Мақалада бүгінгі күндері жиі қолданылып, алайда зерттеушілердің назарларынан тыс қалып отырған, «руханият» ұғымы зерттеу нысанына алынған. Оған түрткі болып отырған себеп, қазақ əдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым өкілдерінің шығармашылығына арқау болған «рух», «рухани», «руханият» ұғымдарының мағыналарын қалай түсіну керек, мəтіндердегі рухани контексті қалай айырып алу керек сынды мəселелері қарастырылды. Зерттеу нысаны ретінде діни-ағартушылық ағымның көрнекті өкілі Шəді Жəңгірұлы шығармашылығы алынып, оның туындыларындағы рухани контексті зерттеу үшін мүмкіндік беретін теориялық негіздер қалыптастыруға əрекет жасалды. Зерттеу аясында «руханият» ұғымына байланысты зерттеулер жасаған Нұртас Оңдасынов пен Дихан Қамзабекұлы сынды əдебиеттанушы-ғалымдардың этимологиялық анықтамалары мен пікірлері келтірілді. Пікірлер тек біржақты болмауы үшін жалпы ұлттық танымдағы руханият туралы түсіктер мен теолог-ғалым Құрбанəлі Ахметтің талдаулары мен тұжырымдарымен де қамтылды. Шəді ақының діндарлығын ескере отырып, «руханият» ұғымының діни мағынасын ашуға барынша назар аударылды. Əдебиетші Ринат Фаритов пен жазушы Лев Толстойдың руханият туралы толғамдарымен келтірілді. Соңында Шəді Жəңгірұлының өмірбаянын, əдеби ортасын, діни ұстанымын, шығармашылығын ескере отырып, рухани контексті ретінде нені түсіну керек екені жайлы тиісті ойлар айтылды.
Кейінгі уақытта жазушы қауым тарапынан «руханият» сөзі жиі қолданылып жүрген жайы бар, алайда осы ұғым зерттеушілердің назарларынан тыс қалып отырған да жағдаяттар, оның контексін зерттеу нысанына алынады. Оған түрткі болып отырған себеп, қазақ əдебиетінде бірқатар діни- ағартушылық ағым өкілдерінің шығармашылығына арқау болып отырған рух, рухани, руханият мəселелерін қалай зерттеу мəселесі. Осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі — ақын Шəді Жəңгірұлы. Қазақ ақын жазушыларының ішінде Шəді Жəңгірұлы шығармашылығы өзгеше сипатқа ие болуы, ол оның шығармашылығы терең рухани астарлармен астасып жатуында. Əрине, бір қарағанда «Не қиыны бар?» деген сұрақта туындауы мүмкін. Қарапайым көзбен қарағанда Шəдіден тек діншілді, дастаншыны, қиссашыны, назирашыны ғана көруге болады. Ал мұның бүкіл түйткілінің барлығы тап осында, сол əдеби дəстүрлердің талаптарын ескере отырып жазылған шығармаларда, соларды астарында жатқан мағыналарды, рухани контекстерді толыққанды түсінуге мүмкіндік беретін рухани сабақтастықтың үзілуінде жатыр. Түркі топырағының рухани көсемі Қожа Ахмет Йассауи мен Шəді Жəңгірұлының араларындағы рухани сабақтастық үзілмей келді. Оның себептерің бірі Шəді Жəңгірұлының сопылық жолға аса құрмет танытуы. Ол тарихат ұстанып сопы болды деген де болжамдар жоқ емес. Шəдінің заманында барша түркі мұсылман жұртына мəшһүр болған «Назым Сияр Шариф» туындысында, ақын:
Жазбаққа бұл кітапты бір себеп бар, Айтайын ақиқаттан айлабизхар. Өзімді уақытымдағы құтыб заман, Бар еді алинисаб бір бөзоргуар.
Мүбарак есімі пəк Сейід Ахмет, Ғылымхал, ілімхалге болған ұстаз. Қожа Ахмет сұлтанымның мəхкүмінде, Хусейін əулеті еді ол нику зат [1; 46] — деп, осында бөзоркуар парсыдан аударғанда ұлы деп мадақ айтып отырған кісісі Саид Ахмет ишан, ХІХ ғасырда өмір сүріп, Шайян медресесін салғызған Иассауи тарихатының діни көсемі. Осы екі шумақта Шəді: «Расулдың оқиғасы сирада бар. Əр тілде жазылғандықтан, түркі жұрты біле бермейді. Сіз сол кітапты назым етіп Мұхаммет (с.ғ.с.) пайғамбарымыз өмірбаянын, үмметі деп қанша қайғы кешіп, жайын тілегенін халықта білдірсе, үлкен сауапты да, игі іс болар еді», — деп қолқа салған екен. Тап осы шумақтар Шəді төренің өзі де тарихат ұстанған сопы болды деген болжам бар. Бұл болжамға негіз болып отырған мəселе, əдебиет тарихында Низами, Жами, Науаи сынды аса көрнекті шайырлар сопылық жолды ұстанғаны белгілі, олардың шығармашылықтағы авторлық мотивтері сопылық ілімдермен — тасаввуфпен байланысты болды. Ал олардың кейбір туындыларырухани нұсқау — уазифа ретінде жазылды. Жоғарыда келтірілген шумақтардан Саид Ахмет ишан «Назым Сияр шарифты» Уазифа қылып жазғызды ма деген ой келеді. Себебі, Шəдінің өзінің айтуынша, «Назым Сияр шариф» сынды үлкен шығармаларманы жазу қолынан келмейтінін, арабша ілімі осалдау екенін айтып, қате жазса, ақыреті үшін қорқатынын айтып бастартуынан да, Саид Ахмет ишанның нұсқауын жоғары қойып, ақыры, алты айда жазып шыққанын да, осы шығармада сөз етеді. Ал рухани ұстазының нұсқауын бұлжытпай орындау тектарихат ұстанған кісілерде ғана болады. Себебі шəкірттің рухани жетілуі пірі арқылы жүзеге асады, тек сол арқылы ғана рухани кемелдікке жетіле аламын деген түсінік болған. Тасаввуф іліміне сай пірінің шəкіртіне берілген уазифасы (тапсырмаға) тек шəкірті шамасы келетін молшерде ғана болып, оны орындау үрдісі пірінің тауаджух (рухани қуат пен пікірлер) беруі арқылы жүзеге асқан. Шəді төренің Назым Сияр шариф туындысының бір тарауы «Миғражнама» деп аталады, осы тарау бөлек шығарма ретінде де басылып шыққаны белгілі. Сонымен қатар Миғражнама туындылары Мəшһүр Жүсіп пен Жүсіпбек Шайхисламұлы сынды белгілі жазушылардың тізімдерінде де бар. Назим Сиярды жазу үшін тек дін ислам кітаптарын пайдаланумен ғана шектелмейді, ол үшін автор сонда айтылған миғраж хəлін (терең діни экстаз хəлі, буддистерде оны нирвана деп те атайды) сезінуі шарт, онсыз миғраж хəлін түсіндіру мүлдем мүмкін болмайды. Ал ол хəлге тек пайғамбарымыздың рухани дəрежесіне, иллахи кемелдігіне жете алған кісі ғана суреттей алған. Сондықтан ата-бабаларымыз дін исламды тек медреседегі кітаптардан ғана емес, көпшілігінде сопылық ілімдер рухани тəжірибелер арқылы игерген. Шəді жайлы естеліктерде оны аса тақуа, дəретсіз жер баспаған кісі болды деседі.
Күнделікті өмірде болып жатқан қарапайым жағдайлар мен құбылыстарды дамыды деген ғылымның да көп жағдайда түсіндіріп бере алмайтын кездері болады. Түсінуге шамасы жетпеген дүниелерді гуманитарлық ғылымдар аңыздар мен мифтерге жатқызып, ал адам санасының мүлдем түйсіне алмайтын дүниелерді «мистикаға» ұғымдарына жатқыза салатыны бар. «Мистика» ұғымы көбіне рухани негізде болған құбылыстар мен тылсым кереметтерге байланысты қолданылып, əсіресе дін жəне рухани тəжірибелер саласына жиі пайдаланылады. Осы мистиканың түсінуге қиын ұғымы ол — «рух». «Рух» сөзі түсінікті болып көрінгенімен, тап осы «рух» ұғымына байланысты адамзатта бір ұстаным, ортақ байлам болмай тұр. Дегенде белгілі болған дүниелерді қарастыра келіп, содан ортақ пікірге келу осы мəселенің шешілуіне өз үлесін қосар деген үміт бар.
Отандық гуманитарлық ғылым саласында, оның ішінде қазақ əдебиеті мен əдебиеттану ғылымында осы уақытқа дейін «рух» сөзін түбір ретінде пайдалана отырып, құралған: «рухани», «рухты», «рухтас», «руханият» «рухани əлем», «рухани кеңістік», тағы басқа көптеген сөздер мен сөз тіркестері қолданылып келеді. Өкінішке қарай, əдебиеттану саласында осы аталған сөз жəне сөз тіркес ұғымдарды түбегейлі зерттеп не мағына беретінін, не ұғым білдіретінін тек Нұртас Оңдасыновтың «Арабша–қазақша түсіндірме сөздігіндегі» тəржіме талдауы мен Дихан Қамзабекұлының «Руханият» атты этимологиялық байыптауынан басқа зерттеулер ұшыраспады. Əсіресе «рух» сөзін негізге ала отырып құралатын ұғымдар мен категорияларды əдебиетшілер қауымы кеңінен жəне жиі қолданатынын ескеретін болсақ, бұл мəселе кеңінен назар аударуды қажет ететін жағдаятқа айналып отырған жағдай бар.
Классикалық əдебиеттануда «рухани» ұғымына байланысты қалыптасқан ұғым мен ұстаным жоқ. «Рухани» əдебиеттану ғылымының апаратындағы терминологияға жатпайды деген пікірлер де туындауы мүмкін. Дегенмен, бізге қатты ықпал еткен орыс əдебиеттануын алсақ та, əлем зерттеулеріне назар аударатын болсақ та, оларда «рух» негізінде құралған ұғымдар мен сөз тіркестерді қолданылатыны тағы бар. Мұнда философтар мен дінтанушылар сияқты басқа ғылым салалардағы қауым көбірек назар аударғаны байқалады.
Осыған байланысты туындаған келесі сұрақтарға жауаптар қажеттілігі туындады: гуманитарлық ғылымдарда, оның ішінде əдебиеттануда жиі пайдаланылатын «рухани», «рух», «руханият», «рух» түбірінің негізге алып құралған сөздер көптеген ұғымдарды қамтитын сөздер құрай отырып, осы уақытқа дейін неге толыққанды ғылыми категорияларға айналмай отыр? Жəне неге оған ғалымдар назар аудармайды? Біз қарастырып отырған Шəді шайырдың рухани контексті қандай ұғымдар мен негіздерді қамтиды? Осы мəселеледі біз неге Шəді төре шығармашылығының зерттеу негізінде қарастырып отырмыз? деген сұрақтарға жауап іздеп көрелік.
Осы орайда, «рух», «рухани» сөздері жайлы жалпы түсінік алу үшін Нұртас Оңдасыновтың пайымдауын толық беруді жөн көрінеді:
«Рух (روح рухун) — 1) философиялық шындықты, ақиқатты танып-білуге түрткі болатын сана, ойлау сияқты психикалық ерекшеліктер; 2) ауыс. күш, қуат, жігер, дем; 3) жан; елес; 5) өмір; 6) діни, əруақ, құдірет. Алдауыш достардан күдер үзіп, Отырсам төңірекке көзім сүзіп, Сұлуым ерке сəулем қасыма кеп, Жанымды жадыратты рух кіргізіп (С. Сейфуллин). Большевиктер! Есімдерің — ес тұтар ұрандарым. Рухтарың Бетпаққа дəн өсіріп, Ерітуде Сібірдің қырауларын (М. Мақатаев).
Рухани (руханййун) — 1) адамның ой санасына байланысты, соған тəн; 2) діни, дін қызметкері, дін иесі. Мектеп ашарда, əуелі, молда дұға оқыды, одан кейін мен қазақтар арасында орыс білімін тараудың тұрмыстағы жəне рухани пайдасын түсіндіріп, сөз сөйледім, ақырында мəжілісті шамалы қонақасымен аяқтадық (Ы. Алтынсарин); Халыққа рухани адалдық тəрбие беру керек; жалтырауықпен алдап, қызылға шақыру жақсы емес, — деді ол (А. Машанов).
Рухтас. Қасым — художник ақын. Шынайы художник, қашанда өзінің туған халқымен рухтас келеді (Ə. Тəжібаев). Əр ақынды аудара бергенше, шама келсе — өзіңе рухтас бір ақынды аударғанға не жетсін (Ө. Нұрғалиев).
Рухтандыру — қуат беру, жігерлендіру, дем беру. Партиямыздың бұл жоғары бағасы жазушыларды рухтандыра түседі, оларды мақтаныш сезіміне бөлейді жəне сонымен бірге қаламгерлерге жаңа талап қояды («Қ. Ə.»). Октябрь революциясы біздің елімізді бостандық алуға рухтандырды (С. Бақбергенов).
Рухтандырушы — қуат беруші, жігерлендіруші, дем беруші. КСРО Үлкен театры — өнер рухтандырушысы («Л. Ж.»).
Рухтану — қуаттану, жігерлену, қайраттану. Сонда мен рухтанып өнермен, Шабыттың сырын ұқтым өлең деген (Н. Арсланов).
Рухия — 1) аруақ, рухани күй; 2) рухани бейне, рухани кейіп, рухани сапа. Бұл сөз руқият, руқият сияқты сөздерде кездеседі.
Руқият. Азырақ жазып едім руқият (Нұралы)» [1; 311, 312].
Қазақ дүниетанымында «рух» сөзі дін исламмен бірге келіп, халық тіршілігінің бөлінбес бөлшегіне, киелі де қастерлі «əруақ» ұғымына ұласқан. Халық дүниетанымында «əруақ» ата-баба рухы, киелі кісі, қастерлі ұрпақ, ұран, тылсыммен, руханиятпен байланыстыратын медет деп түсінеді.
Ғалым Дихан Қамзабекұлының «Руханият» атты этимологиялық байыптауында: «Енді «рух», «рухани» неге «руханият» болып түрленеді түрленгеніне келейік. Логикада жалқыдан жалпыға өту деген ұғым бар. Міне, руханият осы ұғымды негізінде жасалған. Өзбекстанда шыққан «Шағатай сөздігінде» «руханиййат — руханилық» деп түсіндіріледі. Яғни бұл сөздің мағынасы рухқа тəн, рухтан өрбитін құбылыс» болып шығады. Сонымен, дəл бүгінгі біздің ұғымымызда руханият саласына тіл, əдебиет, мəдениет, музыка, сурет, тағы басқа сезіммен, рухтан өрбитін немесе осыларға байланысты өнер, ғылым атаулы тұтасымен кіреді. Рас, бірсыпыра мұсылман мемлекеттерінде дін жөніндегі мəселелерді руханият деп топтастырады. Біздіңше, бұл шартты атау. Дін де иманға, сезімге, рухқа қатысты екеніне дау жоқ», — деп жіліктей отырып түсіндіреді [2; 96, 97].
Пайымдау толық болу үшін философтар мен теологтардың пікірлерін де ескерген орынды көрінеді. Философияда: «Рух — материалдық емес бастауларды білдіретін түсінік. Рух пен материяның ара салмағын ажырату философияның негізгі сұрағы болып есептеледі. Материяның алғашқылығын алға тартқан ұстаным рухты оның туындысы деп материяның бір бөлшегіне жатқызады. Ал рухтың алғашқылығын мойындау идеализм, спиритуализм деп аталады. Мұнда рух түсінік ретінде (панлогиз), түпнегіз (теизм, персонализм) ретінде қарастырылады. Рационализм де рухтың анықтаушысы ретінде ойлау қабілетін, сананы танитын болса, иррационализмде ойлау қабілетіне жатпайтын: жігерді, сезімді, интуицияны т.б. жатқызады», — деп анықтайды. Ілкі замандағы үнді, грек философтарынан бастап бергі замандардағы рационалистік (Декарт, Спиноза), интеллектуалистік (Шлегель, Гегель), иррационалдық (Ницше, Шопенгауэр, Хартман), интуитивтік (Бергсон Лосский), экзитенционалистік, позитивистік жəне неопозитивистік көзқарастар рухты байыптаған кезде бір түсінікке келмейді. Мұның ішінде рухты философиялық ойының негізгі категориясы ретінде неміс философиясы ерекше бой көрсетеді, оның ішінде Шеллинг барлық табиғатты рухтың бір қасқағым сəті деп түсіндірсе, Гегель рухтың əлемдік философиясын құрады [3;185, 186]. Мұнымен қатар маркстік философияда рухани өндіріс, жан категорияларын бөліп қарайды.
Кеңестік дəуірде жүргізілген қазақ философтарының «Ғылыми техникалық прогресс жəне адамның рухани əлемі» атты зерттеуі назар аудартты. Онда: «Адам санасы жиынтық жүйені ғана емес, тұтас бірлікті құрайды, былайша айтқанда, өзінің бағытталуы мен ерекшелігі тұрғысынан кісінің рухани əлемін құрайды», — делінген [4;17]. Əрине, кеңестік философия, қаншалықты материалистік негізді алға қойып, соған байланысты адамның рухани əлемін материалдық монизм əдісін қолданып, маркстік-лениндік диалектика негізге зерттегені белгілі. Адамның рухани өмірі деген категорияны материалистік тұрғыдан «рухани өндіріс» деген жабумен қанша жапса да, олардың бұл сұрақты қарастыруының өзі, адам негізінің ең маңыздысы рухани негіз екенін мойындауында. Сонымен қатар «қоғам мен адамның рухани өмірі», «жеке тұлғаның рухани əлемі», «рухани мəдениет» сынды ұғымдардан аттап өте алмады. Рухани даму тек еңбек етумен ғана байланыстыру үрдісі қалыптасты.
Теологиялық көзқарасқа жүгінер алды «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясында» берілген түсініктерге де назар салып көрелік. Онда: «Рух — жан дүниесі, кейде «жан» атауының баламасы ретінде қолданылады. Психологиялық жəне психофизиологиялық түсіндірме де мутакаллимдер, əдетте, бұл екі түсінікті адамның дене жəне сана еңбегінің тұтас көрінісі деп қарады, олар «жанды», Адам Атаның жаратылуы туралы Құран аяттарын осы мағынада түсіндіреді. Фаласифтер рухты өсімдік, жан-жануар жəне ең жоғары ақыл иесі деп өздері бөлген материалды дүниенің иесі деп есептеді, ал сопылар адам жанының осы ең жоғары қалпын «Жан дүниесі» (рух), қалған бөліктерін «жан» (нафс) деп атайды» [5; 498], — делінеді. Сонымен қатар энциклопедияда «руханилық» пен «рухани мəдениет» ұғымдары туралы да түсініктер берілген. «Руханилық — адам танымы мен дүниеге көзқарасының адамаралық қарым-қатынастағы биік адамгершілік қағидасы. Руханилық жеке адамға да, үлкен əлеуметтік топтарға да ауадай қажет құбылыс ретінде кез келген мəдениетті жаңғыртуға түсетін, болашаққа жылжуына іргетас болатын ішкі мəндік заңдылықтар жиынтығы». «Рухани мəдениет — адамдардың қоғам өміріндегі мəдени қызметінің нəтижесі. Өнер, дін, фольклор, философия, ғылым, құқық, саясат, мораль, тағы басқа құбылыстар оның өзегі болып табылады. Рухани мəдениет кез келген қоғамның өркениеттік деңгейін білдіреді жəне сапалық сипатын танытады. Ол бір-бірімен тығыз байланысты екі формада өмір сүреді: біріншіден, рухани өмірді туындатуды мақсат еткен жеке адамдардың іс əрекеттері мен олардың дараланған рухани əлемі түрінде; екіншіден, сол өнімдердің рухани құндылықтар деңгейінде бағалануы, яғни олардың əлеуметтенуі жатады» [5; 499], — деген пайымдауларды тұтастай бермей, аттап өту мүмкін болмады. Себебі ұлттық негізінде жазылғандықтан, бұл пайымдау, теологиялық пайымдауға көшер алды, қисынды ауысу міндетін атқарып, байыптаулардың тақырыпқа да біршама жақындығы байқатады.
«Рух», «рухани» категорияларының теологиялық тұрғыда біраз пайымдаулары бар, солардың ішінде толық жəне жанжақты байыптауды жасаған теолог — Хазіреті Шейх Құрбанəлі Ахметтің пайымдауларын беру орынды көрінеді. Құрбанəлі Ахметтің «Тарихатнама» атты кітабы бұрынырақ басылым көрген «Рухнама», «Ілімге ілесу», «Намазнама», «Мəзһабтың мəнісі» атты кітаптарының басын қосып берген жинақ кітап болып табылады. Автор Накшбандия тарихатының үлкен шейхі, мұштахит ғалым. ХІХ ғасырда Шаян медресесін салдырған Қосым, Сейіт Ахмет, Аппақ ишандардың ұрпағы. Бұл кітапта бүгінгі күні айрықша өзектілікке ие болған дін мен дүниетаным мəселелеріне жанжақты жəне терең пайымдаулар жасалады. Мұнда мүштахит ғалым түйткіл сұрақтарға тек діни тұрғыдан ғана емес, қазіргі ғылым мен дүниетаным тұрғыларын ескере отырып та түсініктер берген. Бұл зерттеу үшін асса қажеттілігі ол «Тарихатнама» кітабында «рух» ұғымын жанжақты қарастырып түсіндіруге қадам жасалады. Сонымен қатар Шəді шайыр да сопы, тарихатын ұстанған кісі болғанын ескере отырып, «рух», «əруақ» ұғымдарына қазақы дəстүріндегі діни танымға назар аудармай өту қиын болады. Мұнда рухтың мəнісін түсіндірген кезде, рух туралы Құран-Кəрімнің «Бақара» сүресінің 87–153 аяттарында, «Мəъида» сүресінің 110-аятында, «Мужадала» сүресінің 22-аятында, «Жүсіп» сүресінің 87-аятында, «Исра» сүреснің 85-аятында, адамның аруағы «рухтан мұрат — оның барша адамның Əруағы екендігі. Адамзаттың Жан дүниесінің Əруақ екендігі сөз болып отыр» — деген Ибн Кассирдың (қ.с.) бірнеше тəпсірлерін келтірілуден басталады. «Рух» дегенің өзі бір Періште. Рухтың мынандай сипаттары бар екен: «Өзі сондай бір — көрінбейтін, бірақ білінетін Болмыс; — еленбейтін, бірақ нəзік Іс-əрекет; — заттық нəрсеге ұқсамайтын, бірақ нəрсе бола алатын Нəрсе; — материалдық затқа ұқсамайтын, бірақ зат бола алатын Зат; — таралған газға ұқсамайтын, бірақ ауа сияқты барлық жерден өтіп кететін Құбылыс, — күллі əлемді, Аспан əлемін, ғаламшарларды, атмосфераны, жер қойнауын, адамның денесін, тағы басқа түзіп тұрған суға ұқсамайтын, бірақ су сияқты барлық жаратылысты ұстап тұра алатын Құдірет» [6; 23, 24]. Рух — ол,рухани иман, рухани деңгей, рухани мазмұн, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадисы бойынша: «Əуелі менің (с.ғ.с.) Рухымды жаратты. Менен (с.ғ.с.) бүкіл он сегіз мың əлемді жаратты» дегеніндей, ол — нұрлы рух, ақиқатты тану, нұрдан жаралған «нұрлы ақпарат». «Рух пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бір сипаты. Оның (с.ғ.с.) нұр сипаты болғандықтан: — ақпараттық энергия тасығыш кеңістік денелерін — жарататын, қалыптастыратын; — ақпараттық энергия тасығыш ерекшелік денелерін — болдыратын, орнықтыратын; — ақпараттық энергия тасығыш суреттік денелерін — қалыптайтын, программалайтын Нұр сипаттың бір сипатын Əруақ деп айтып отырмыз. Рух — Нұр-Уəсилə. Рух — Құдірет ретінде, ол: — күллі əлемнің программасы сақталған Құран; — Алланың Аруақ деп шақырғанда жетіп келетін Жəрдемі; — Алланың бізге («Я, Пірім-Алла» дегенде) жауды жығып беретін Жеңісі; — «Иман» болғандықтан, қалыбымызды тірілтетін Рухани қуат; — «Сенім», шынайы сенім болғандықтан ұлы Құдірет [6; 42–43]. «Рух — жаратушы. Дүниені де, ақыретті де бəрін жаратып отырған нəрсе — Жан дүниемізде тұрған кəдімгі Рух. Рух кез келген кейіпте бола алады жəне рухты барлығы пайдаланады. Рухтың егесі — Адам — Ер Адам — барлық нəрсенің егесі болғандықтан, Ердің егесі, əрине, кəміл Пір» [6; 45–49]. Осы еңбекте, өзге рух жайлы түсінік берушілерден өзгешелігі, рух туралы түсінікті қазіргі заман ғылымының жетістіктері арқылы да түсіндірісуінде. Рух материалдық дүниемен салыстыру арқылы түсіндіріледі. Мұнда физика бойынша: «материалдық денелерді құрайтын ең кішкентай элемент ретінде атом, оның нейтрон жəне протон бөліктері алынып келді. Энергия көзі болып табылатын бұл элементтер материяны құраушы. Материя түбі — көзге көрінбейтін қуатты энергия. Энергия — массаны жарық жылдамдығына көбейтуден алынған нəтиже. Ал нейтрон атом ядросының электр зарядынан айрылған айрықша бір бөлшегі, атом ядросын қоршап тұрған барлық электрон кедергілерінен бөгетсіз өте береді, ол рентген сəулесінен де өткір екен [6; 899, 900]. «Содан, сол бөлінген, тағы-тағы миллиондап бөлінген бөліктерінің өзі — Рух, монада (Кемелдікке жеткен Адам). Сол бөлініп-бөлініп бөлінбейтін дəрежеде тоқтаған тұсы «Руханият» деп аталады» [6; 892] деген де, күрделі ұғымдарды қарапайымдап та ұғындырған тұстары бар. Осы берілген рух жəне руханият жайлы түсінік, сопылық байыптаудың ең қысқасы. Сопылықтың осындай теориялық түрдегі көрінісінің синоним атауы ол тасаввуф. Тасаввуфты исламның классикалық философиясының бағыттарының біріне де жатқызады.
Теологиялық пайымдау — рухты, материалдық ақыл арқылы тану мүмкін емес, адамзат баласы оны тек рухани тəжірибесі бар ұстаз, кəміл пір арқылы ғана тани алады. Сопылықта шəкірті жекелеген рухқа теңесе, пір ол — руханият, шəкірт пен пірдің арасындағы қарым-қатынасты рухани қарым-қатынас дейді. «Рухани» ұғымын тасаввуф рухқа тəн сипаттарға ие құбылыс, қатыстылық, нəр алатын жəне дамитын əрекет деп түсінеді.
Рухани контекстке байланысты ойыларымызды түйіндер алды, кеңестік əдебиеттануда Фарит Халитовтың «Қаһарманның рухани əлемі» атты зерттеуі де əдебиеттегі психологизмды, көркем суреттеуде қаһарманның жан-күйі, ішкі əлемі деп пайымдайды. «Адам жанын саралау көркем прозада өзін өзі рухани тұрғыда тану. Сол арқылы оның ой-қиялдары, пікірлері, жалпы қоғамды, дүниені сезінуін білдіріледі» [7; 6], — деген ой айтады. Осымен қатар Лев Толстойдың: «Өнердің басты мақсаты, егер ол өнер болып есептелетін болса, адам жаны туралы барлық шындықты айтуы керектігі. Тіпті қарапайым тілмен жеткізе алмайтын құпияларды да айтып жеткізуі керектігінде. Ол сол үшін де өнер. Өнер — суреткердің өз жанының сырларына бағыттаған микроскоп іспеттес, барлық кісілерге ортақ құпияларды жайып салады» — деген пікірі терең де, мағыналы да көрінеді [8; 94, 9].
Сонымен, Шəді шайырдың өмірбаянын, əдеби ортасын, діни ұстанымын ескере отырып шығармашылығының рухани контексті ретінде:
Біріншіден, рухани мағынасына байланысты алғашқы берілген Н.Оңдасыновтың пайымдауын кейін берілген байыптаулар жанжақты толықтырылып жəне əлдеқайда тереңдетіле түсті. Шəді мұрасының рухани контекстін қараудың басты себебі, ол оның автор ретінде діни тақырыпты шығармашылық нысанға алуы, кейіпкерлер ретінде Жаратушыдан бастап, періштелерді, пайғамбарларды, əулиелерді, қарапайым адам жанын шығармашылығына арқау етуі, қарапайым кісінің ақылына сыймайтын, екінің бірінің батылы мен рухани дəрежесі жете бермейтін мəселелерді туындыларына арқау етуі. Сол тұңғиықтарды бойлау үшін оған батылдық пен сенімділік сопылық арқылы келді. Сондықтан шығармашылығына ортақ контексті анықтау ету үшін сопылық ілімнің өзінде бар аппаратын қолданған жөн көрінді. Осы тұрғыда Шəді шығармашылығымен рухтас Қожа Ахмет Иассауи, Джаллеледин Руми, Юнус Емре сынды сопы шайырлар əдебиеттерін тассавуф(сопылықтың басқа атауы. — Ж.К.) негіздері мен əдістемесін қолдану арқылы зерттеліп келеді. Бұл тұрғыдан рухани контексті тасаввуф тұрғысынан қаралуы ең қолайлы жол.
Екіншіден, «рухани» ұғымының өзегінде, ең ізгі мұсылманның этикалық жəне эстетикалық ұстанымдарын арқау еткен нақты адам баласы жəне оның өмір салты жатқаны белгілі. Кез келген шығармашылық ол ең алдымен белгілі мазмұн, ал ол мазмұн өз атына рухани құбылыс, ал сол мазмұнның белгілі пішінге ие болуы оған материалдық көріністің беруі ғана. Мазмұнды шығарушы жəне пішінге келтіруші Шəді шайырдың, автор ретінде, рухани əлемі оның шыққан тегінің, балалық шақтағы тəрбиесінің, қарым-қатынаста болған ортасының, ол өмір сүрген қоғамының жəне онда қалыптасқан саяси-əлеуметтік жағдайдың, жеке басынан кешкен тұрмыстық жағдайының, саналы түрде қалыптасқан дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдардың ықпалдарында болып, рухани негіздерін қалыптастырып, үнемі даму үстінде, ізгі ізденістерде болғаны анық. Сондықтан шығармашылық кісісінің рухани контекстің негізін тарихи жəне биографиялық контексттер құрайтыны белгілі. Осы негізде оның шығармашылық тақырыпты таңдауы мен оны жеткізу мақсаттарын ашуға болады.
Үшіншіден, рухани контекстке ақын жазушының шығармашылық процесі — шығармашылық лабораториясын да кіргізу орынды. Өйткені бұл, ең алдымен, ақын-жазушының жаңы, рухани құндылықты шығаруымен тығыз байланысты. Шайырдың идеясы мен ойын, шабытының қайнарлары мен мақсатын, жазу процесі мен нəтижесін, өзге жағдаяттарды бірге ескеріп түсінуге, байыптауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған барлық мəселелерді ескере келе, Шəді ақының шығармашылығындағы рухани контексін келесі топтарға бөлуге болады:
Бірінші топқа хəл-ақуал пайғамбарлардың белгілі рухани мақамына уазифалар арқылы жетілген жағдайда жазылған шығармаларға: «Назым Сияр Шариф», «Ибраһим халилуллаһ», «Ахуал қиямет», «Мұса мен Перғауын хиқаясы», «Мұсаның тауратты алғаны», «Дəуіт уақытындағы рəйіс», «Назым түркі Фиқх Қайдан».
Екінші топқа жалпы шығыста өрістеген назирашылық дəстүр негізінде жазылған көркемдік- танымдық мазмұндағы шығармаларға: «Назым Чохар Дəруіш», «Қисса Барсиса», «қисса Бағлам Бағұр», «Хатымтайдың хиқаясы», «хиқаят Қамарун аз Заман», «хиқаят Уəрəқа – Күлше», «Қарунның иер ютқан уақиғасы».
Үшінші топқа тарихи тұлғалар мен тарихи танымдық тақырыптағы шығармаларға: «Əмір Əмзе қиссасы», «Хикаят Харун ар-Рашид» «Тарихнама», «Хайбар хиқаясы», «Россия патшалағында Романов нəсілінен хұқмыранлық қылған патшалардың тарихтары һəм ақтабан шұбырыншылық қылған заманнан бері қарай қазақ халқының ахуалы».
Төртінші топқа ақынның ел арасында əртүрлі жағдайда шыққан өлеңдері мен тұрғылас шайыр- ақындармен жазысқан хаттары мен жазба айтыстары енді. Бұл топқа: Тұрмағамбет пен Шəді төренің айтысын, «Шəдінің болыс Қалменбайдан ат сұрап жазған өлеңін», «Беташар» сынды шығармалары жатады жəне т.б.
Осы топтарға жіктеу арқылы зерттеу міндеттеріне сəйкес Шəді төре шығармашылығындағы рухани жəне əр топтағы туындылардың көркемдік-идеялық контекстін айырып анықтауға болады. Бұрын соңды орын алған зерттеулерде мұндай жіктеулер тек үш топтан аспайтын. Ақын шығармашылығындағы хикаяларды тек көркем жəне тарихи негізде бөліп, ал өлеңдерін бір бөлек топқа жатқызатын.
Бұл зерттеуде туындылар жоғарыда аталған үш топқа контексті бойынша жіктелді, оған негізгі себеп Шəді төренің сопылық жолды ұстануы жəне өз шығармаларын жалпы назирашылық тақырыптардан көрі, тарихаттан бастау алып, мағрифатқа жалғасып, жан-дүниесімен ақиқатты тани білген терең діни түсінік пен пайымдарға арқау болды.
Осы пайымдаулар Шəді Жəңгірұлымен тұрғылас, шығармашылықтары сабақтас Мəшһур Жүсіп, Майлықожа, Кете Жүсіп, Молда Мұса сынды əдебиетте шығыстық бағытты ұстанған ақын- жазушылардың шығармашылықтарын зерттеуде пайдасы тиер деген мақсатты көздей отырып жасалды. Сонымен қатар Қожа Ахмет Яссауи, Йүгінеки, Рағбузи, əл-Хорезми сынды Шəді шайырмен сопылық əдебиет негізінде байланысы бар авторлардың да шығармашылық контекстін анықтап, шығармашылықтарының мағынасын түсінуге зор мүмкіндіктер береді деген үміт бар.
Əдебиеттер тізімі
- Қазыналы Оңтүстік. — Т. 80. — 1-кіт. Шəді Жəңгірұлы. Назым Сияр Шариф. — Алматы: Нұрлы Əлем, 2012. — Сер. Түркістан кітапханасы. – 344 б.
- Оңдасынов Н.Д. Арабша- қазақша түсіндірме сөздік / Н. Д. Оңдасынов. — Т. 1. — Алматы: Білім, 2011. — 408 б.
- Қамзабекұлы Д. Тіл саясаты: Тағлым мен тəжірибе / Д. Қамзабекұлы. — Алматы: Арда, 2005. — 256 б.
- Философский энциклопедический словарь. — М .: Сов. энцикл., 1989. — 815 с.
- НТР и проблемы духовного мира человека: науч. сб. — Алма- Ата: Ғылым, 1986.
- Қазақстан: Ұлттық энциклопедия. — Алматы: Қазақ энцикл. Бас ред., 2005. — 728 б.
- Ахмед Құрбанəлі. Тарихатнама. Құрбанəлі Ахмед. — Алматы, 2015 — 1108 б.
- Халитов Ф. Духовный мир героя / Ф. Халитов. — Казань: Татарское книж. изд-во, 1981. — 296 с.
- Толстой Л.Н. Полное собрание сочинений: [В 90 т.] / Л .Н. Толстой. — М.: Гос. изд-во худож. лит., 1953. — Т. 53. — 563 с.