Болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзіреттілігін дамытудың жолдары

Бағалау үрдісін анықтайтын бірқатар анықтамалар бар және осыдан шығатын болсақ, мұғалімдердің түсінігінде мектепішілік бағалаудың және оны іс-жүзінде пайдаланудың бірнеше ұқсас түрлері бар. Б. Бойл, M. Чарльз, 2010

Қазіргі таңда Қазақстанда әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге бағытталған жаңа білім беру жүйесі құрылуда. Білім беру парадигмасының орын алмасуы: жаңа мазмұн, өзгеше жағдай, өзгеше қарым-қатынас, өзгеше тәртіп, өзгеше педагогикалық менталитет қалыптасуда. Білім беру мазмұны жаңа ақпарат алмасу, ғылым мен нарық практикасындағы проблеманы шығармашылық түрде білім беру процесінде жеке тұлғаға бағытталған дағдылармен байытылуда. Педагогикалық технологиялар, жалпы білім беру деңгейіне барабар ғылымның рөлі артып келеді.

Жаңа инновациялық технологияларды пайдалану заман талабы. Қазіргі жаңа талаптар оқушыға емес, қазіргі заман мұғаліміне қойылады, мұғалімдер тек «сабақ беруші» ғана емес, баланың оқу ортасын құра арлайтын адам болуы керек. Педагогикалық технологияларды іске асыру үшін қалыпты емес жағдайда жұмыс істей алатын, технологиялық ұйымдастырылған білім беру процесін түсінетін, жаңа рөлді қабылдай алатын педагог болуы қажет. Ол үшін ол жаңашылдыққа дайын болуы керек. Оқу процесінің тиімділігін арттырудың бірден-бір жолы заманауи педагогикалық технологияларды қолдану. Жаңа заман мұғалімдерінің білім мазмұнына өзгеріс енгізе алатын, оқыту мен тәрбиеге жаңа әдістер мен технологияларды енгізе алатын зор шығармашылық әлеуеті бар. Озық технологияларын қолданып, білімді меңгерту әдістері жетілдіргенімен бағалау бұрынғы жүйеде қалды. Сондықтан оқушы танымындағы өзгерістер мен жетістіктерді бағалау сипаты арасында қайшылықтар қалыптасты. Әлеуметтік сұраныстардың өзгеруі білім сапасын бағалау жүйесін жаңартуды талап етіп отыр.

Осыған байланысты оқушылар арасында өзара түсіністік және ұжымды қарым қатынасты орнату, оқушылардың өздеріне деген сенімсіздіктерін жою, мүмкіндіктерін арттыруға жол ашу үшін критериалды бағалауды қолдану керек. Критериалды бағалау жүйесінде ең маңызды нәрсе – оқу процесінің өзі, сол арқылы оқушы өзін-өзі бағалауды үйреніп, өз білімінің артықшылықтары мен кемшіліктерін көріп, әрі қарай қалай даму керектігін түсінеді, яғни бұл жүйеде оқушының қалай жұмыс жасағаны, қалай ойланғаны бағаланады. Бағалауды өткізу үшін, оқушылардың нені білетіндігін және не істей алатындығын анықтау қажет.

Оқыту – мұғалімдердің оқушыларға жасаған сыйы емес, бұл құзіреттіліктер білім алу үшін оқушылардың өздері де оқу үдерісіне белсенді қатысуын талап етеді. Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі алдын ала ұсынылған бағалау шкаласы, анық, айқындылығы, бағаның әділдігі, баланың өзін бағалауға мүмкіндіктің берілуі. Бұл тәсіл баланың күнделікті алған білімінің меңгеру деңгейін анықтайды. Негізгі бақылау жұмысына дейін білімін жүйелейді. Қателіктерден сабақ алуды үйретеді.

Критериалды бағалауды енгізудің мақсаты: мектепте оқыту сапасын жоғарылату; мектеп бітірушілердің білімін халықаралық стандартқа сәйкестендіру.

Критериалды бағалаудың міндеттері: сабақтың әр бөліктеріндегі әр оқушының дайындық деңгейін анықтауға; бағдарламаға сәйкес оқу мақсаттарын орындау қабілеті; жеке оқушының даму жетістігін бақылауға; оқушының білім алу барысындағы қателіктері мен олқылықтарын айқындауға; әр түрлі жұмыс барысындағы алған өз бағасының әділдігіне көзін жеткізуге; оқу бағдарламасының тиімділігін саралауға; сабақ үдерісі мен білімнің меңгерілуі туралы оқушы мен мұғалім және ата-ана арасындағы кері байланысты қамтамасыз ету.

Критериалды бағалаудың маңызы: Мұғалімдер үшін:

• Сапала нәтижеге әкелетін критерийлер құрастыруға;
• Өз іс-әрекетін саралап және болашаққа жоспарлай алатын мәліметтер алуға;
• Сабақ берудің сапасын арттыруға;
• Оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқытудың әр тұлғаға арналған ауқымын жоспарлауға;
• Бағалаудың әртүрлі әдістерін пайдалануға;
• Оқу бағдарламасын қолжетімді ету үшін ұсыныстар енгізуге Оқушылар үшін:
• Танымдық қабілеті мен ойлау деңгейін арттыратын оқытудың әртүрлі әдістерін пайдалануға;
• Табысқа жетелейтін бағалау критерийлерін түсінуге;
• Өзін және өзгелерді бағалау арқылы кері байланысқа түсуге;
• Сыни ойлауына, еркін ойын айтуына, өзінің білімін көрсетуге

Ата-аналар үшін:

• Баласының білім сапасының дәлелдемелерімен танысуға;
• Оның оқуындағы табыстылықты бақылауға;
• Оқуына қолдау көрсету үшін бағыт алуына мүмкіндік туғызады.

Критериалды бағалау жүйесінің тиімділігі: мұғалімге оқушының оқу жетістіктерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді; оқушыларға оқу үдерісі барысында туындаған қиындықтарды түсінуге, бағалауға мүмкіндік береді;ата-аналар оқушының оқу жетістіктер бойынша объективті дәлелдемелермен қамтамасыз етіледі;

Критерийлер – оқытудың міндеттерін жүзеге асыратын өлшемдер, атап айтқанда, оқушылар жұмыс барысында орындайтын іс-әрекеттер тізбесі.

Дескриптор жетістік деңгейінің сипаттамасы.

Кесте 1. Критерийдің мазмұны

Критериалды бағалау технологиясы оқушы бойындағы үрейленуді басады және мұғалімді «төрешілік» қызметінен босатып, оқушы бойында өзін-өзі бағалау, өз іс-әрекетіне баға беру, жауапкершілік қабілетінің дамуына ықпал етеді.

Сурет 1. Критериалды бағалаудың түрлері

Критериалды бағалау жүйесі бұрынғы бағалауға қарағанда қалыптастырушы және жиынтық бағалаумен ерекшеленеді. Қалыптастырушы бағалау оқытуды, әдістерді және осы мүмкіндіктерді іске асыру түрлерін жақсарту мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған болса, жиынтық бағалау мақсатты баға қою және сертификаттау немесе оқытудың алға жылжуын тіркеу үшін оқыту қорытындысын шығару үшін қажет. Критериалды бағалау міндеттері оқу үрдісінің әрбір кезеңінде оқушының дайындық деңгейін анықтауға, оқу бағдарламасына сәйкес оқытудың мақсаты мен нәтижелерінің жетістіктерін оқушылардың өздерінің талдауына, оқу бағдарламасын меңгерудегі олқылықтарды жою үшін оқушыларды ынталандыруға, сондай-ақ оқу бағдарламасының тиімділігін бақылауға, оқу үрдісін ұйымдастырудың және оқу материалын меңгерудің ерекшеліктерін анықтау үшін мұғалім, оқушы және ата-ана арасында кері байланысты қамтамасыз етуге негізделген. Осы орайда критериалды бағалаудың артықшылықтарына назар аударуға болады: Оқушылар нәтижені талдау үшін бағалау критерийлерін білуге, түсінуге, рефлексияға қатысуға, яғни өзін және өз достарын бағалауға, нақты тапсырмаларды орындауда өз білімдерін қолдануға, ойларын еркін жеткізе білуге, сын тұрғысынан ойлай білуге дағдыланады. Қалай оқу керектігін пайымдайды. Критериалды бағалау мұғалімдер үшін де сапалы нәтиже алуға ықпал ететін критерийлерді құрастыруға, өз жұмысын талдап, жоспарлау үшін ақпарат алуға, оқу үрдісінің сапасын жақсартуға, әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, бағалаудың әр түрлі тәсілдері мен құралдарын қолдануға, оқу бағдарламасының мазмұнын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізуге мол мүмкіндік береді. Біз «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы оқушыларының оқу жетістіктерін критериалды бағалаудың ережелеріне сүйене отырып, оқушыларды жақсы оқуға жетелеп, оның өсу қарқыны мен біліміндегі ақауларды анықтауға болатындығына көз жеткізіп келеміз. Тапсырманы орындау барысында оқушыларға ең алдымен критерий таныстырылып, олардың неден бағаланатынын айту керек. Оқушы бірте-бірте өзі де назар аударатын болады. Критерийлер оқу тапсырмасының дұрыс орындалу жолдарының айқын, нақты көрсетілген көрсеткіштерінен тұрады, ал сол көрсеткіш бойынша бағалау – оқушының белгіленген мақсатқа қаншалықты жеткендігінің дәрежесін анықтау. Ол тіл пәндерінде «тыңдалым, оқылым, жазылым, айтылым» деп аталады. Оқу мақсаттары оқушы бойында осы дағдылардың қалыптасуына негізделген. Сабақтарда белсенді іс-әрекеттерді, топтық жұмыстарды ұйымдастыра отырып, оқушыны білуге жетелеу, ұмтылдыру мұғалімнің кәсіби шеберлігін қажет етеді. Болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігінің негізгі құрылымдық компоненттерін анықтауда Ш. Таубаева, С. Мирсейітова, В.Е. Гаибова мен А.П. Чернявская, Г.Ж. Менлибекова, М.Ж. Жадрина, Д.П. Мучкин, А. Арғымбаева, К.Л. Кабдолова мен Г.У. Кунакова, А.А. Жайтапова, Ш. Курманалина, А.К. Мынбаева, Т.Е. Исаева, А.В. Xуторской, В.Д. Шадриков, Дж. Равен, Ю.Г. Татур, И.А. Зимняя, В. Байденко, С.Е. Шишов, Т. Баймолдаев, Ә.А. Саипов, К.Ғ. Аxметов, Н.И. Кабушкин, Р.С. Галькович және В.И. Набоков, О.С. Виxанский және А.И. Наумов, X.Ф. Xодеев, Е.Ф. Чапаева, М. Вудкок және Д. Фрэнсис еңбектері басшылыққа алынды. Соның негізінде болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігі дамуының өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды (2кесте).

Кесте 2. Болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігі дамуының өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері

Болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігінің жоғарыда көрсетілген деңгейлері оқушылардың білімдерін дұрыс бағалау құзыреттіліктерін дамыту жағдайын анықтауға және оларды қалыптастыруға бағытталған тиімді жұмыс жүйесін құруға мүмкіндік береді.

Болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігі оның шынайы өмірлік тәжірибеде бағалау іс-әрекетін жүзеге асыру қабілеттілігін сипаттайтындықтан, оның дамуының негізгі көрсеткіші – ол білімді критериалды бағалау іс-әрекетіндегі тәжірибесі болады. Яғни, болашақ мұғалімнің бойында критериалды бағалау құзыреттілігін дамытуда басты нәтиже – ол практикалық тәжірибе болмақ. Бұл жөнінде отандық ғалымдар Г.Ж. Менлибекова [14], Б.Т. Кенжебеков [15], Ш. Таубаева [22], М.Ж. Жадрина [23], Д.П. Мучкин [24] А. Арғымбаева [25], К.Л. Кабдолова мен Г.У. Кунакова [26] және шетелдік зерттеушілер Дж. Равен [16], А. Дорофеев [5], В.С. Кульневич [6], Г. Селевко [7], Н.В. Кузьмина [11], А.К. Маркова [12], В.Д. Шадриков [13], И.А. Зимняя [19] да өз еңбектерінде растайды. Сондықтан, болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігін дамытуда, жаңа жолдарды іздестіру қажет болып отыр. Тәжірибелік-эксперименттің қорытынды нәтижесі ЖОО болашақ мұғалімдерінің бағалау құзіреттілігінің айтарлықтай артқанын айғақтайды. 16 суретте көрсетіліп тұрғандай, бақылау тобындағы ЖОО болашақ мұғалімдерінің бағалау ісәрекетіне қатыспаған болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігі дамуының жоғары деңгейі 12,3 пайыздан 13,53 пайызға және орта деңгейі 25,75 пайыздан 29,46 пайызға ғана жоғарыласа, ал төмен деңгейі 61,9 пайыздан 57 пайызға дейін ғана азайды. Бұл нәтижелер ЖООдағы педагогикалық процестің болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігін дамытуда мүмкіншіліктерінің жеткіліксіздігін растайды

Тәжірибелік эксперимент нәтижелері эксперименттік топтағы ЖОО болашақ мұғалімдерінің критериалды бағалау ісәрекетіне қатысқан болашақ мұғалімдерінің критериалды бағалау құзыреттілігі едәуір өскендігін аңғартады. Нақты айтатын болсақ, эксперименттік топтағы болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігінің жоғары деңгейі 13,7 пайыздан 25,16 пайызға және орта деңгейі 26,13 пайыздан 53,3 пайызға өсті, ал төмен деңгейі 50,16 пайыздан 21,53 пайызға дейін азайды.

Аталған нәтижелер болашақ мұғалімдерді ЖОО-дағы өзбетіндік бастамаларға негізделген бағалау іс-әрекетіне қосу негізінде критериалды бағалау құзыреттілігін дамыту тиімділігін дәлелдейді. Аталған міндетті шешу үшін, еліміздің білім беру жүйесінің жаңа ұлттық моделін дамытуда негіз болып алынған құзыреттілік тұрғыны басшылыққа аламыз. Білім беру процесін құзыреттілік тұрғы негізінде ұйымдастырудың нәтижесінде, оқушылардың білімін критериалды бағалау іс-әрекет тәжірибесі қалыптасады. Оқушының белсенді іс-әрекет тәжірибесін меңгеруі үшін, ол білім беру процесінде «субъект-субъектілік» қатынасқа енуі тиіс. Сонымен, қорытындылай келе, бүгінгі қарқынды даму үстіндегі әлемде өз орнын таба алатын, өзін-өзі критериалды бағалай алатын, өз өмірі мен тағдырының қожайыны болатын өскелең ұрпақты тәрбиелеу қоғамымыздың әлеуметтік тапсырысы болып табылады. Бұл тапсырыс, еліміздегі болып жатқан қоғамдықсаяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге негізделіп отыр. Қазақстан Республикасының әлемдік кеңістікке ену жағдайында, бәсекеге қабілетті, саналы түрде белсенді іс-әрекет жасайтын мамандар еліміздің дамуының маңызды стратегиялық ресурсына айналады..Сондықтан, білім беру жүйесінің басты мақсаты оқушылардың субъектілігін дамуына жағдай жасайтын құзыреттіліктер жүйесін анықтау болып табылады. Осы құзыреттіліктер жүйесінің маңызды бір құрамдас бөлігі критериалды бағалау құзыреттілігі болып отыр.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық. Екінші (негізгі) деңгей.
2. httр://mооdlе.nis.еdu.kz
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан xалқының әлауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2008. – 6 ақпан.
4. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан жаңару мен дамуға: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан xалқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2009. – 6 наурыз.
5. Дорофеев А. Профессиональная компетентность как показатель качества образования // Высшее образование в России. – 2005. №4. – С. 30-33.
6. Кульневич В.С. Парадигмально-компетентностный подxод к разработке содержания педагогической деятельности. – М., 2005. 98 с.
7. Селевко Г. Компетентность и иx классификация // Народное образование. – 2004. №4. – С.138-141.
8. Петровская Л.А. Компетентность в общении. – М., 1989. – 138с.
9. Исаева Т.Е. Классификация профессионально-личностных компетенций вузовского преподавателя // Педагогика. – 2006. №9. – С. 55.-61
10. Хуторской А. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированной парадигмы образования // Народное образование. 2003. № 2. – С. 40-47.
11. Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения. М., 1990.
12. Маркова А.К. Психология труда учителя. – М.1993. – 194 с.
13. Шадриков В.Д. Новая модель специалиста: инновационная подготовка и компетентностный подход // Высшее образование сегодня. – 2004. №8. – С. 32-34.
14. Менлибекова Г.Ж. Социальная компетентность: сущность, структура, содержание // Высшая школа Казахстана. – 2001. №4. – С. 153-159.
15. Кенжебеков Б.Т. Сущность и структура профессиональной компетентности специалиста // Высшая школа Казахстана. – 2002. №2. – С. 81-84.
16. Равен Дж. Компетентность в современном обществе. Выявление, развитие и реализация. – М., 2002. – 126 с.
17. Ферхо С.И. Формирование профессиональной компетентности учителей по использованию электронных учебных изданий в процессе обучения: автореф. ... канд. пед. наук. – Караганда, 2005. – 26 с.
18. Татур Ю.Г. Компетентность в структуре модели качества подготовки специалиста // Высшее образование сегодня 2004. №3. С. 20-26.
19. Зимняя И.А. Общая культура и социально-профессиональная компетентность человека // Высшее образование сегодня. – 2005. №11. С. 14-20.
20. Байденко В. Компетенции в профессиональном образовании // Высшее образование в России. 2004. №11. С. 3-14.
21. Шишов С.Е. Понятие компетенции в контексте качества образования // Стандарты и мониторинг в образовании. – 1999. №2. – С. 21-25.
22. Таубаева Ш. Стандартизация высшего профессионального образования: от базовой модели к компетентностной // Вестник Академии педагогических наук Казахстана. – 2005. №6. – С. 38-55.
23. Жадрина М.Ж. Образование, ориентированное на результат, как новая модель школьного образования // Открытая школа. 2003. №12. – С. 3.
24. Мучкин Д.П. Понятие «компетентность» в современном образовании // Вестник КазНУ, серия: «Педагогические науки». – 2005. №3(16). – С.20-25.
25. Аргымбаева А. Теоретические основы коммуникативной компетентности как средства обновления языкового образования школьников // Менеджмент в образовании. – 2006. №3. – С.51-53.
26. Кабдолова К.Л., Кунакова Г.У. Формирование компетенций как необходимое условие повышения качества образования // География в школах и вузах Казахстана. – 2005. №5. – С. 2-5.