Қарағанды облысының моноқалаларының инновациялық даму стратегиялары

Мақалада Караганды облысында моноқалаларды инновациялық жаңғырту мэселелері қарастырылған.

Сондай-ақ моноқалалардың қалыптасуы мен дамуының алғышарттары мен элеуметтік-экономикалық салдарлары анықталды. Қазақстан Республикасының моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға аршалғаш бағдарламасын жүзеге асыру нэтижелеріне бағалау жүргізілді. Сонымен қатар Қазақстанда монобейінді жергілікті құрылымдарда жедел шешуді талап ететін өзекті экономикалық мэселелері ажырадыдды. 2014-2017 жж. арналған Караганды облысының негізгі элеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерін талдау нэтижесінде дағдарыстар мен өзгерістердің моноқалалардың экономикалық жағдайына эсер ету салдары анықталып, облыстың моноқалаларын элеуметтік-экономикалық дамыту жəне халыктың өмір сүру деңгейін арттыру кажеттілігі негізделген. Облыстың көптеген монокалаларында халык саны кыскарып, халык санының едэуір кыскаруы Шахты, Абай, Теміртау, Жезказған жэне тағы баска калаларында байкалатыны айкындалды. Талдау нэтижесінде монокалаларды, жоғары элеуметтік мэселелері бар калаларды дамыту бағдарламалардың жүзеге асырылуы жеткіліксіздігі аныкталып, тұракты экономикалык мэселелерді шешу үшін жергілікті билік органдарының кұзыреті мен аткарушы функцияларын кеңейту кажеттігі аныкталды. Мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудан баска, эрбір монокалада аумактың бэсекеге кабілеттілігіне бағдарланған ресурстык элеуетін ескере отырып, дамудың, инновациялык дамудың өзіндік стратегиясын эзірлеуі тиіс.

ХХІ-ші ғасырдың калалары, оның ішіндегі шағын жэне монокалалар казіргі уакытта зияткерлік, экономикалык, адами капиталдың тұракты жоғары деңгейіне ие, элемнің көптеген елдерінің даму стратегиясын аныктайды, олардың ұлттык жэне халыкаралык деңгейлерде бэсекеге кабілеттілігін камтамасыз етеді. Аталмыш аумактарда дамудың жаңа трендтері туындап, жаңа экономикалык потенциалдары ашылады, онда жекелеген аумактар мен елдердің дамуының козғаушы күші болып табылатын шығармашылык, инновациялык жэне коммуникациялык орталыктары кұрылуы эбден мүмкін.

Монокалалардың кұрылу тарихына жүгінсек, мемлекеттік тапсырыс бойынша экімшілік- командалык экономиканың кажеттіліктерін канағаттыру үшін кұрылғандыктан, олар эсіресе нарықтык жағдайда өте сезімтал болып келеді [1; 53].

Алайда атап айтатыны, шағын жэне моноқалалардың ірі мегаполистер мен қалалардан өзіндік артыкшылықтары мен басым тұстары да бар:

1. елді мекеннің табиғатқа, табиғат ресурстарына жақын орналасуы;
2. болашақтағы өсу мен даму үшін бос аумақтардың бар болуы;
3. салыстырмалы түрде қолайлы экологиялық жағдай;
4. анағұрлым аз шиіленіскен өмір ырғағы;
5. жұмыс орнына жетуге аз шығын жұмсау жэне т.б.

Төмендегі суретте монокалалардың калыптасуы мен дамуының негізгі алғышарттары мен элеуметтік-экономикалык салдары аныкталған. Шын мэнінде, монокалалардың калыптасуы максатка бағытталған мемлекеттік саясаттың салдары екені айкын.

Монокалалардың маманданған кұрылымы белгілі бэсекелестік артыкшылыкта жэне де сонымен бірге тэуекелдік факторы да болып ажыратылады [2; 265]. Суретте көрсетілгендей, аталмыш тэуекелділік жаңа өнімдерге деген сұранысты арттыру жэне кэсіпорын кызметін тиімді эртараптандыру максатында инновациялык жаңғыртудың шынайы ынталандыруларын тудырады.

Үздіксіз өзгеріске ұшырап отыратын сыртқы орта күшіне орай Қарағанды облысының моноқалаларының, Қазақстанның басқа да аймақтарының моноқалалары сияқты əлеуметтíк- экономикалық өзекті мəселелерí айтарлықтай жеткілікті, сондықтан оларға деген назар ерекше болуға тиісті. Сонымен, соңғы онжылдықта алғаш рет мемлекет тарапынан моноқалалардың экономикасын көтеру қолға алынды. Мемлекет басшысының Жолдауын жүзеге асыру аясында ҚР экономикалық даму жəне сауда министрлігі моноқалаларды дамытудың 2012–2020 жылдарға арналған бағдарламасының жобасын құрастырып жүзеге асырылған болатын. Алайда аталмыш бағдарламаның жүзеге асырылу барысына талдау көрсеткендей, бағдарламаның көптеген бағыттары толық немесе мүлдем жүзеге асырылмаған, оның ішінде мемлекет пен бизнестің тепе-теңдік қатысуын көздейтін моноқалалардың экономикасын əртараптандыру, жүйе құраушы кəсíпорындарды жаңғырту, тиімді жұмыс орындарын құру, болашағы бар инвестициялық зəкíрлí жобаларды жүзеге асыру жəне т.б. Көптеген моноқалалардың жеке болашағы бар даму жоспарлары әлі құрастырылмаған немесе құрастырылу үстінде.

Қазіргі кезде Қазақстандағы монобейінді жергілікті құрылымдардағы жедел шешімді талап ететін төмендегідей өзекті экономикалық мəселелер ажыратылады: халықтың біртіндеп демографиялық кемуі, тозған жəне апатты ескірген тұрғын үйлердің үлкен үлесі, қызмет түрлері мен жұмыспен қамту салаларының төмен деңгейдегі əртараптандырылуы, жергілікті бюджеттердің қала құраушы кəсіпорындарға (бейінді салаға) жəне өтеусіз түсімдерге жоғары •гәуелділігі, пайдаланылатын кен орындарының сарқылуы, көлік желісінің жəне инфрақұрылымның әлсіз дамуы (монобейінді қалалардың негізгі экономикалық орталықтардан қашықтығы), шағын жəне орта бизнес көлемінің аздығы, қала құраушы кəсíпорындар орналасқан аумақтағы шамадан тыс экологиялық жүктеме жəне т.б.

Зерттеудің негізгі болжамы моносалалық мамандану тəуекелдщ жоғары деңгейімен байланысты, сондықтан Қарағанды облысы моноқалаларындағы əлеуметтíк-экономикальщ дамуы, ең алдымен, тау-кен металлургия саласындағы өндірістерді əртараптандырумен жəне инновацияларды енгізумен қатар жүргізілуі тиіс.

Бағдарламаға сəйкес зерттеу облысы бойынша сегіз моноқала анықталап, оның ішінде үш қала: Жезқазған, Теміртау, Балқаш — даму əлеуетí жоғары моноқалаларға жатқызылды, ал бесеуі — Қаражал, Саран, Сəтпаев, Шахты жəне Абай қалалары даму əлеуетí орта моноқалалар болып айқындалды. Осы жоба шегінде Қарағанды облысында моноқалаларды дамытудың кешенді аймақтық жоспары əзíрлендí.

Бағдарламада көрсетілгендей, моноқала дегеніміз — бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қалақұраушы, бір бейінді жəне шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық жəне əлеуметтíк жағдайын айқындайтын кəсíпорындарда еңбекке жарамды халықтың жəне өнеркəсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 % астамы) шоғырланған қала [4].

Қарағанды облысы моноқалаларының келесі түрлерін ажыратуға болады:

• өндіруші өнеркəсіпті басым дамыған (бұл көмір өндіруге маманданған — Абай, Шахты; металл кендерін өндіруге маманданған — Қаражал, Балқаш, Жезқазған, Теміртау моноқалалары);
• өңдеу өнеркəсібінің басым дамыған (химия өнеркəсібінде маманданған — Саран моноқаласы).

Облыс бойынша экономикалык дағдарыстан металлургиялык ресурстарды өндіру салаларымен айналысатын Балкаш, Теміртау, Жезказған жəне тағы баска монокалалар анағүрлым катты зардап шекті. Қара металлургияға маманданған калалар үшін 2008-2009 жж. экономикалык дағдарыс шын мэнінде ауыр сынаққа айналды, металлургия өндірісі көлемі бірнеше есе азайды. Бұл ретте металлургиялык компанияларға жүмыспен камтуды кыскарту киын болды. Дегенмен, шығындарды төмендету кажет болды: жүмысшылардың жалакыларының төмендеп, жүмыс аптасы кыскартылып, мерзімінен тез зейнетакыға шығу байкалды [5; 209].

Анағүрлым экономикалык зардап шеккен Қарағанды облысында металлургиялык моноқалаларында (Балқаш, Теміртау жəне т.б.) төлемдерді, эсіресе түрғын үй несиелері бойынша төлемдердің мерзімін өткізіп алу басталды. Сондай-ақ 2007-2008 жж. металдарға əлемдíк бағаның төмендеуінен туындаған каржылык дағдарыска байланысты ЖШС «Қазакмыс корпорациясы» жəне «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ның экспортқа бағдарланған кəсíпорындарыньщ өнімдеріне сұраныстың қысқаруының əсерíнен өндірістің нақты көлемі индексінің төмендеуі байқалады. Бұдан басқа, Қарағанды облысы бойынша өндірістік өнеркəсіптерден қызметкерлердің экономиканың басқа салаларына кетуінің қарқыны байқалады. 1-кестеде Қарағанды облысының негізгі əлеуметтíк- экономикалык көрсеткіштері берілген.

1-кесте

Қарағанды облысы дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері, %

Ескерту. [6] əдебиет көзін пайдалана отырып, авторлар күрастырған.

Кестедегі деректерге сəйкес, облыстағы өжркәсіп көлемінің 2013 жылдан 2017 жылға дейін 85 %, ал негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемінің 81 % артканын байкауға болады.

Алайда Қарағанды облысы өнеркəсібінің базалық салалары бірқатар мəселелерге ие, олардың катарына төмендегілерді жаткызуға болады:

• дәстүрлі жəне ескірген технологиялардың үстемдігі;
• негізгі өндірістік корлардың баяу жаңартылуы;
• инвестицияның тапшылығы;
• несиелік ресурстар бойынша жоғары пайыздык мөлшерлемелер;
• аралас кəсíпорындардан шығатын инновацияларды енгізуге ірі корпорациялардың əлсíз кызығушылығы;
• облыстың өжркәсіп кəсíпорындарын қолдаудағы өңірлік жəне, ең алдымен, ұлттық даму институттарының төмен белсенділігі.

Ал күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасы 2013 жылдан 2017 жылға дейін 32 % көтерілгенін байкауға болады, бірак бүл казіргі кездегі күнкөріс деңгейінің кымбаттауын есепке алғанда өте жоғары көрсеткіш емес.

Аталмыш облыстағы жүмыссыздық мəселесíне келетін болсақ, жұмыссыздықты жою кез келген моноқаланың əлеуметтíк-саяси ахуалын жақсартудың негізгі жолы болып табылатыны анық. Бұл мəселенí шешудің жолдарына кəсíптíк қайта даярлау бағдарламаларын ашу, шағын бизнес пен жеке кəсíпкерлíктí қолдаудың тетіктерін анықтау болып табылады. Алайда зерттеу көрсеткендей, халыктың неғүрлым белсенді бөлігі монокалалардан ірі мегаполистерге кеткенді жөн көреді екен. Жəне оны өз калаларындағы жүмыс орындарының азайғанынын, ірі калалар мен облыс орталыктарына коныс аудару легінінің артуынан байкауға болады (2-кесте).

2-кесте Қарағанды облысы моноқаларының көші-қоны қозғалысы, адам

Ескерту. [6] əдебиет көзін пайдалана отырып, авторлар кұрастырған.

Облыстың көптеген моноқалаларында халық саны қысқарған, нəтижесíнде халық санының едəуíр азаюы Шахты, Абай, Теміртау, Жезқазған жəне тағы басқа қалаларында байқалады. Жоғарыда айтылғандай, оның басты себебі жұмыссыздык пен өзін-өзі жұмыспен камтудың жоғары деңгейі, халыктың төмен акшалай табысы, білім алуға ұмтылуы.

Қарағанды облысының дағдарыстан неғұрлым зардап шеккен монокалаларындағы негізгі əлеуметтíк-экономикалык көрсеткіштердің өзгеру серпінін қарастырып көрейік (3-кесте).

3-кесте

Қарағанды облысы моноқалаларының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері (Теміртау, Балқаш, Сəтпаев моноқалалары), %

Ескерту. [6] əдебиет көзін пайдалана отырып, авторлар кұрастырған.

Талдау көрсеткендей, негізгі экономикалық көрсеткіштердің ішінде, əсíресе өжркәсіп өнімінің көлемінін сəйкес өсуі байқалғанымен, қала кұраушы кəсíпорындардьщ көптеген бөліктеріжұмыскерлерге төлейтін жалақының мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінің көлемінен аспайды жəне де кэсіпорындар қызметкерлерін еріксіз экімшілік еңбек демаласына жиі жіберетіні байқалады.

Аталмыш жағдай елдің белгілі аумақтарында әлеуметтік шиеліністің өсуі мен кедейлік деңгейінің артуына əкеп соғады. Алайда, тұрғылықты адамдар жұмыссыздыққа қарамастан, аз жалақы алса да, өз елді мекендерінен кетуге асықпайды. Оның себебі қалыпты тұрғын үй нарығының жоқ болуы жəне де бір қаладан пəтер сатып, басқа қаладан пəтер алу мүмкіндігінің төмендігімен түсіндіріледі. Қарағанды облысының моноқалаларында еліміздегі басқа да облыстардың моноқалаларындағы сияқты дұрыс әрі тиімді қызмет атқаратын еңбек нарығының жоқ болуы. Сондықтан аталмыш қалалардағы шешілуге тиісті басты міндет — ол экономикалық белсенді тұрғындары еңбекақысы лайықты болатын тиімді жұмыс орындарын құру болып табылады.

Алайда Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық мәселелері әртүрлі, сол себепті олардың шешімдері де алуантүрлі болмақ. Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің щешімі — ол кәсіпорындарды қайта құрылымдау, қосалқы жұмыс орындарын ашу, моноқалалар экономикасын əртараптандыру, технобақтар мен бизнес-инкубаторлардың бюджеттік құралдарын тартудан тұратын шағын бизнесті дамыту бойынша жеке бағдарламалар құрастыру, сонымен қатар, өзін-өзі жұмыспен қамтуға қолдау жасау болып табылады.

Шағын жəне әлеуметтік мәселелері жоғары қалалармен, моноқалаларды дамыту бағдарламаларынан жүзеге асыру жеткіліксіз. Сонымен бірге жергілікті экономикалық мәселелерді шешу үшін жергілікті билік органдарының құзыреттіліктері мен атқару фунцияларын кеңейту қажет. Мемлекеттік бағдарламалардан бөлек, әрбір моноқала бəсекеге қабілеттілікке бағытталған, аумақтың ресурстық əлеуеттерíн ескере отырып, өздерінің жеке даму, инновациялық даму стратегияларын құрастыруы қажет. Яғни моноқаланың дамуын тежейтін түрлі факторларды анықтай отырып, жеке зерттеу жұмыстарын жүргізе келе əрбíр моноқалалар өздерінің жеке даму бағдарламаларын жасағандары абзал. Ол үшін моноқалалардың əлеуметтíк-экономикальщ көрсеткіштеріне мониторинг жасау қажет жəне де даму болашағы пен беталысын айқындау керек. Осы тұста қаланың барлық мүмкіндіктерін ескере отырып, оның дамуының стратегиялық бағыттарын анықтау жəне əлеуеттерíн айқындаудан тұратын бенчмаркинг өте тиімді əдíс болып табылады.

Қазіргі кездеге еліміздің шикізаттық маманданған экономикадан инновациялық экономикаға ауысуы жағдайында шағын жəне моноқалалардың əлеуетíн тиімді пайдалану ерекше маңызды болып табылады. Бүгінгі күнде Қазақстан экономикасының стратегиялық маңызды міндеттерінің бірі болып шағын жəне моноқалалардың тиімді инновациялық дамуы болып қалыптасып келеді.

Аумақтардың инновациялық даму стратегиясы əрбíр аумақтың дамудағы шектеулер мен негізгі алғышарттары негізінде əрбíр қаланың деңгейіндегі толыққанды зерттеулерден тұруы тиіс [7;196].

Сонымен бірге еліміздің шағын жəне моноқалаларының ресурстық əлеуетíн айқындаудың жекеше тәсілдері қажет. Моноқалалардың тұрақты немесе тұрақты емес дамуын қамтамасыз ететін ресурстық мүмкіндіктеріне байланысты оларды келесі топтар бойынша жіктеуге болады: 1) жағымды даму қарқыны мен əлеуетí бар жəне олардың өздігінен дамуына жеткілікті моноқалалар; 2) тұрақты даму үшін өзінің ресурстық əлеуетí бар, бірақ оларды толыққанды пайдаланбайтын моноқалалар; 3) əлсíз ресурстық əлеуетí бар жəне олардың өздігінен даму мүмкіндігін қамтамасыз ете алмайтын моноқалалар.

Шағын жəне моноқалалардың даму деңгейлеріндегі айырмашылық пен аумақтардың экономикалық мамандану, əлеуметтік-демографиялық, тарихи-мəдени, табиғи-ресурстық əлеуеттерíнщ өзгешіліктерін ескере отырып, мүмкін болатын инновациялық даму стратегиясын қалыптастыруға болады:

• инновациялық дамуды белсендіру стратегиясы — жағымды беталыстарды қарқындатуды, моноқаланың арнайы əлеуметтік-экономикалық жоғары нүктесін (нишасын) іздеуді, жергілікті ресурстарды барынша тиімді қолдануды, азаматтық бастаманы ынталандыруды жəне де қоғамдық мəндегí мəселелердí шешуде мемлекеттік-жеке серіктестікті жүзеге асыруды білдіреді;
• өзін-өзі дамыту əлеуетíн ынталандыру стратегиясы — ішкі ресурстарды пайдалануға барлық күштерді жұмылдыруды білдіреді: шағын бизнесті, оның ішінде жергілікті ресустарға негізделген жəне дәстүрлі кəсíптí дамыту; ауылшаруашылық шикізаттарын өңдеу бойынша шағын кəсíпорын құру, туристік-рекреациялық қызметті кеңейту (аумақтың табиғи, тарихи-мəдени ресурстарын пайдалана отырып, туристік орталықтарды дамыту), қызмет көрсету саласын жетілдіру жəне т.б.
• оңалту (қалпына келтіру) жəне моноқаланың экономикалық кеңістігін мемлекеттік қолдау стратегиясы, мұнда қаланың нақты əлеуметтік-экономикалық жағдайына, əлеуеттíк ресустарынашынайы баға беру жүзеге асырылады. Аталмыш стратегия əлеумеддік-экономикалық қауіпсіздіктің ең төменгі деңгейін қамтамасыз етуге, оның ішінде барлық қала түрғындары үшін əлеуме'ттíк кепілдемелерді қамтамасыз етуді қолдауға, халықтың əлеуметтíк əлсíз топтарын қорғауға бағдарланған.

Аталмыш стратегияларды жүзеге асыру арқылы шағын жəне моноқалалардың ағымдық мəселелерíн шешуге жəне оларды түрақты дамуларын мүмкіндік береді. Алайда аталған стратегияларда инновациялық қүрамдас бөлігі әлсіз ескерілген. Себебі нақты инновациялық даму стратегиясын қүрастырмас бүрын аталмыш моноқалалардағы ағымдық əлеумеддік-экономикалық, демографиялық мəселелердí шешіп алуымыз керек. Бүгінгі күнге дейін, жалпы алғанда, Қазақстанда шағын жəне моноқалалардың нақты инновациялық дамуының стратегиясы қалыптаспаған.

Біздің көзқарасымыз бойынша, моноқалалардың инновациялық даму стратегиясын қалыптастыруда ескерілуге тиісті кезеңдерге: біріншіден, моноқаланың ресурстық əлеуетíне жəне мамандану ерекшелігіне бағдарланған сараланымдық ыңғайды (тәсілді) қолдану; екіншіден, жергілікті деңгейде инвестициялық үдерістерді белсендіруде мемлекеттің рөлін ескеру; үшіншіден, инновациялық үрдістерді жергілікті басқару сапасы мен тиімділігіне сүйену жəне т.б.

Аталған талаптарды ескеру арқылы инновациялық стратегия негізінде жекеленген аумақтарды, оның ішінде моноқалаларды дамытудың кешенді тəсíлдерíн қамтамасыз етуге болады, ал тиімді жүргізілген стратегия олардың бəсекеге қабілеттілігін жəне əлеумеддік-экономикалық жағдайынының түрақтылығын арттыратыны сөзсіз.

Президенттің 2018 жылғы 5 қазандағы Қазақстан халқына арнаған «Қазақстандықтардың əл- ауқатының өсуі: табыс пен түрмыс сапасын арттыру» Жолдауында халыққа əлеуме'ттíк қызмет көрсету ісінің сапасын арттыру мен түрғын үй жағдайын жақсарту мүмкіндіктерін кеңейтумен қатар, өмір сүруге жайлы орта қалыптастыру мəселесíне ерекше көңіл бөлінген [8]. Мемлекет басшысы еліміздің 2030 жылға дейінгі аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасын əзíрлеудí тапсырды. 2030 жылға дейінгі аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасын əзíрлеу аясында шешілуі тиіс тағы бір өзекті мəселе, сарапшылардың пікірінше, моноқалалардың инфрақүрылымдық жайластырылуы [9].

Біздің ойымызша, əрине, Қазақстанның, тіпті бір облыста орналасқан моноқалалар үшін қолдаудың түрлі формалары мен əдíстерí пайдаланылғаны абзал, жəне де ескерілетін жайт, ол моноқалаларға мемлекеттік қолдау жасаудың анағүрлым тиімді əдíсí болып уақытша қаржылық қүюлар мен жеңілдіктер ғана жасау емес, жəне де олардың аумақтарында қысқа мерзімді кезеңде (3-4 жыл) ерекше бюждеттік тәртіптемесін қүрастыру болып табылады.

Қорытындылай келе, моноқалалардың инновациялық даму стратегиясы (дамудың болжамды бағдарламасы) жаңа кəсíпорындар қүру, кəсшкерлíктí жандандыру мақсатында шағын несиелер көлемін үлғайту, инженерлік инфрақүрылымды дамыту, сондай-ақ экономиканы үзақмерзімді əртараптандыруға бағытталған баламалы өндірістерді орналастыру бойынша жобаларды əзíрлеу көзделуі тиіс. Жəне де инженерлік, көлік жəне əлеуметтíк инфрақүрылымның төмен деңгейі бар моноқалалар күрделі жағдайда қалып отырғанын ескере отырып, бүл инфрақүрылым нысандарының негізгі қүралдарын жаңарту қажет.

Əдебиеттер тізімі

1. Давыдов И.Ш. Моногорода: проблемы и перспективы развития: учеб. / И.Ш. Давыдов, В.Г. Тимирясов, А.М. Малышкин. — Казань: Изд-во «Познание» Ин-та экономики, управления и права, 2011. — 220 с.
2. Зыкова Н.В. Малые города в системе социально-экономического развития региона: современные тенденции и проблемы / Н.В. Зыкова, С.В. Хозяинова // Проблемы современной экономики. — 2011. — № 4. — C. 264-268.
3. Завалишин А.В. Историческая периодизация монопромышленных территорий / А.В. Завалишин // Инвестиции в России. — 2010. — № 4. — С. 54-59.
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 июня 2014 года № 728 «Об утверждении Программы развития регионов до 2020 года» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400000728
5. Нурланова Н.К. Города как точки роста экономического пространства Казахстана: тенденции и перспективы развития / Н.К. Нурланова // Проблемы и развития территории». — 2016. — Вып. 5 (85). — C. 208-211.
6. Официальный сайт Комитета по статистике МНЭ Республики Казахстан [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://stat.gov.kz.
7. Гринчель Б.М. Экономические стратегии активных городов: учеб. / Б.М. Гринчель, К. Шуссман, Н.Е. Коростылева. — СПб.: Наука, 2002. — 495 c.
8. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстандықтардың əл-аукат^ɪн^ɪн өсуі: табыс пен түрмыс сапасын арттыру» Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. — № 190 (29421). — 2018. — 6 қаз.
9. Сарапшылар Жолдау туралы: Болжамды схема өңірлерге бəсекелестǐк артықшылықтарды пайдалануға жəне экономикалық өсім қорларын анықтауға жол ашады [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік 'гәртібі:https://primeminister.kz/kz/news/all/17323