Мақалада өзекті мəселе ретіпде Қытай мен Пəкİстан арасындағы өзара қат^інастард^ің дамуы қарастырылды. Қазіргі кезеңде Кытай Шығыс Азияда, ал Пəкİстан Оңтүстік Азия аймақтарында маңызды рөл атқарады. Кытай мен Пəкİстан жалпы халықаралық жағдайға жəне аталған аймақтардың əскери-саяси жəне экономикалық ахуалын қалыптастыруға елеулі əсер ететен мемлекеттер болып саналады. Сондықтан екі ел арасындағы қатынастардың алғышарттарын қарастыру өзекті мəселелердщ бірі болып отыр. Авторлар ҚХР мен Пəкİстан арасындағы өзара əрекеллесліклің нығаюына ықпал ететін бірқатар маңызды факторларды анықтады. Сонымен қатар екі мемлекеттің бір-бірімен жақ^індасуын^ің себептеріне талдау жасаған. Кытай-пəкíстан қат^інастарындағы үнді факторына ерекше назар аударған жəне екіжақты байланыстардың қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен негізіне талдау жасаған. Сондай-ақ ҚХР мен Пəкíстан арасындағы қатынастардың дамуына əсер ететін барлық қажетті жағдайлардың бар жəне бұл жағдайлар екіжақты қатынастард^ің дамуына ықпал етіп, аймақаралық жүйенің қалыптасуына əсерíн лигізді деген тұжырымға келді.
Қазіргі кезеңде Қытай жəне Пəкютан арасындағы екіжақты өзара қалынаслар көптеген сарапшылар мен зерттеушмердщ, солардың қатарынада тарихшылар мен халықаралық қалынаслар мамандары арасында үлкен қызығушылық ланылып отыр. Мұның себебі өзінің қуатты экономикасының жəне едəуíр саяси салмағының арқасында Қытайдың XXI ғасырдың басында əлемдíк саясаттыщ ықпалды мемлекетіне жəне ойыншысына айналуымен, ал Пəкісланның ядролық қаруының əлем мемлекеттерін алаңдатып отыруымен байланысты.
Кытай мен Пəкісланның сыртқы саяси ұмлылыслары, олардың өзара байланысының сипаты Шығыс Азиядағы жəне Оңтүстік Азиядағы халықаралық жағдайға жəне аталған аймақтардың əскери- саяси жəне экономикалық ахуалын қалыптастыруға елеулі əсер етеді. Сондықтан осы екі мемлекеттің арасындағы өзара əрекелтеслікліер Шығыс жəне Оңтүстік Азиядағы саяси ахуалды анықтайды. Осы тұрғыдан алғанда, аталған мақаланың шеңберінде Кытай мен Шастан арасындағы қалынаслардың қалыпласуының тарихын зерттеу өзекті мəселелердщ бірі болып отыр.
КХР жəне Шастан арасындағы өзара ықпалдаслықлың жарты ғасырдан астам уа^тты қамтитын тарихы бар. Осы уақыт аралығында екі мемлекет өзара тиімді қатынастарды дамытып келеді. XX ғ. 80-жж. бастап қазіргі уақыт аралығындағы Қытай мен Пəгастан қалынасларының қалыпласуының өзіндік ерекше алгашарттары бар. Мысалы, 40 жж. аяғынан бастап Пəгастан бизнес саласында мұсылман қауымы жанданған Шыңжаң Ұйғыр Автономиялық аудан арқылы Қытаймен сауда байланыстарын жасауға ұмтылыстар жасаған болатын.
1950 ж. 4 қаңтарында Пəкютан Қытай Xалық Республикасының лəуелсіздігін мойындап, ал 1951 ж. 21 мамырында EXT мен Пəкютан арасында дипломатиялық қалынаслар орналылған болатын.
1956 ж. жоғары деңгейлердегі өзара ресми іс-сапарлардың нəлижесінде EXT мен Листан арасындағы достық қатынастарды дамытудың кезеңі басталды. Екі мемлекет достық пен ынтымақтастықты бейбіт өмір сүрудің бес принципінің негізінде дамытуға деген ынтасын білдірді. 1955 ж. 21 сəуíрде Бандунг конференциясы шеңберінде Чжоу Эньлай мен Пəкісланның премьер- министрі Мухаммад Али Бограмен кездесу өтті. Осы кездесудің барысында Пəкісланның премьер- министрі «Пəкǐстан əскери одақтың мүшесі болғанымен, ол Қытайға қарсы бағылталмаған жəне Қытай Пəкǐетаœ■а қарсы агрессивті т-əрекеттер жасамайтындыгана сенеміз. Пəкісланның СЕАТО-ға мүше болуы Қ^ітайдың мүдделеріне қарсы бағылталмаған» деп атап көрсетіп, АҚШ пен EXT арасындағы Тайвань мəселесí бойынша өзінің делдалдық рөлін ұсынды.
1956 ж. Пəкісланның премьер-министрі Сахраварди Қытайға іссапармен келді. Осы кездесудің барысында екі мемлекет жетекшілері өзара қатынастарды екіжақты мүдделер менқызығушылықтарды ескеру негізінде дамытатындығын мəлíмдедí. Сонымен бірге жоғары деңгейлердегі мұндай іс-сапарлардың қорытындысы ретінде өзара сауда қатынастарын дамытуға назар аударылды. Бұл, өз кезегінде, Үндістан үкіметі тарабынан кері реакция туындатқан болатын. Мұндай кері реакцияның себебі сауда жолы Пəкістанның оккупациялап алған Үндістан территориясы арқылы өтетін болғандығына жəне қытайлық əскерлерге Үндістан шекарасына қолжетімділікті, сонымен бірге Қытайдың Үнді мұхиты мен Парсы шығанағына шығуға мүмкіндіктің тууына байланысты болды. 1957 ж. 20 шілдеде Пəкістанның сыртқы істер министрі Мао Цзэдунның Кашмир мəселесí бойынша бейтараптылықты ұстайтындығына қолдау білдірді.
60-жылдардың басынан бастап Пəкістанның сыртқы саясатында сыртқы саяси іс-шараларды белсендетуге жəне мемлекеттің халықаралық аренадағы маңызын жоғарлатуға, мемлекеттермен өзара ынтымақтастықты максималды түрде кеңейтуге, Пəкістанның халықаралық ұйымдардың жұмыстарына қатысуды күшейтуге бағытталған жаңа тенденциялар пайда бола бастады. Осының нəтижесíнде Пəкíстан мен Қытайдың да екіжақты қатынастары дами бастады. Мұның мысалы ретінде 1963 ж. шілдеде екіжақты байланыстар тарихындағы маңызды рөл атқарған алғашқы сауда қатынастары жөніндегі келісімшартқа, ал 1963 наурызда Пəкістанның бақылауындағы Кашмир аудандары мен Қытай арасындағы шекараларды демаркациялау жөніндегі келісімшартқа, 1963 ж. тамызда екі мемлекет арасындағы Ауе кеңістігі, 1965 ж. тамызда екіжақты экономикалық жəне техникалық ынтымақтастық жөніндегі келісімшарттарды атап көрсетуге болады. Қытай мен Пəкíстан арасындағы шекараны демаркациялау жөніндегі жоғарыда аталған келісімшартқа байланысты 1963 ж. наурызда Үндістанның үкіметі Пəкістанның Қытайға 200 шаршы шақырым территорияны заңсыз бергені жөнінде арыз жасады.
Қытай мен Пəкíстан арасындағы достық қатынастардың одан əрí нығаюына 1965 ж. Пəкíстан мен Үндістан арасындағы қарулы шиеленісте Қытайдың Пəксíтанды қолдауы ықпал етті. Осы кезеңнен бастап ҚХР Пəкíстаета ірі көлемдегі əскери көмек бере бастайды. Мысалы, Қытай Пəкíстаета 200 танк, 120 əскери ұшақ тасымалдаған. 1969 ж. басына қарай Қытайдың несие, қарыз түрінде Пəкíстаета берген көмегінің жалпы құны 150 млн долл. құраған.
1969 ж. екі мемлекетте стратегиялық Қарақорым жолын құруға кіріскен болатын, ал бұл құрылыс, өз кезегінде, Үндістанның тарабынан наразылық тудырды, мұның себебі бұл жол Пəкістанның оккупациялаған үнді территориясы арқылы өтетін болуына жəне жəне қытайлық əскерлерге Үндістан шекарасына қолжетімділікті, сонымен бірге Қытайдың Үнді мұхиты мен Парсы шығанағына шығуға мүмкіндіктің тууына байланысты туындады.
Дегенмен, Қытай мен Пəкістанның бір-біріне жақындауына қарамастан, көптеген халықаралық мəселелерге қатысты олардың ұстанымдары бір-біріне қайшы келген. Мысалы, Вьетнам мəселесíн Пəкíстан Женева келісімінің негізінде бейбіт жолмен шешуді қолдаса, Қытай бұл мəселенí қарудың көмегі арқылы шешуге шақырды. Қытай 1969 ж. Пəкíстан мен Үндістан арасындағы Ташкент декларациясына қатысты кері ұстанымды қолданды. Осымен бірге, ҚХР мен Пəкістанның 1965 ж. Алжирде Азия мен Африка мемлекеттерінің конференциясын өткізудің мерзімі бойынша пікірлері қарама-қайшы болды. Алайда көзқарастардың мұндай ортақ болмауы ҚХР мен Пəкíстан қатынастарының одан əрí дамуына айтарлықтай кедергі келтірген жоқ.
70-жылдары Қытай мен Пəкíстан арасындағы қатынастар халықаралық маңызды істер бойынша бір-біріне қолдау көрсету, əскери, экономикалық, сауда жəне мəдени салалар бойынша екіжақты ынтымақтастықты дамыту аясында жүзеге асырылған. Қытай Пəкíстанды Үндістанға қысым көрсету мақсатында қолдап, оған кең көлемдегі əскери-экономикалык көмек беру ұстанымын жалғастырды. Мысалы, 1970 ж. Қытай Пəкíстанда 4 зауыт, соның ішінде металлургия зауытының құрылысына көмек көрсетті, сонымен қоса Пəкíстандага төртінші бес жылдық (1970-1975) жоспары шеңберінде бірқатар нысандарды қаржыландыру мақсатында 250 млн долл. бөлген. 70-жж. басында Таксилде ҚХР-ның көмегі арқылы ауыр машина жасау зауыты іске қосылды, ҚХР Пəкíстаннан 4 жолаушы «Трайдент» (ағылшын өндірісі) ұшағын сатып алды, сонымен қатар Қытай Пəкíстанда əскери өнеркəсіпті дамыту мақсатында құны 300 млн долл. құрайтын материалдық-техникалық құралдарды тасымалдаған болатын. Ал 1971 ж. мамырында Қытай Пəкíстаета 20 млн долл. көлемінде пайызсыз қарыз берген. 1971 ж. ақпанында Гилгиттен Хунджерабқа дейін 240 шақырымдық Қарақорым жолы ресми түрде ашылған болатын [1].
1971 ж. Шығыс Пəкíстандага қарулы шиеленіс барысында Қытай Пəкíстат'а айтарлықтай көмек көрсетті, атап айтқанда, екі дивизияға қару-жарақ, 250 танк, 120 атқыш ұшақ, оқ-дәрі жеткізіп берген. Бірақ Қытайдың мұндай көмегі Пəкістанның жеңуіне көмегін тигізген жоқ, яғни нəтижесíз болды.Яғни 1971 ж. желтоксашда Пəкİстаннын шығыс провинициясы территориясында Бангладеш Халық Республикасы құрылды [2].
1972 ж. бастап Қытай үнділіктерге қарсы негізде Пəкiсташмеш катышастарды дамытуға бағытталған сыртқы саясатын жалғастырып, Оңтүстік Азиядағы өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін Пəкİстанды қолдана бастады. Осындай мақсатта Қытай жан-жақты катышастарды кеңейтуге, əсíресе əскери-экошомикалык байланыстарды дамытуға ерекше көңіл бөлді. Осылардың шəтижесiнде Қытай мен Пəкíстан сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық жəне əскери ыштымактастык жөніндегі бірқатар келісімшарттарға қол қойды. Осы жылы ҚХР-ның Пəкiсташға берген көмегінің жалпы құны 573 млн долл. жеткен, оның 143 млн долл. қарызсыз түрінде берілген. 1977 ж. Таксилде Қытайдың көмегінің арқасында 60 мың металл бұйымдарын жасап шығаратын ірі машина жасау зауыты құрылды. Осымен бірге ҚХР Пəкíстанда АЭС (атомдық электрстанциясы) жəне атмодық өшеркəсiптi дамытуға өзінің қалауын білдірді [3].
1979 ж. Таксилде Қытай көмегінің арқасында құрылған танктерді жөндеу зауыты құрылысы басталды жəне Пəкiсташға 60 атқыш ұшақ жеткізілген. Қарастырылып отырған кезеңде ҚХР Пəкiсташға ядролық құрылыстарды өңдеу мен сынауға гамектесетшш мəлíмдедí. Бұл, өз кезегінде, ядролық қаруды құруға деген тәжірибелік қадамды көрсетіп берді. Осымен бірге Қытай Ауғанстан мəселесí бойынша Пəкiсташға қолдау білдірген болатын.
80-90-жылдардың басында ҚХР мен Пəкİстан арасындағы өзара ықпалдастық жоғары деңгейге жетті. Бұл, өз кезегінде, екіжақты катышастардың ерекше қыры ҚХР мен Пəкıстан жетекшілерінің жоғары деңгелердегі өзара іссапарларын атап өтуге мүмкіндік береді. Мұндай екіжақты жоғары деңгейлердегі өзара іссапарлардың маңызды бір факторы ретінде əскери-экошомикалык, сауда жəне техника салалары бойынша ынтымақтастық жөніндегі келісімшарттарға қол қоюды атап көрсетуге негіз бар. Мысалы, 1966-1980 жж. Қытайдың Пəкiсташға бсргсн əскери көмегі 2 млрд долл., ал экономикалық көмегі 370 млн долл. құраған.
Қарастырылып отырған кезеңдегі екіжақты қатынастардың маңызды аспектісі ретінде бірқатар ауыр кəсiпорышдарыш, тау-кен өнсркәсі6і, əскери-əуе базалары, космостық кеңістікті игеру т.б. құрылысы жөнінде Пəкiсташға Қытайдың көмек көрсетуге деген ынтасын атап көрсетуге болады.
90-жылдардың басына дейін Қытай Пəкiсташға тек қана қару-жарақтың кең көлемін жеткізген жоқ, сонымен бірге Пəкiсташшың Қарулы Күштері офицерлерін Қытайдың Халыктык-ұлддык Армиясының (НАОК) әртүрлі оқу ғимараттарында дайышдыкташ өткізуге көмек көрсеткен. Атап айтқанда, ҚХР территориясында бронетанк əскерлерİ, байланыс жəне инженер əскерлерİ, арнайы тағайышдалғаш бөлімше əскерлерİ, əскери техника конструкторлары сабақ алған.
1990 ж. ортасынан бастап Қытай мен Пəкıстан қару-жарақ жəне əскери техниканың үлгілерін бірлесіп өңдеу бойынша өзара ықпалдастықты дамыта бастады. Мұның мысалы ретінде, JF-17 атқышын, «Азамат» тектес ракеталық кемелер, негізгі танк «Аль-Халид», «Шахин-1» баллистикалық зымырандарын атап өтуге болады.
90 жылдары бірлескен өңдемелер жасау үшін қытайлық құрылыс компаниялары тарабынан Камра қаласында самолет жасайтын зауыт, Равальпинди қаласында ракета жасау зауыты, Карачи қаласында кеме жасау зауыты құрылды.
1993 ж. Пəкİстан өзінің 8 бес жылдық жоспарын жүзеге асыруға кіріскен болатын. Осы жоспардың маңызды мақсаттарының бірі ретінде Гвадарды дамыту көзделді. 2001 ж. мамырда Гвадар портының құрылысы басталып, бұған ҚХР өзінің қатысуы туралы қалауын білдірді. Теңіз коммуникация шеберінің қиылысында орналасқан Гвадардың геосаяси жағдайы Қытай үшін жəне Пəкıстан үшін де маңызды болып саналады. Қытай үшін Гвадар — бұл коштишсшталды провинциялардан алыс емес орналасқан терең су порты, сонымен бірге бұл порт Иран шекарасына жақын жəне Ормуз бұғазынан 400 шақырым жерде орналасқан, Қытайға Үнді мұхиты арқылы Таяу Шығысқа шығуға мүмкіндік беретін порт болып саналады. Мұндай мүмкіндіктер Қытай үшін Таяу Шығыстың энергия ресурстарына қажетті жақындықты қамтамасыз етеді жəне Үнді мұхиты аймағындағы жағдайларға мониторинг жасауға мүмкіндік береді. Мұнан басқа, бұл порт Аравия теңізі, Ұнді мұхиты мен Парсы шығанағындағы терең сулы порт болып саналады. 2002 ж. 22 наурызда ҚХР-ның вице-министрі Ву Бэнгао мен Пəкiсташшың президенті Первез Мушарраф қатысқан Гвадар портының құрылысын бастаудың салтанатты іс-шарасы жүргізілді. 2007 ж. 18 науырызында қытайлық инженерлер Гвадар халықаралық портының құрылысын аяқтап, оны nəкiсташдык жетекшілерге ұсынды. 2007 ж. 20 наурызда Порттың ашылуы өтіп, 2008 ж. толыккашды қызметі басталды. Сонымен, Қытай мен Пəкiсташшың сыртқы саяси бағыты басқарушы топтардыңмүдделерінің негізінде анықталып, ішкі саясатпен күрделі түрде байланысып отыр. Айта кету қажет, Қытай мен Пəкİстан қатынастарының негізгі ортасы — антиүнділік бағыт болып табылды.
Пəкİстан мен Қытай қатынастарының дамуын келесі бірнеше кезендерге бөліп көрсетуге болады: бірінші кезең 50-жж. қамтиды. Бұл кезең Қытай мен Пəкİстаннын бірін-бірі мойындауы жəне дипломатиялық қатынастардын орнатылуымен белгілі. Екінші кезен — 60–70-жж. Бұл кезенде екіжақты қатынастардың белсендеуі жүрді. Сонымен бірге, Пəкİстаннын ҚХР-ын БҰҰ қабылдау үшін мəлíмдемесíмен, бірқатар маңызды екіжақты келісім шарттардың орнауымен белгілі. Аталған кезенде Қытай Кашмир мəселесí бойынша Пəкíстаета қолдау көрсетті. 60-70-жж. Қытай мен Пəкİстаннын əскери-экономикалыщ саладағы ынтымақтастығының дамығандығын анықтауға болады. Қытай тарабы Шкістанға жаяу əскерлерí мен əскери əуе күштерін қытайлық қару-жарақпен жəне əскери техникамен қамтамасыз етті. Осымен бірге қытай əскери өнеркəсіп, əскери инфрақұрылым мен атомдық өнеркəсіп құрылысына айтарлықтай жəрдемдестí. Үшінші кезең 80-90-жж. қамтиды. Бұл кезең пəкістан-қытай қатынастарының айтарлықтай гүлденуімен ерекшеленеді. 90-жылдардағы Қытайдың əскери көмектері Пəкİстан үшін өте маңызды болды, себебі Пəкíстаета американдық көмек тоқтап қалған болатын. Аталған кезендегі Қытайдың Пəкíстаета берген көмегі Пəкİстаннын Үндістанға деген əскери балансын құруға жəне Оңтүстік Азиядағы Пəкİстан мен Үндістан арасындағы күрделі қатынастардын сақталып қалуына ықпал еттİ. Аталған кезенде ҚХР Пəкİстаннын экономикасынын аграрлықтан индустриалды-аграрлық экономикаға көшіуіне алып келді. Мұнын мысалы ретінде Пəкİстанда атомдық өнеркəсіптің, əскери өнеркəсіп орындарының құрылуын атап өтуге болады.
Оңтүстік Азия бұл ірі мемлекеттер арасында, бəрİнен бұрын, Қытай мен Үндістан арасындағы ықпал ету үшін күрестің алаңы болып табылады. Шекаралық жəне территориялық мəселелердщ шешілмеуі, экономикалық жəне саяси бəсекелестíк, аймақтағы ядролық қарудың бар болуы қырғиқабақ соғысын туындатудың факторлары болып саналады. Пəкíстан өзінің, Үндістанға қарағанда, əскери əлсíздíпн объективті түрде сезініп, өзінің тарихи даму кезеңдерінде көрші Үндістанды тежеу үшін сыртқы факторларды пайдалануға ұмтылады. Қытай мен Пəкíстан бұл өзара 50 жылдық қатынастары бар екі көрші мемлекет болып саналады.
Пəкíстан Қытайды өзінің қауіпсіздігін, территориялық тұтастығын қамтамасыз ету мүмкіндігі ретінде қарастырады. Ал Пəкíстаннын сыртқы саясатының негізгі мақсаты Оңтүстік Азиядағы Үндістаннын үстемдігін басу болып саналады.
Қытай үшін Пəкíстан Оңтүстік Азиядағы өзінің стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін жалғыз ғана мемлекет болып табылады. Ал Пəкíстан Қытайға егер де Үндістанмен шиеленіс өршіген жағдайда əскери жəне қаржылай көмек беретін мемлекет ретінде қарайды. Сондықтан Қытай мен Пəкíстан арасындағы альянстың қалыптасуына ықпал еткен келесі факторларды көрсетуге болады:
- Қытай мен Пəкíстан арасындағы альянс ортақ қауіп-қатердің — Үндістанның арқасында қалыптасты;
- Үндістанның күш-қуаты, яғни халқының саны, өнеркəсіптік жəне əскери қуаты, технологиялық қуаты күнделікті өсіп жатыр, ал мұнын өзі көрші мемлекеттер үшін қауіп болып саналады;
- Үндістанның географиялық жағдайы жəне Пəкíстанмен де, Қытаймен де ортақ шекараның бар болуы Пəкíстан үшін қауіп төндіруші қорқыныш туындатады.
Мұнан басқа, қауіп-қатер балансы теориясының ережелері дəлелденíп отырғандығын көруімізге болады. Себебі аталған теориянын ережесіне сəйкес, «агрессордын қаншама жақын болуына байланысты мемлекет өзінің одақтасын көрші мемлекеттер арасынан іздейді». Осының нəтижесíнде Пəкíстаннын сыртқы саясаты Үндістанан шығатын қауіпті баланста ұстау жəне күшті көршісі Қытаймен альянс құруға бағытталған. Айта кету керек, Пəкíстан Қытай тарабынан дос жəне одақтас ретінде танылған жалғыз коммунистік емес мемлекет болып табылады, сондықтан екіжақты қатынастарға идеологиялық фактор көп ықпал етпейді.
Сонымен қатар ҚХР мен Пəкíстан арасындағы өзара əрекеттестíктщ нығаюына ықпал ететін келесі факторларды атап өту қажет:
- Қытай қуаты өсіп жатқан ұлы держава болып саналады жəне онымен тығыз ынтымақтастық орнату Пəкíстан үшін əлемдíк қауымдастықтың қолдауын қамтамасыз етеді. Қытай БҰҰ Қауіпсіздік Кенесінін вето құқығына ие жəне ядролық тасмалдаушы топ мемлекеттерінін мүшесі болып саналады. Бұл, өз кезегінде, ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісімге қол қоймаған Пəкíстан үшін өте манызды.
- Қытай Пəкíстаета экономикалық жағынан даму үшін көмектесе алады. Пекиннің қаржылай көмек беруі негізінде кұрылған Гвадар порты Орталык Азия мемлекеттерімен сауда катынастарын белсендетуге мүмкіндік береді.
- Технологиялар алу жəне ядролык каруды өңдеу үшін көмек алу. 90-жж. ортасында Қытай уранды тыңайту бағдарламасы үшін 5000 арнайы магнитті кұрылғы жəне М-11 орта кашыктыкка ұшатын 50 зымыран тасымалдаған.
Сонымен, жоғарыда аталғандардың негізінде, Қытай мен Пəкíстан арасындағы өзара ыкпалдастыкка əсер ететін келесі факторларды аныктауға болады:
- – ортак кауіп-катердің — Үндістанның бар болуы;
- – Қытай мен Пəкíстанньщ географиялық жағынан жақын орналасуы;
- – технологияларды дамыту жəне ядролық қуатты арттыру барысында Қытайдың Пəкíстанды колдауы жəне Қытайдың экономикалык күш-куаты.
Аталған факторлардың ҚХР мен Пəкíстан арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы маңыздылығы жоғары жəне екі мемлекеттің де өзара ыкпалдастығы үшін колайлы жағдайлар калыптаскан деген тұжырым жасауға болады.
Әдебиеттер тізімі
- Васькин А.И. Пакнстано-кнтайскне отношения (50-е — начало 90-х гг.): автореф. дис. ... канд. ист. наук: спец. ВАК РФ 23.00.02 – «Политические институты, процессы и технологии» [Электронный ресурс] / А.И. Васькин. — Режим доступа: http://cheloveknauka.com/pakistano-kitayskie-otnosheniya-50-e-nachalo-90-h-gg
- Казанин М.В. Китай-Пакистан: военно-техническое и экономическое сотрудничество в начале XXI века / М.В. Казанин. — М., 2017. — 104 с.
- Петрунина Ж. В. К вопросу о политике Китая в Южной Азии: китайско-пакистанские отношения на современном этапе [Электронный ресурс] / Ж.В. Петрунина. — Режим доступа: https://elibrary.ru/item.asp? id=23383096