Музыка мектебінің домбыра сыныбында жоғарғы топ оқушыларының шетел шығармаларын орындау арқылы техникалық ойнау шеберлігін арттыру

Елбасының жолдауы «Қазақстан 2050 саяси бағыты» жаңа саяси бағыт қазақстандықтардың өмірінің барлық саласын қамтиды.

Соның ішінде ең маңызды саланың бірі білім саласы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады» деп айтылған. Егемендік алған тәуелсіз Қазақстанның әлемдік өркениетке жетудегі бірден-бір дара жолы білім жүйесі. Орта мектеп білім жүйесінің ең басты буыны болса, баланы шығармашылыққа баулып, оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, жасөспірімнің өзін үздік жетілдіріп, қосымша білім алуын қамтамасыз ету қосымша білім беру мектептерінің тікелей міндеті болып табылады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың жолдауында мәдениетті дамыту үшін, бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу керек екендігі атап өткен. Осы бағытты негізге ала отырып бұл күнде әр саланың мамандарын даярлау, мықтап қолға алынуда. Қосымша білім әлеуметтік тұрғыдан қажет болғандықтан балаларға қосымша тәрбие беру қоғам және мемлекет тарапынан тұрақты қолдауларды талап етеді.

Өнер үйрететін, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі болатын музыка мұғалімдерінің еңбегі, егеменді еліміздің болашағы жеткіншектерінің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді.

Оқушының наным-сенімі, шынайы азаматтың айқындамасы тек білімге ғана емес, сонымен бірге эмоциямен, сезіммен, моральмен біте қайнасқан, өз ойының күшқуатында негізделгенде қалыптасады. Ал өнер бұл арада аса маңызды роль атқаратынын атап айту қажет. Орыстың ұлы жазушысы Л. Толстой атап көрсеткендей

«Ғылым ақиқатты дәлелдейді, ал өнер онымен әсерленеді».

Өскемен қ. әкімдігінің «№1 Балалар музыкалық мектебінде бүгінгі таңда оқушыларға қосымша білім мен музыкалық эстетикалық тәрбие беру арқылы домбыра сыныбы оқушыларының қабілеттерін дамытып, олардың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлау қабілеттерін жетілдіре отырып, әр оқушының білімділігін, іскерлігін арттыруда аталған мектептің мұғалімдері зор үлес қосуда.

Менің музыка мектебінің домбыра сыныбындағы ұстаздық еңбегімнің тәрбиелік міндеті, жоғарғы топ оқушыларының әлемді музыка арқылы жан-жақты кеңінен танып біліп, рухани мәдениетіне жақындастыра отырып, адамгершілік және азаматтық белсенділігін ояту болып табылады.

Оқу және тәрбие процесстерін ұйымдастыру барысында, оқушылардың музыкалық қабілеттерін шыңдап, олардың аспапта орындау шеберліктерін арттыруда арнайы жаттығулар, гамма, этюд және қазақтың ән, күйлері беріледі. Ал, шетел шығармаларын орындату жоғарғы топ сыныбы оқушыларының әр түрлі штрихтарды орындау арқылы техникалық ойнау шеберліктерін дамытудағы бірден бір жол болып табылады.

Домбырада шетел шығармаларын орындау екінші жағынан басқа елдердің музыка мәдениетімен жақын танысуына және әр елдің музыкалық ерекшеліктерін осы аспапта орындау арқылы оқушының жанжақты ой-өрісінің дамуына зор ықпал етеді.

Шетел шығармаларын оқушыға үйрету үшін, оқытушы, ең алдымен, ол шығармаларды өзі жан-жақты білуі керек. Демек, музыкалық шығармаларды үйрету үшін, оқушыға әрбір шығарманы талдап , оның есінде сақталатындай дәрежеде түсіндіре білу керек.

Шетел шығармалардың үйретудің бірнеше жолдары бар, оны әртүрлі сатыға бөлуге болады. Шығарманы алғаш үйреткенде, оны оқушыға басынан аяғына дейін бір орындатып шығудан бастау керек. Мұның үлкен мәні бар. Алғашқы ойыны арқылы оқушы шығарманың жалпы характерімен танысады, шығарма музыкасы оның музыкалық сезіміне айта қаларлықтай әсер етеді.

Оқушы жаңа шығарманы басынан аяғына дейін ойнап танысқаннан кейін, оқытушы енді шығарманы оған өте жай ойнатып оны талдауға кіріседі. Шығарманың қиын жерлеріне көбірек тоқталып, оқытушы оқушыға оның игеру жолдарын түсіндіреді, шығарманың музыкалық құрылысы, ырғағы, мелодиялық ерекшелігі жайлы әңгімелеп, таныстырады. Әрине, осы тұрғыдан үйретумен бірге оқытушы оқушыдан ең алдымен шығарманың ноталарын өте дұрыс, оған аса ұқыптылықпен қарауды талап ету керек. Біз ноталарды дұрыс үйрену керек дегенде, шығарманың гармониялық фактурасын, динамикалық ерекшеліктерін шығарманы алғашқы үйрену мерзімінен бастап-ақ түсініп ойнауға тырысуы керек деген ұғымда айтып өткім келеді. Сондықтан оқушының шығарманы дұрыс түсініп, ырғағы мен мелодиясын бұзбай ойнауын мейлінше қадағалау оқытушының, яғни біздің жауапты міндетіміз болып табылады.

Шетел шығармаларын үйренуде аппликатураны дұрыс пайдаланудың маңызын еш уақытта естен шығармауымыз қажет. Жоғарғы топ оқушыларына аппликатураны өзі қойып үйренуге жаттықтыру, оқытушының міндеті болып табылады. Қандай шығарма болмасын, оқытушының көмегінсіз-ақ оқушының өзіне ыңғайлы етіп тиісті аппликатура қоя білуі, оның шығарманы дұрыс ойнауына, саусақтарын орынды пайдалана білуіне көп көмегін тигізеді.

Жаңа шығарманы үйрену тәсілінен кейінгі негізгі үйрену жұмысының бірі, шығарманың техникалық орындаушылық жағын үйрену болып табылады.

Техникалық орындаушылық тұрғыдан үйрену шығарманың нотасын дұрыс үйреніп, оның қиын жерлерін барынша игеріп, шығарма мазмұнын дұрыс түсініп, шығарма характеріне байланысты ойнау – орындау әдістерін шыңдап, дамыту болып табылады.

Шетел шығармаларының мазмұнын, көркемдік дәрежесін түсіну оның ішкі сырын көңіл күйі арқылы сезу, беріле орындау деген сөз. Шығарма мазмұны түсінікті болып музыкалық образы оқушы санасына ой салғанда ғана, орындаушы шығарманы шын сүйсініп ойнайтын болады. Ондай шығармалар оқушының тек сүйікті шығармасы болуымен бірге, оның музыкалық шеберлігінің өсуіне, музыкалық сана сезімінің жетіліп, дамуына зор мүмкіншілік туғызатын болады.

Профессионал – домбырашы даярлау міндеті, оқытушыдан оған оқып жүрген кезде-ақ түрлі-түрлі жанрда және стильде жазылған музыкалық шығармаларды беруді талап етеді.

Қазіргі уақытта, біздің домбырашыларымыз өз аспабына лайықтап түсірілген музыкалық шетел шығармаларын көптеп ойнап жүр. Бұл өте қуанарлық жай. Мұның өзі болашақ музыкант – домбырашылардың музыкалық ой өрісінің өсуіне, техникалық шеберлігінің жетілуіне бірден бір себін тигізуде. Дегенмен, ондай шығармаларды орындауда, басқа шығармаларды фортепиано сүйемелдеуімен домбыраға лайықтап түсіруде біз өте мұқият болуымыз керек.

Мұның көптеген сырлары бар. Біріншіден, шетел шығармаларын домбыраға түсіргенде біз, ең алдымен, домбыраның техникалық мүмкіншілігін, оның дыбыс бояуын ескеруіміз керек, яғни домбыраның өз ерекшелігіне байланысты, оның бар мүмкіншілігін пайдаланып жаңа саз, жаңа дыбыс көркін шығаруда. Екіншіден фортепиано фактурасына аса көп назар аудару керек. Бұл жерде егер оқытушының өзі, ол шығарманы домбыраға лайықтап түсірген болса, сүйемелдің домбыра үнін, негізгі мелодияны басып кетпейтін жағын ойлау керек. Мұндай кезде домбыраға лайықтап түсіру дегенді творчестволық тұрғыдан қараған жөн. Фортепиано фактурасы домбыра партиясына лайықталған болу қажет, қайсы бір жағдайда оны жеңілдетуге болады, бірақ композитор стилін, оның негізгі творчестволық ойын бұзуға болмайды.

Бүгінгі таңда –фортепиано аспабының сүйемелдеуімен домбыраға араланған Х. Тастанов «Фантазия», К. Курбанион «Навои Шарк» (шығыс мелодиясы), өзбектің халық әні « Кари – Новой», Ф. Шуберт «Музыкалық кезең», орыс халық әні «Светит месяц» (А. Трояновскиидің өңдеуімен) және т.б. күрделі шығармалар үйлесімді үндестікпен орындатып жүрмін.

Осы музыкалық шығармаларды жеке-жеке алып қарайтын болсақ шығармаларды орындау барысында әр-түрлі штрих түрлерін кездестіреміз.

Мысалы: Х. Тастановтың «Фантазия» шығармасында композитор еуропалық циклдарды ала отырып, әр бөлімді жеке күй есебінде қарайды. «Allegro», «Andantino», «Вальс», «Allegro». Х. Тастанов

«Фантазия» шығармасын жазуда – еуропалық әдісті, нұсқаны, дәстүрлі күй шығармасына жақындатып, орындаушының да, тыңдаушының да ой тұжырымының бір келісімге келуін мақсат етіп қойған.

Шығарманың «Allegro» бөлімі g-moll тональностында қос ішекте ойналады, алма-кезек қағыстың бір ыңғай төмен қағысқа өзгергенін кездестіруге болады.

Ал, «Andantino» бөліміне келетін болсақ g-moll тональносты a-moll-ға өзгереді. Бұл бөлімде жалғыз ішектегі тремало кезігеді.

«Вальс» бөлімінде бастапқы 2/4 өлшеміміз 3/4 өлшемге өзгеріп, оң қолымыздың қағысы бас бармақпен тек төмен ойналады, яғни (пиццикато).

Шығармамыздың соңында алғашқы «Allegro» бөлімі ойналады. Бөлімде қағысымыздың қиындай түскенін байқауға болады. Алдыңғы бөлімдерде алма-кезек немесе бір ыңғай төмен қағыстар кезіксе, соңғы бөлімде бір төмен екі жоғары қағыстарды кезіктіреміз.

Композитор Е. Брусиловскийдің «Румын әндері» домбырашы орындаушы қауымның репертуарынан кең орын алған шығарманың бірі. Шығарма бірнеше бөлімнен тұрады. Шығармада тремало, форшлагтарды жиі кездестіреміз, алғашқы бөлімнен бастап шығарма жалғыз ішекте жүріп отырса, тек соңғы бөлімде ғана қос ішекте ойналып шығармамыз аяқталады.

Домбыра сыныбы оқушыларының техникалық ойнау шеберлігін арттыру үшін тек қана шетел шығармаларымен тоқталмай өзіміздің отандық шығармаларымен дамытуға болады.

Мысалы: Е. Үсеновтың «Майра» шығармасын алып қарайтын болсақ, біздің баршамызға белгілі жағдай – ән мен күй құлақтан құлаққа өтуі арқылы біздің заманымызға жетті. Мол мәдени мұрамызды қағаз бетіне түсіруді алғаш А. Жұбанов, Б.Н.

Ерзакович, В.А. Затаевичтар бастады. Бұл шығармаға сол заманнан жеткен «Майра» әнінің екі нұсқасы алынып отыр.Ән тақырыбы дами отырып, құбыла түсіп вариация негізгі тақырыпқа оралады.

Кейінгі буын Е. Үсеновтың осы шығармасынан бірнеше дәстүрлік қағиданың, дәстүрлік мектебіміздің жалғасуында көреміз.

1. Бұрауы – теріс бұрау квинта.
2. Орындаушылық дәстүрі – төкпе, шертпе мектептерінің ойнау әдістерінен туындайды. Бұл әдісті бірінші болып композитор А. Жайымов қолданған болатын.

«Майра» шығармасы – шертпе дәстүріндегі кіріспеден басталады. Оң қолдың дыбыстарын жұмсақ ойналуына назар аударамыз.

Ал, негізгі бөлімінде аса бір екпінмен төгіп ала жөнеледі. Ырғағымен қағысы күрделі.

Келесі бөлімде домбырашының орындаушылық қырын ашу мақсатында тақырып түрлене отырып, кең құлашты әнге ауысады. Ән жалғыз ішекте тремоломен ойналады.

Одан әрі қарай негізгі буынға өтіп, бастапқы тональды бояуда шығармамыз аяқталады.

Тағы бір отандық шығармаларымыздың бірі Д. Ботабаевтың «Бәйге» увертюрасы дамып жетілуі, тақырыптық түрленуі жағынан алып қарағанда фантазия жанрына жақындайды.

Увертюра жанр таңдаудың бір қыры. Увертюра – шығармаға бастама, кіріспе деген ұғымды білдіреді. Шығармада тональды, үндестік өзгерістері көп-ақ. Бұл арқылы автор қазақ халқы өнерінің ең өрелі түрі

• бәйгенің болмысын, мазмұнын жеткізген. Бәйгеге озу – қалу, жүйрік – шабан, жарыс
• тартыс деген сияқты ұғымдарды тональды қарама – қарсылықтар арқылы берген. Ат шабысының қозғалысын ырғақтық өзгертулер көрсетсе, өзгеріп отыратын шымыр қағыстар шығармадағы бір тұтастықты көрсетеді. Бәйге өнерінің бітім болмысын толық көз алдымызға әкеледі.

«Фантазия» увертюра, поэма бұл жанрдағы шығармалардың бәрі де дәстүрлі күй шығармашылығына – күйге еуропалық жанрларды жақындату болып табылады.

Қорыта келе жоғарыда айтып өткен штрих түрлерін этюд, гаммаларда қолдану арқылы жоғарғы топ оқушыларының шетел шығармаларын орындау барысында техникалық ойнау шеберлігін арттыруға болады және осындай тәжірибені музыка мектебінде ғана емес жоғарғы білім беру мекемелерінің 1,2 курс студенттерінде қолданады.

«Шын өнерді еш уақытта тот баспайды» дейді халық даналығы. Бастауын әріден алған сан салалы күй өнеріміз өзінің дер биігінде келісті кеңейеді. Ал, бұрынғы күй дәстүрі аясында дамып, жаңа белес жаңа үрдіс күй құдіретінің өміршеңдігін дәлелдейді.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Сахарбайқызы К. Домбыра – Дастан. - Алматы, 2002.
2. Әбілова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. Алматы, 1972.
3. Ұзаңбаева С. Қазақтың ән мен әншілік өнері. Талдықорған, 1992
4. Тастанов Х. Домбырадан сабақ беру методы. – Алматы: «Жазушы», 1970.
5. Аликанова Эльвира Абзаловна преподаватель КАСУ, магистр. Область научных интересов теоретические аспекты психологии.
6. Андриевская Анастасия Евгеньевна – студентка КАСУ. Область научных интересов – вопросы социальной психологии.
7. Ануфриев Николай Анатольевич преподаватель по классу баяна КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата города Усть-Каменогорска. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
8. Асылғазина Ақерке Мұратқызы преподаватель колледжа КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
9. Ахметжанова Айгерим Кайролдаевна студентка КАСУ. Область научных интересов – вопросы социальной психологии.
10. Балабанова Раиса Михайловна – учитель КГУ «Школа-лицей № 11». Область научных интересов – психология творческой деятельности.
11. Бандурка Татьяна Никифоровна, кандидат психологических наук, доцент ФГБОУ ПО ИГУ, Иркутск, РФ. Область научных интересов – вопросы социальной психологии.
12. Бектасова Айзат Жанатовна преподаватель домбры КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата города Усть-Каменогорска. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
13. Бижанов Нуржан Нурболович магистрант КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
14. Болгыбаева Айман Амангельдыкызы магистрант КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
15. Букатова Назира Аргынбаевна – преподаватель колледжа КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
16. Бухов Олег Николаевич аспирант специальности «Педагогика» АлтГУ (Российская Федерация). Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
17. Буцяк Ирина Дмитриевна – социальный педагог Дрогобычской СШ № 16, выпускница аспирантуры кафедры философии имени профессора Валерия Григорьевича Скотного Дрогобычского государственного педагогического университета имени Ивана Франко. Область научных интересов – вопросы философии и психологии.
18. Вдовина Елена Николаевна – старший преподаватель КАСУ, магистр. Область научных интересов психолого-педагогические аспекты обучения.
19. Возняк Владимир Степанович – доктор филос. наук, профессор, зав. кафедрой философии имени профессора Валерия Григорьевича Скотного Дрогобычского государственного педагогического университета имени Ивана Франко. Область научных интересов – вопросы философии и психологии.
20. Высоцкая Елена Александровна студент Педагогического института ФГБОУ ПО ИГУ, Иркутск, РФ. Область научных интересов– вопросы социальной психологии.
21. Выставкина Татьяна Александровна – кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии Липецкого Государственного педагогического университета, член ЕКПП, специалист ЕКПП. Область научных интересов – аспекты практической психологии.
22. Гусева Нина Васильевна доктор философских наук, профессор; председатель Восточного Отделения Казахстанского общества философов «Казахстанский философский Конгресс», академик Акмеологической Академии. Область научных интересов – общие вопросы философии и методологии.
23. Даулетханова Акерке Ерболовна – студентка КАСУ. Область научных интересов – аспекты практической психологии.
24. Денисенко Кристина Александровнастудент КАСУ. Область научных интересов – детская и подростковая психология.
25. Емельянова Елена Владимировна старший преподаватель Педагогического института Иркутского государственного университета. Область научных интересов - психология способностей.
26. Иванова Кристина Валерьевна магистрант КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
27. Ипатова Анастасия Васильевна магистрант КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
28. Искендерова Фатима Велибековна старший преподаватель КАСУ, доктор PhD по специальности «Менеджмент». Область научных интересов актуальные вопросы психологии.
29. Кайгородцев Александр Александрович доктор экономических наук, доцент. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
30. Камзина Еркеш Толеухановна – преподаватель предметно-цикловой комиссии «Пения» КГКП «Восточно-Казахстанское училище искусств имени народных артистов братьев Абдуллиных» управления образования ВКО. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
31. Колотова Елена Николаевна– преподаватель по классу гитары КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата г. Усть-Каменогорска». Область научных интересов – психология творческой деятельности.
32. Корсканова Наталья Николаевна преподаватель по классу фортепиано КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата города Усть-Каменогорска. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
33. Кривых Надежда Алексеевна – студент КАСУ. Область научных интересов психолого-педагогические аспекты обучения.
34. Куропаткина Ирина Андреевна преподаватель по классу фортепиано, концертмейстер КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата города УстьКаменогорска. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
35. Лобастов Геннадий Васильевич доктор философских наук, профессор, профессор кафедры теории и истории психологии Института психологии им. Л.С. Выготского РГГУ. Область научных интересов вопросы политологии, социологии и философии.
36. Ложкин Владимир Геннадьевич преподаватель духовых инструментов КГКП «Детская музыкальная школа №1» акимата города Усть-Каменогорска. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
37. Мадиярова Эльвира Собетоллаевна – кандидат экономических наук, доцент кафедры «Учета и налогообложения» ВКГТУ им. Д. Серикбаева. Область научных интересов вопросы организационной психологии и психологии управления.
38. Малахова Елена Вячеславовна психолог кризисного центра «Ульба»,г. УстьКаменогорск, Казахстан. Область научных интересов– экзистенциальная психология, методологические основы православной психологии, психоконсультирование.
39. Мареев Сергей Николаевич -доктор философских наук, профессор, зав. кафедрой общеобразовательных дисциплин Московской международной высшей школы бизнеса «МИРБИС» (Институт). Область научных интересов – вопросы философии и психологии.
40. Мареева Елена Валентиновна -доктор философских наук, профессор кафедры социально-философских наук Московского государственного института культуры. Область научных интересов – вопросы философии и психологии.
41. Мацкевич Ирина Константиновна – кандидат психологических наук, доцент. Область научных интересов – детская и подростковая психология.
42. Мерсиянова Анжелика Павловна директор психологического центра «Bliss», г. Красноярск, Россия. Область научных интересов–гештальт-подход, экзистенциальная психология, психотерапия кризисных состояний, повышение психологической культуры.
43. Милюхина Екатерина Алексеевна студентка Педагогического института ФГБОУ ПО ИГУ, Иркутск, РФ. Область научных интересов – детская и подростковая психология.
44. Мочалкина Анна Александровна специалист по УМР, кафедра педагогики и психологии автономного учреждения дополнительного профессионального образования Ханты-мансийского автономного округа – Югры «Институт развития образования». Область научных интересов – аспекты практической психологии.
45. Мукажанова Арай Мейрамбаевна преподаватель колледжа КАСУ. Область научных интересов – вопросы педагогики и психологии.
46. Мұрат Зарина Ермекқызы воспитатель ГОУ «Детский сад № 40 «Вишенка», магистрант КАСУ. Область научных интересов актуальные вопросы психологии.
47. Новичевская Лилия Анатольевна «Восточно-Казахстанское училище искусств имени народных артистов братьев Абдуллиных» управления образования ВКО (дополнительное образование), педагог по классу флейты. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
48. Очкина Маргарита Андреевна студентка КАСУ. Область научных интересов – вопросы социальной психологии.
49. Пименова Наталья Михайловна –преподаватель «Обязательного фортепиано» КГКП «Восточно-Казахстанское училище искусств имени народных артистов братьев Абдуллиных» управления образования ВКО. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
50. Слямова Анара Ериковна магистрант КАСУ. Область научных интересов – детская и подростковая психология.
51. Сыдықанова Гүлім Ахмедханқызы – магистрант КАСУ. Область научных интересов теоретические аспекты психологии.
52. Таусинова Ольга Константиновна медицинский психолог, магистр психологии, по направлению: психологическая помощь в кризисных и чрезвычайных ситуациях, г. Красноярск, Россия. Область научных интересов медицинская психология, синергетика в психологии, насилие в семье, парадоксальная теория изменений.
53. Титова Ирина Алексеевна студент педагогического института Иркутского государственного университета. Область научных интересов психология развития, психология здоровья.
54. Тогусов Малик Жандарович – магистрант КАСУ. Область научных интересов – вопросы организационной психологии и психологии управления.
55. Толеуханова Дана Абылкановна – преподаватель предметно-цикловой комиссии «Фортепиано» КГКП «Восточно-Казахстанское училище искусств имени народных артистов братьев Абдуллиных» управления образования ВКО. Область научных интересов – психология творческой деятельности.
56. Умирзахова Мадина Мерекеевна преподаватель КАСУ, магистр социальных наук. Область научных интересов психолого-педагогические аспекты обучения.
57. ФӨдороваИрина Алексеевна – старший преподаватель КАСУ, магистр. Область научных интересов – вопросы социальной психологии.
58. Хазин Владимир Александрович преподаватель Мукачевского гуманитарного университета. Область научных интересов – вопросы философии и психологии.