяғыда өткен күндер ісінен, сот талабынан қауіптенбей, яғни әркім өз өмірмен өмір сүреді. Жоғарыда айтылған түсініктер әсіресе диффамация туралы заңдылықта актуальды болып келеді, еркін сөйлеуді шектеу болып келеді: Байырғылық мерзімінің қысқалығы – бір жылдан аспауы керек. Байырғылық мерзімнің көптігі еркін сөйлеуді «салқындату» қолайсыздығына әкеп соғады, сотта жауапкердің қорғалуына біраз қиыншылықтар туғызады. Байырғылық мерзімжауапкерді диффамация туралы талап қорқытпайтынын білдіреді. Қорғалу тәсілі және құқықты орнына келтіру. Бұл бөлімде сөз жәбірленуші тарапына сотпен берілген орын толтыру туралы сөз болады. Типті өтем төлеу, құқық бұзушылық әрекеттерді тоқтату және жауапты сөз сөйлеуге мүмкіндік беру немесе теріске шығару. Қысым жасалған құқықты қалай қалыптастыруға болады? Жоғарыда көрсетілгендей, диффамация үшін қылмыстық жазалау халықаралық құқықта көбіне еркін сөйлеуге заңсыз шек қою болып есептеледі. Басқаша болуы мүмкін емес, қылмыстық – құқықтық тәртіптегі жазалауды ескерсек, ол бас бостандығынан айырылу сияқты болып табылады, көлемді айыппұл немесе журналистика кәсіптік қызметіне тыйым салу. Диффамация үшін жазалауға азаматтық құқық жүйесінде қаралған санкция жеткілікті. Қылмыстық заңдылыққа қарағанда, қоғамдық жазалау қабылданбас қылық, азаматтық құқық қоғамдық мүшелердің арасындағы үйлесімді даму ісіне қызмет етеді және бір жақтан екінші жаққа соғылған зиянның орнын толтыруға ықпал етеді. Сондықтан, азаматтық құқықта адам беделі және арына кетірілген зиянды түзету қаралған болса, жауапкердің жазасын тарттырудың орнына, түскен беделді қалыптастыру мақсаты болып табылады. Халықаралық құқыққа сәйкес, диффамация үшін санкциялар,еркін сөйлеуді шектеу болса, «қажетті» болып негізделуі керек. Олар шамалас болу керек дегенді білдіреді, еркін сөйлеуге жасалған шығын әлдебіреудің репутациясын қорғауда артықшылықты басып кете алмайды. Шындығында, диффамация жауап ретінде билік мынандай шара қолдануы керек, қандайда бір тұлғаның қысым жасалған репутациясын қалыптастыруда, сенімді еркін айтуда келеңсіз әсерге әкеп соқпайды. Балама және оның басымдылығы. Диффамация туралы іс бойынша сот шешімдерінің ең бір дәстүрлі көп тараған түрі ол жауапкердің талапкерге жасаған моральдық зиянын ақшалай өтеу. Көптеген елдерде өте үлкен сома салатыны сонша, еркін сөйлеу және еркін ақпаратқа айтарлықтай шығын жасалады. Осы контекстте әртүрлі баламалардың түрін қалай еске алмасқа! Олар аздап қатал, бірақ аз емес пәрменді. Теріске шығаруды жариялау еректігі туралы немесе сот шешімінің өзін жария болуы туралы, диффамациялық жауапкердің пікірін таныған сот шешімдерін естеріңізге саламыз. Мұндай баламалар еркін сөйлеуде «жақынырақ»; ең біріншіден осыларға жол беру керек, компенсациялық төлемдерді тек қана жауапкердің репутациясын ойдағыдай орнына келтіре алмаған жағдайда ғана төлеу керек. Істі ақшалай төлемсіз шешкен алмаған күнде, заң айқын критерийлерді ұстануы керек, талапкермен дәлелденген жасалған зиянның мөлшері, келтірілген шығынды сотпен орнына келтіру үшін, материалдық емес сипаттағы басқа да жағдайды ескеруіміз керек . Моральдық жағынан келтірілген зиянға төленетін компенсациялық төлемдерді заң бойынша мөлшері қарастырылуы керек, қаржылай зиян келтірілмеген жағдайда оның нақты сомасы айтылмайды. Көптеген елдерде журналистер өз бетімен өзін - өзі басқаруды құрып алған, кәсіби емес журналистердің салдарынан репутациясыне нұқсан келгені жайлы тұлғалардың шағымдарды қарастырады. Әдетте мұндай органдарда төлем төлеу өкілеттілігі жоқ, бірақ басқа шағым немесе басылымның жалғандығын журналистке, бұқаралық ақпарат органдарына ұсынуға құқықты. Егер елде өз бетімен өзін - өзі басқару жүйесі болған жағдайда, адамның репутациясыне келтірілген залалды орнына келтіру бойынша шешім қабылдайтын соттарға, олардың мүмкіншіліктеріне көңіл аударуға тура келеді.
Бірқатар елдерде соттарға тыйым шығаруға мүмкіндіктер беріледі, ақпаратты тарату және басылымды тоқтатуға тапсырма беріледі, диффамациялық сипаты немесе солай танылған. Ең интрузивті сот тыйымдары, дайындалған бірақ жария болмаған материалды таратпауды міндеттеу. Мұндай тыйым халықаралық көзқарасқа көптеген қарсылықтар туғызады. Мұндағы түйінді мәселе: билік баспасөздің оқырмандардың қолына жетуіне кедергі келтіреді мыс, азаматтар өз ойын жинақтай алмай қалуы мүмкін, тыйым заңды ма немесе оларды жайсыз жағдайға әкеліп соқтыратындықтан билік ақпараттың шығуына жол бермеді. Айыптау цензурасы шығарылған жағдайларда ақталуы мүмкін – мысалы, газет беттеріне жария болмайтын мәліметтер түссе, алдағы уақыттажария болса, онда ол адам өліміне әкелер еді, бірақ мұндай аргументтер диффамация контекстінде қолданылмайды. Сондықтан, айыпты жасырын цензура тәжірибесінде, салмақты қауіп – қатерге байланысты, диффамациялық материалдың таралуына соттар ешқашан тыйым салмауы керек. Диффамация туралы іс бойынша сот қарауының соңында сотпен шығарылған тыйым, әділ және жан – жақты қаралған істен кейін, айыпты сот тыйымдарын шығарудай түйінді емес. Ашық сот процесі барлық қатысы барларға себептерін қарауға мүмкіндік береді, билікті қандайда бір пікірдің таралуына жол бермеуге талаптандырады. Осылай бола тұра, тыйым қажеттіліктің шеңберінен өтпеу керек; сот диффамациялық деп анықтаған тек нақты пікір айтуда немесе сөз сөйлеуде жанасу керек. Уақытша сот тыйымдарымен де жағдай мәз емес, олар сотпен эпизод бойынша барлық дәлелдерді мұқият зерттеп нақты шешім қабылдайды. Егер талапкер бұлтартпас дәлелдер берсе, ондай тыйым ақталады, әрине оның істі ұтып алу мүмкіндігі зор болған жағдайда, егер жарияланымдар оның репутациясыне шығын кетірмейтін болса. «Әр адамның еркін сенімге және еркін сөйлеуге құқығы бар; бұл құқық өзіңнің сеніміңе бөгетсіз ұстануыңа және еркіндікті іздеуге оны алуға сонымен қатар қандайда болсын амал – тәсілдермен, мемлекеттік шектен тәуелсіз ақпарат таратуға мүмкіндігің бар.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы “Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы” № 6 нормативтік қаулысының [2] 2-тармағы төмендегіні көздейді: АК-нің 141, 143-баптарымен, АПК-нің 24 және 152-баптарымен көзделген тәртіпте және негіздер бойынша қозғалған азаматтық істерді қарағанда соттар мынадай жағдайларды толық анықтауы керек: 1) талап бойынша бекерге шығару туралы көрсетілген мәліметтер таратылған ба, 2) олар ұйымның атағына, азаматтың ар-намысына және абыройына кір келтіре ме, 3) мәліметтер шындыққа жата ма [3].
Осы аталған критерийлерді айқындау, сол сияқты диффамациялық құқықбұзушылықтарға сараптама жасау негізінен жоғары сот инстанциясыны, Қазақстан жағдайында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының тиісті нормативтік қаулыларымен реттеледі [4].
Азаматтық істер бойынша сараптама тағайындау және жүргізу практикасын талқылай келіп, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы сараптаманың заңды әрі дәлелді шешімдер қабылдауға ықпал ететінін атап көрсетеді.
Әдебиет
- БАҚ қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заң құжаттары мәселесі бойынша Меморандум. 19-артикль. Лондон, 2002.
- Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі. Қазақстан Республикасының Кодексі 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ.
- «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделділігін қорғау жөніндегі заңнаманы қолдану туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 нормативтік қаулысына (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1998 жылғы 15 мамырдағы № 5 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы № 10 және 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 4 нормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге).
- Азаматтық істер бойынша сараптама туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1989 жылғы 22 желтоқсандағы № 14 нормативтік қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы № 15 нормативтік қаулысымен енгізілген өзгерістерімен бірге).