«Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспетті. Соған қарап, тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өз халқын «өссін, өркендесін» дейтін әрбір азамат әуелі Абайды оқысын, Абайға құлақ ассын»,-деген Н.Ә.Назарбаевтың сөзін түйсінетін азаматтар қатары жыл сайын Абай оқуларына қатысқан саналы ұрпақпен толығып отыр деген сенімдемін [1;4].
Ал жас ұрпаққа асыл сөздің иесін кемеңгер ойшылды, ұлық поэзияны ұрпақ жүрегіне жалғаған алтын көпір Мұхтар Омарханұлының халық асылынан қол үзіпқалмасын деген ниеті Абайды әлемге танытты. Осы асылдар сөйлеген дара тіл мен бүгінгілер сөйлеп жүрген «шала» тілдің арасында әжептәуір айырма бар. Көрер көзге әрине. Әлде көргісі келетін көзге десек дұрыс бола ма екен?! Қазақты кінәлағаннан, жығылғанда жұдырық жұмсаудан үлкен пайда таба алмайтынымыз анық. Бірақ, ел еңсесін басып бара жатқан бір кесел бар. Ол-өз тіліміздің күшіне сенбеу. «Үш тұғырлы тіл» дейміз, сол тұғырдың ең негізгісі ақсап тұрса, ол тұғырдың тұрақтылығы күмән тудырмай ма? Дегенмен үміт бар. Үміт те, күдік те бар.Үміт пен күдік арасында өмір сүрудің өзі тозақ қой. Қол-аяғыңнан дәрмен кетіп, адасасың. Көрінген көк атты мен көп аттының теріс ақылы жақұтқа бергісіз ақиқатқа ұқсайтыны сол сенімсіздіктен. Менің мұным «Қазақ өз құнанын өзгелердің тұлпарынан артық көретінің» кебі емес. Заман талабы. Жастар тілдерді білсін, үйренсін. Оған еш қарсылығым жоқ. Жетпіс тіл білген Әл-Фараби әлемге танылды емес пе?! Сол сияқты мүмкіндік бізде де бар. Алайда, ол өз тілін жетік меңгерген алдымен, кейін барып өзгенікін үйренуге талпынған. Ал біз анадан да үйренгіміз келеді, жаңаға да жабысуға құмармыз. Өз тілімізді үнемі кейінге қалдырамыз. Сонда өз жолымызды айқындап, өз тілімізде тілдесіп, жан-жағымызға жалтақтамас үшін нендей нәрсе істеуіміз керек?
«Атадан тағылым алмаған ұл жаман» демекші, ұлылардың саф сөздерімен ұрпақтың санасына тағылым сіңірейік, тәрбиелейік.
Осыдан бірнеше уақыт бұрын француздар Ромен Ролланның он томнан тұратын «Жан-Кристоф» роман-эпопеясының радио-нұсқасын жасап, әдебиетке сусаған халық жарты жыл бойы айызы қанғанша тыңдады. Дәл сол бір кезде Францияда саяси тұрақсыздық өзімен бірге қылмыстың өршуін, жұмыссыздықты, күйзелісті алып келген еді. Әдебиет ұлттық санаға қозғау салып, желді күнгі теңіздей толқыған көңілін бір басты. Одан он жыл бұрын Марсельде студенттер көтерілген соң араға апта салып барып Бальзактың он романы радиодан оқылған еді. Билік халықты әскери күшпен, темірдей тәртіппен, үркітіп-қорқытумен ғана емес, эстетикалық әсермен, поэтика күшімен ұстауға болатынын ұғынды. Үлкен дүмпудің алдында тұрған Еуропа әдебиетке ерекше ден қойып, ықыласы қайта оянғандай болды. Римде Данте, Берлинде Гете, Лондонда Диккенс өз елімен қайта қауышты. Неге екені белгісіз, Данте «Құдіретті комедиясының» бір бөлігі «Тозақты» оқыған жастар егіліп жылаған екен. Құдайдың қаһарынан қорыққан ғой... Өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер райынан қайтыпты, кейбірі өз қолымен қарттар үйіне тапсырған әке-шешесінен кешірім сұрап, үйіне алып кеткен [2;6]. Ал Отанын сатып, ақшаға тойынып, алыстағы аралға көшіп кеткен біраз байшыкеш туыстарымен жылап көрісіп, тәубесіне түсіп, еліне оралып жатты... Елін сағынғанда матаға ораған жусанды иіскейтін әдет бізде де бар ғой. Соның мәнін түсіндік пе екен?!
Біздің ел тәуба ондай дүмпулерден аман. Дегенмен де, ақсаған тіліміз рухани байлығымызды рухани әсер, яғни поэтика күшімен түзетсек болмас па?! Ақыры еуропаға еліктейді екенбіз, жақсы жағын алайық.
Біздің жастарды Абайдың өлеңімен, Мұхтардың сөз өнерімен тәрбиелесек ше? Мұнымыз пайдалы болмаса, зиянды емесі хақ. Ахмет Байтұрсынов айтпақшы «Абайды түсінбеу, ол Абайдың айта алмағанынан кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік». Абайдың сөзін түсінерлік дәрежеміз қалыптасқан деп сенемін. Сол себепті де, түсінуге тиістіміз. Түсінетін уақыт болды ғой. Тіл туралы заңымыздың жарыққа шыққанына ширек ғасырдан астам уақыт болып қалды. Әлі де ескі әдетімізге салып, көрінгеннен жасқанып, өз тілімізде сөйлеуге ұялып жүрген жайымыз бар. Ащы болса да шындық. Жақындарымызға «звонить еттік» деп шала шүлдірлегенше, хал-жағдайын біліп хабарластық десек қандай жағымды. Көпке топырақ шашқаным емес, дегенмен де шүлдірлейтіндер саны әлі де азаяр емес.
Дүниедегі бүкіл халықтың жаны-өзінің ана тілі, сол себепті де әр халық, алдыменен ана тілін жоғалтпаудың себептеріне мықтап жабысқан, бірақ тіл, дін, әдебиет сияқты нәрселер мал, дәулет арқасында сақталмайды, халық арасынан шыққан талапты,жаужүрек, халқы үшін білімін, қаламын аямайтын ер көңілді ұл-қыздардың қызметі арқасында сақталады.
Ондай халық адамы екі түрлі болады: біреуі ақындар, екіншісі-жазушылар. Тіл, дін, әдебиет ақындар мен жазушылардың шығармаларымен сақталады. Түркі халықтарының ішінде қазақ тілінің ескі сөздікке бай, ескі болғандығынан да саф алтындай таза, нағыз тіл екендігі жұртқа мағлұм. Тазалығы, байлығы жағынан тіліміз Осман, яки татар, басқа да туғандарымыздың тілдерінен көп алда. Саф алтындай таза тілімізді неге сол пәк күйінде қолданбасқа?! Халқымыз «Адам аласынан сөз аласы жаман, от шаласынан сөз шаласы жаман» деуі бекер емес. Сөздері ала-құла, шала болуы қазақ ұлтына абырой әпермейтін дүние. Орыс сөздерін орынсыз қолданып жүрген «шала қазақтардың» ортамызда әлі де қаптап жүргені көңілге кірбің ұялатады. Жөн-жосықсыз өзге тілдің сөздерін пайдаланатыны намысқа тиеді. Ондай сөздерді қосып айту тілдегі орашолақтық екенін неге түсінбейді?! Сөз сөзге жарығын түсіріп тұрады дейді. Ұлттық тіліміз күн, жарығы мыңдаған шақырымға жететін күші бар. Оны өзге тілмен көлегейлемейік! Шуағымыз онсыз да жетіп артылады емес пе?! Әсерлі, оралымды, ырғақты, теңеу- бейнелеулерге бай тілдің қазынасын қалай болса солай пайдалану, ол ең алдымен ұлтымызға жасалған қиянат.
Олай болса, қолымыздағы дәулеттің қадірін біліп, тіліміз үшін оқыған жастардың қызмет етіп, қимылдап қалатын уақыты келді.
Қазақ халқы тілге, әдебиетке кедей емес. Ел ішінде түрлі халықтар араласа бастауының себебінен кейінгі жастарымыздың тілі кәдімгідей бұзылып бара жатыр. Қазақ жерінде қазақтан орыстың көп болуынан, қазақ жастары әр нәрсенің атын, есімін орысша айтқанына мәз болып, өз тілін ұмытады. Күнбатыста, Польша жерінде, поляк ішінде бөлініп қалған аз ғана татарлар бар екен, оларды «поляк татары» деп атайды. Солар осы күнде өз тілін ұмытып, бала-шағасына дейін орыс тілінде сөйлейді [3;4]. Сол сияқты қазақ жастарының көбі, орысша оқығандары, өз тілін ұмытып, не ұмытпаса да қазақ тіліменен сөз айтуға намыстанушылар да жоқ емес. Поляк татарлары жарайды өзге елде жүр, өз елінде жүрген біздікілерге не жоқ? Таңым бар?! Біз «өз тілінен ұялатын ұрпақтан» халыққа көп пайда келеді деп үміт ете алмаймыз. Ондай адамдар көбі өз тілінің, өз дінінің қадірін білмей, тек қана өз құрсағына қызмет етеді. «Әулиелік туралы айту үшін өзіңде әулие болуың керек» дейді Қадыр Мырза Әли. Өздері тіл білмей «Тілдің мәртебесін арттырамыз» деп жүргендердің осы әңгімеден хабары бар ма екен?! Тіл туралы өңешіміз жыртылғанша айқайласа-айқайласа, айтыса-айтыса бұл мәселе де жауыр болды. Айтылады да, жазылады да, сосын сол жерде қалады. Тындырылып жатқан тірліктің төбесі көрінбейді. Бақандай жиырма бес жыл уақыт та, мүмкіндік те болмады емес, болды. Пайдаланбаған, жо-жоқ дұрысын айтсақ, пайдалана алмаған өзіміз. Әйтпесе, «күйтабақты бір аударып салатын, не тіпті басқасын қоятын» кез болды ғой. Өз тілімізде сайрап, сонау ата-баба мұра еткен салт-дәстүрлерімізді жаңғыртатындай болдық. Бұл жерде тағы да қазекеңнің жалқаулығы ұстап қалды ма, кім білсін?!
Тіл-қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі. Ол әр адамға ана сүтімен бірге еніп қалыптасады. Тіл байлығы-әрбір ұлттың мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануына қарсы тұруы тиіс.
Туған тілдің абыройын асқақтату әрбіріміздің міндетіміз, борышымыз. «Ана тіліне жаны ашымаған-жәндік» деген Паустовскийдің сөзі шындық. Тіліне жаны ашымайтындар одан да жәндіктерше жерге жақын, сөйлеуден аулақ болсын одан да
«Тілін жоғалтқан ұлттың өзі де жоғалады» деп Ахаң бекер айтпаған. Ана тілін ұмытқан адам өткенінен де, келешегінен де қол үзеді. Жаратушы бізді ондай күнге жеткізбесін. Ұлтымыз жоғалмасын десек, тіліміздің тұғырын биіктетейік.
Ана сүтімен бірге емген ана тіліміздің дәмін сезініп, бағасын білейік, тілімізге құрмет етейік. Осы күні тіл жанашырлары бар дауысымен, шыңғырған жан даусымен айтып жүрген ең ащы шындықты естейік, ескерейік. Қазақ тіліміз-өз тіліміз, ана тіліміз,Абай, Мұхтар сөйлеген дара тіліміз қай жерде, қай уақытта болмасын «ұлттық құжатымыз» екенін естен шығармайық!
Әдебиет
- «Заман Қазақстан» газеті. 2015жыл. «Мемлекеттік тіл».
- Байбол А., Уақыт салған портрет. «Қазақ әдебиеті» газеті. 2015, №52.
- Қазақ тілі. 11 сынып оқулығы, Алматы «Мектеп баспасы» 2015.