Қазіргі заманда коррекциялық – педагогиканың ең басты мәселелерінің бірі сөйлеу тілінің бұзылуы болып келеді. Мүмкіндігі шектеулі балалардың көпшілігі сөйлеу бұзылыстарынан зардап шегеді. Соның ішінде балаларда көп кездесетіні жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бұзылыстары, оны зерттеу бұрынғыдай күрделі мәселе және ол жеткілікті зерттелмеген.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы – есту қабілеті мен зиятты әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.
Жалпы тіл кемістігі бар балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін Қ.Қ. Өмірбекова, Қ. Серкебаев, Р.Е. Левина, Н.А. Никашина, Н.А. Чевелева, Л.Ф. Спирова, Т.Б. Филичева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тауып, бұзылыстың негізгі көріністері анықтады. ЖСТД бұзылысында дыбыстарды бұзып айту, фонетикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен сөйлем құрай алмау сияқты сипаттарға тән. Белгілі психолог ғалым Л.С. Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, балалар жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын түсінуге тырысатындығын көрсетеді. Баланың алғашқы сөздерді түсіне бастағаннан-ақ оның ортамен тілдік қатынасы қалыптаса бастайды. Бала тілінің шығуы оның психикалық дамуына күшті әсер етеді. Әрбір сөз баланың ақыл-ойының дамуына маңызды екенін айтады.
Мектеп жасына дейінгі кезең баланың тілінің дамуына әсер ететін басты уақыт болып саналады, егер 5-6 жаста баланың тілі толығымен дамымаса ересек кезінде баланың тілін дамыту қиынға соғады. Осындай кездері баланың сөйлеу тілін дамытуға аса көңіл бөлгеніміз жөн.
Көптеген зерттеулердің жұмыстарында қарастырылғандай ЖСТД бар балалаулардың сөйлеу тілін меңгеруде көптеген қиындықтар туындайтыны анықталған.
Бүгінгі таңда бұл зерттеуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешуге ат салысу менің зерттеу жұмысымның негізгі мақсатын белгіледі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепке дейінгі жастағы ЖСТД бар балаларға логопедиялық сабақтарда қолданылатын Монтессори әдістемесінің элементтері бар жаттығулар жинағынан тұратын әдістемелік құрал үлгісін құрастыру.
Зерттеу объектісі: ЖСТД бар балалардың сөйлеу тілі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы ЖСТД бар балалардың сөйлеу тілін Монтессори әдістемесінің элементтері арқылы дамыту.
Белгіленген зерттеу объектісі мен зерттеу пәнін негізге ала отырып, болжамды қалыптастыруға болады.
Зерттеу жұмысының болжамы: егерде логопедиялық сабақтар барысында ЖСТД бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін дамытуда Монтессори әдістемесінің элементтерін жүйелі түрде қолдансақ, сөйлеу тілін дамыту үрдісі нәтижелі болады.
Зерттеу жұмысының кезеңі бойынша қалыптастырушы (үйретуші) эксперименттің мақсаты – мектепке дейінгі жастағы ЖСТД бар балалардың сөйлеу тілін Монтессори әдістемесінің элементтерін қолдану арқылы дамыту болса, жұмыстың негізгі деңгейінің мақсаты М. Монтессори әдістемесіндегі балалардың сөйлеу тілін дамытуға арналып жасалған жаттығулар жинағын жұмысқа енгізу арқылы тәжірибе жүргізу болып табылады. Барлық сараптау эксперименттік жұмыстар зерттеу кезеңінің алғашқы дайындық уақытында сабақ уақытынан тыс және сабақ уақытында өткізілді. Кейін балалар әдістеменің жаттығуларына бой үйреткеннен кейін, мақсатымызға орай сөйлеу тілін дамытуға арналған жаттығулар тек логопедиялық сабақтар уақытында өткізілді. Яғни, ол топтық және жеке логопедиялық сабақтар. Әдістеменің жаттығулары қолданылған топтық сабақ түрлері мынадай: дыбысты қою, сауат ашу, тіл дамыту. Зерттеу жұмысының мақсаты болып табылатын логопедиялық сабақтар барысында қолданылған М. Монтессори әдістемесінің мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің құрылымдары: фонематикалық қабылдау, сөзді дыбыстық талдау мен жинақтау, ұсақ саусақ моторикасын және сөйлемдерді түсіну деңгейлерін анықтауға іріктеліп алынған жаттығулардың толық үлгісін болашақ логопед мамандарға арналған әдістеме ретінде жасап шығардық.
Бүгінгі таңда М. Монтессори әдістемесі – баланы дамытудағы ең қажетті болып саналатын әдістемелердің бірі. Педагогикалық жүйенің негізгі принципінің бірі – еркін жағдайда баланың даму принципі. Әдістемеге еркіндік және жұмыстың әртүрлілігі, қызықты ойындар және маңызды жұмыстар кіреді. ЖСТД бар балалардың сөйлеу тілін дамытуда М. Монтессори әдістемесінің элементтерін қолдану мен үшін тиімді болды. Себебі, бұл педагогикалық жүйедегі әдістемеде баланың танымдық, интеллектуалды және физикалық даму жақтары қарастырылған. Онда баланы жан-жақты дамытудың 5 аймағын қарастырылады. Олар:
- Күнделікті өмір жаттығуларына арналған;
- Сенсорлы тәрбиелеу аймағы;
- Математикалық аймақ;
- Тілдік аймақ;
- Ғарыштық аймақ.
Біздің зерттеу жұмысымыз 4-ші тілдік аймақ жаттығулары негізінде жүрді. Аймақтың негізгі мақсаты – мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қорын молайту, әріптермен, фонетикамен таныстыру, әріптерден сөздер құрастыру және оларды жазумен оқуға үйрету. Бұл жерде тапсырмаларды орындауға қажетті арнайы құралдар жасалған. Баланың басқа ойын, сабақ ортасында кездеспейтін мұндай құралдар қатарына: жеңіл үстелдер және едендегі жеңіл кілемшелер, табиғи шикізаттардан жасалған арнайы жабдықтар және күнделікті тұрмыста кездесетін леген, стақан, қасық, майлық, су, дақылдар, классикалық Монтессори жабдықтары бар – алқызыл мұнара, қоңыр баспалдақ, көлемдік салғыштар және т.б. жатады.
Зерттеу №6 «Балапан» тобындағы 10 балаға жеке сабақтар 5 жастағы балаларға 20 минут, 6 жастағы балаларға 25-30 минут аралығында жүргізілді. Топтық сабақтардың ұзақтығы 30 минуттан кем емес. Тапсырмаларды орындату барысында баламен жағымды эмоционалды қарым қатынас орнатып, оны қызықтыра білу маңызды. Баланы тапсырмаларды орындауға қысамай, мадақтаудың әртүрлі тәсілдерін қолданып отыру керек. Бала тарапынын шаршау немесе жағымсыз қарым қатынасты байқасақ, жаттығуларды бірден доғарып, келесі күні жалғастырған жөн.
Сараптау-эксперименттік жұмысты жүргізуде төмендегі мақсаттарды алдыма қойдым:
- балалардың сөйлеу тілі деңгейін анықтау, оның ішіне: фонематикалық қабылдау, сөзді дыбыстық талдау мен жинақтау, ұсақ саусақ моторикасын және сөйлемдерді түсінуін зерттеу кірді.
- балалардың Монтессори әдістемесіндегі сөйлеу тіліне қатысы бар жаттығуларға деген қызығушылықтарын ояту;
- логопедиялық сабақтар барысында Монтессори әдістемесіндегі жаттығулардың балалардың сөйлеу тілін дамытудағы маңызы мен ерекшелігін анықтау.
Сараптау эксперименттік жұмыстың алғашқы зерттеу кезінде төменде аталған әдістеме қолданылды: балалардағы фонематикалық қабылдау, сөзді дыбыстық талдау мен жинақтау, сөйлемдерді түсінуін және ұсақ саусақ моторикасын Г.В. Чиркинаның «Мектепке дейінгі жастағы ЖСТД бар баланы зерттеу» әдістемесі бойынша жүргізілді. Ал, зерттеу жұмысының негізі болып табылатын балалардың сөйлеу тілін дамыту барысында М. Монтессоридің педагогикалық жүйедегі әдістемесін қолдандық.
Жұмыстың негізгі бөлімінде М. Монтессори әдістемесіндегі балалардың сөйлеу тілін дамытуға бағытталып жасалынған жаттығулар жинағын жұмысқа енгізу арқылы тәжірибе жүргізу сипатталады Фонематикалық қабылдауды дамытуға М. Монтессори әдістемесінен іріктеліп алған жаттығулар:
жаттығу:
Дыбыстарды анықтап, ажырату үшін ұсақ заттарға толы қорапшаларды аламыз. Заттарды балаларға аттарын атап таныстырамыз. Дыбыстарды қорапшалардағы заттарды қозғалту арқылы шығарамыз. Заттарды кезекпен сала отырып, балаларға қай заттың дыбысы екенін анықтатамыз.
жаттығу:
- тыныштықты тыңдау;
- сағат соққанын;
- өзінің дем алып, шығарғанын;
- судың аққанын
- жаттығу: Бала бірнеше дауысты және дауыссыз әріптермен танысқаннан кейін оның алдына өзіне таныс барлық дауысты және дауыссыз әріптер салынған қорапшаны қоямыз. Ересек адам нақты және анық түрде сөз айтады. Мысалы, алма. Бірінші әріпті созып айтады. Бала ересек созып айтқан дыбысты қорап ішінен тауып алып үстел үстіне қояды. Енді ересек екінші әріпті созып айтады. Бала әріпті қорап ішінен тауып, үстелге бірінші әріптен кейін орналастырады. Жасы кішкентай балаларға дауысты және дауыссыз дыбыстардан тұратын буындарды ал сақта жеткілікті.
Бала ойынның ойналу реттілігін түсінгеннен кейін тапсырманы жылдам орындай бастайды. Құрастырылған сөзді оқу біршама қиындық тудырады. Жаттығуға кез келген сөзді алуымызға болады. Тек бала дыбыстардың бірінен кейін бірі орналасу реттілігін түсінсе болғаны. Баланы жаттығу барысында бақылаған кезде оның бар зейінімен қорапшаға қарап, ересек айтқан дыбысты ішінен қайталап, табуға тырысатынын байқаймыз.
Жаттығудың маңызы бала әр дыбысты таба отырып, өзінің сөйлеу тілін талдап, дыбыстап, бекітеді. Сөздерді құрастыру оған әріптердің дұрыс таңдап алынғанын, ішінен дұрыс дыбыстағанын дәлелдейді. Осылайша, бала орфографияның негізі болып табылатын білім дыбысталған дыбыспен оның графикалық бейнесін сәйкестендіре отырып, есінде сақтайды. Жаттығуды орындап болғаннан кейін әріптерді дауысталарын бөлек, дауыссыз дарын бөлек қорапшаларға салдырамыз. Сонымен жаттығу барысында бала жазуға негіз болатын білімді меңгереді.
Сөзді дыбыстық талдау мен жинақтауға іріктеліп алынған жаттығулар жиыны төмендегідей:
- жаттығу. Бұдырлы қағаздан жасалған әріптер.
Құрал жабдықтар |
Ағаш тақташаларға жабыстырылған бұдырлы қағаздан жасалған әріптер кесіндісі, дауыстылар қызылмен, дауыссыз әріптер көкпен белгіленеді |
Жаттығудың мақсаты |
әріптердің кескіндерін есте сақтау, жазуға дайындау |
Жасы |
5-6 |
Жұмыстың орындалуы |
Ересек дыбысталуы мен бейнеленуі әртүрлі 3 әріпті таңдап алып, жазылу бағыты бойынша бұдырлы қағаздан сұқ саусағымен әріп үстінен жүргізіп, айтылуы бойынша дыбыстайды. Бұл сәтте баланың алғашқы жазу қимылдары қалыптасады. Баланың міндеті ересектің қимылын қайталау. Кейін ересек осы дыбыстан басталатын сөз айтып, баланың да осы әріпке сәйкес сөз ойлауын талап етеді. Жаттығу барысында балаға таныс бірнеше әріппен жұмыс істей отырып, баланың әріптерді бұдырлы қағаз бетімен және ағаш тақтайшаның үстінен жазылу бағыты бойынша дұрыс жүргізуін, дыбыстауын қадағалап отырамыз |
- жаттығу. Әріптерді үстінен жүргізу
Құрал жабдықтар |
Қатты қағаздан жасалған әріптер кесіндісі, себет, стакан, дорба, сөмке, қорап т.б. |
Жаттығудың мақсаты |
Әріптің баспа және кіші түрін ажырату, сол әріпке сәйкес сөз ойлау |
Жасы |
5-6 |
Жұмыстың орындалуы |
Балаларға таныс әріптерді дыбыстай отырып, сол дыбыстан басталатын заттардың ішіне саламыз немесе сол дыбыстардан басталатын балаларға таратып береміз. Балалар көздері байланған түрде әріптердің бейнесін қолдарымен жүргізіп, алған әріптеріне сәйкес басында, ортасында, аяғында келетін сөздер айтады. Сөздер белгілі бір лексикалық тақырыптарға байланысты болуы тиіс. |
- жаттығу. Қозғалмалы әліппе
Құрал жабдықтар |
Баспа түріндегі әріптер жиынтығы салынған екі қорапша: бірінде бас әріптер, екіншісінде кіші әріптер ішіндегі дауысты әріптер қызыл түсті, дауыссыз әріптер көк түсті; бір қорапша көлемі бойынша екіншісінен кішірек ондағы әріптер түстері бойынша ажыратылмайды |
Жаттығудың мақсаты |
Дыбыстарды әріптермен сәйкестендіре білуге үйрету |
Жасы |
5-6 |
Жұмыстың орындалуы |
Жаттығу арнайы кілемшенің үстінде орындалады. Ересек баланың алдына бірнеше заттар салынған дорбашаны қояды. Заттардың ата-уы естілуі бойынша жазылуы тиіс. Қолданылған заттар: шар, дәп-тер, қалам, қой т.б. Бала қалауы бойынша затты таңдап алып, атын атап сол заттың атауы басталатын әріпті қорапша ішінен таңдап алады. Сөз ішіндегі екінші және үшінші, төртінші әріптерді ересек көмегімен (анық ырғақпен дауыстауы бойынша) бірінен соң бірін алып тізеді. Зат пен әріптерді бірінің қасына бірін сәйкестендіріп қояды. Жаттығу әріптер мен заттарды орындарына қайта қоюмен аяқталады |
- жаттығу. Әріптерді сәйкестендіру
Құрал жабдықтар |
Ағаштан және қатты қағаздан қиылып жасалынған биіктігі 8 см болатын кіші әріптер және 10 cм болатын баспа әріптер, әріптердің түстері сәйкесінше дауыстылар қызыл, дауыссыздар көк түспен боялған, қатты қағаздан жасалған әріптер кесіндісі, әріптердің беткі жағына ермексіз жағылып, сол әріпке сай сурет жапсырылған |
Жаттығудың мақсаты |
Дауысты және дауыссыз әріптерді ажырату, әріптердің жазылу бағытына машықтандыру |
Жасы |
5-6 |
Жұмыстың орындалуы |
Бала ағаштан жасалған әріп қиындыларының үстіне қатты қағаздан жасалған әріп қиындыларын жазылу бағыты бойынша жапсыруы тиіс. Бала екі түрлі әріп қиындыларымен жұмыс жасай отырып, сол әріптерге сай сөздерде де естерінде сақтайды. Тіпті кейбір балалар қаламды әлі ұстап үйренбесе де, осы жаттығудың арқасында әріп-тердің жазылу бағытынан хабардар болды |
Сөйлемді түсінуге қолданылған жаттығулар жиыны төмендегідей:
- жаттығу. Суды шелектен мөлшер көрсетілген стаканға құю және керісінше. Мақсаты: нұсқау бойынша тапсырмаларды түсінгеніне қарай орындау және артық-кем түсініктерін қалыптастыру үшін;
- жаттығу. Тірі кесілген гүлдерге күтім жасау. Мақсаты: берілген нұсқауды түсінгеніне қарай орындау, жапырағын сүрт, бір стакан су құй т.б. Және эстетикалық сезімдерін дамыту.
- жаттығу. Әртүрлі көлемдегі он кубик. Қабырғасының ұзындығы кубиктен 1 см-ге қысқа және қабырға ұзындығы кубиктен 10 см-ге ұзын. Кубиктерді жазықтықта вертикальді және көлденеңінен әрқалай орналастырамыз. Мақсаты: сөйлемді түсінгеніне қарай, нұсқауларды орындау, үлкен-кіші, үлкенірек кішірек, көлемдерді салыстыру.
- жаттығу. Ішінде әртүрлі иістері (кофе, гвоздика, анис және т.б.) бар бірнеше қорапшалар. Иіскеуді және иістері ұқсас заттарды табуды үйрену, иістерді ажырату. Мақсаты: нұсқау беру арқылы бірнеше тап-
сырмаларды орындату, кофенің иісі қандай? т.б.
-
- жаттығу. Әртүрлі температурадағы суы бар құмыралар. Температураны анықтау. Мақсаты: жылы жылырақ суық т.б. түсініктерді меңгеру, маған жылы суы бар құмыраны ампер және т.б. нұсқаулар бойынша түсінгеніне қарай тапсырмаларды орындату.
8 жаттығу. Ауызша жаттығу. Балаға бірінен соң бірі түстер таратылып беріледі, балаға сол түстерге сәйкес бөлмедегі заттарды тауып, сипаттап беруі қажет.
Ұсақ саусақ моторикасын дамытуға арналған жаттығулар реті төмендегідей:
- жаттығу. Металдан жасалған пішіндер мен салмалар
Құрал жабдықтар |
Әрқайсыда 5 алқызыл металдан жасалған рамкалары бар 2 төсеніш. Рамканың ұзындығы 14 см. Рамкаларға келесі көк түсті салмаларды салу қажет: шаршы, төртбұрыш, дөңгелек, сопақша, шар, трапеция, бесбұрыш, үшбұрыш. Рамкадағы салмаларды салуға арналған ойықшалардың ортасында магнит бар. 14х14 см қағаз беттері, түрлі түсті қарындаштар. |
Жаттығудың мақсаты |
Ұсақ саусақ моторикасын интенсивті түрде жазуға жаттықтыру, қол және көз тепе теңдігін дамыту |
Жасы |
5 |
Жұмыстың орындалуы: |
Жаттығуды орындау үшін ересек баламен бірге жұмыс орнын дайындайды. Жұмыс орнында төсеніш, қағаз, 3 түрлі түсті қарындаш және пішін салуға арналған рамка болуы керек. Ересек рамканы балаға көрсете отырып қағаз бетіне жанастырады. Бір қолымен рамканы қағазбен бірге ұстап отырып, екінші қолымен рамканы түсті қарындашпен бастырады. Бұл сәтте бала қарындашты дұрыс ұстауды және сызықтарды біргелкі жүргізуді үйренеді. Кейін бала сағат тіліне қарсы бағытта пішіндерді жүргізе бастайды, сосын рамканы алып, сызған пішінінің үстіне сәйкес пішінді қояды. Бір қолымен пішінді ұстап магнитке бекітеді. Бұл сәтте бала қолымен үздіксіз және біргелкі әрекет етуге тырысады. Бастыруға арналған құралдар алынып тасталады, қағазға шеті жүргізілген пішінді түсті қарындаштың бірімен бояйды. Бояу үшін балаға пішіннің бір шетінен, жоғарыдан төменге қарай вертикальді сызықтар жүргізу әдістемесін үлгі етіп көрсетеміз. Қателерді түзеу: көзбен көру арқылы тексеру, салынған пішіннің сызықтарының шеттен шықпауы қарастырылады |
- жаттығу. Өрнек құрастыру
Құрал жабдықтар |
Қағаз, түрлі түсті қарындаштар, қайшы |
Жаттығудың мақсаты |
Қолдың ұсақ саусақ моторикасын дамыту |
Жасы |
5-6; |
Жұмыстың орындалуы |
Қағаз бетіне бірнеше геометриялық фигураларды салып, бала қалауы бойынша кез келген түспен бояйды. Салынған фигураларды қиямыз. Кейін оларды қосып біріктіру нәтижесінде әртүрлі әдемі өрнектер құрастырамыз. |
- жаттығу. Әріпті таны
Құрал жабдықтар |
Бұдырлы әріптер жазылған көк және қызыл тақташалар. Көзін жабуға арналған шыт |
Жаттығудың мақсаты |
Тактильді сезінуін дамыту. Жазуға дайындау |
Жасы |
5-6 жас |
Жұмыстың орындалуы |
Бұдырлы әріптер жазылған тақташаларды алдарына қойып көрсетіп, дұрыстап анық сезіп, көріп алуларын талап етеміз. Бала анықтап көріп алғаннан кейін көзін шытпен жауып тастайды,бала бұдырлы әріптерді қолымен сипап, сезіп көреді де, қандай әріп екенін анықтап айту керек. Жаттығу М. Монтессори кітабында жазылған, оны ары қарай жалғастырушылар Ю.И. Фаусек болған. Балалар үлкен ниетпен жаттығуды орындап әріптерді атайды. Сезім арқылы ол ойлау жұмысына қадам жасайды және саусақтың ұшы арқылы бейне құрастырып,символдарды, белгілерді ажырата алады. |
- жаттығу. Бұдырлы сөйлем
Құрал жабдықтар |
Қорапқа салынған бұдырлы әріптермен жазылған сөйлемі бар тақташалар. Көзін жабуға арналған шыт |
Жаттығудың мақсаты: |
Жазуға дайындау |
Жасы: |
5-6 жас |
Жұмыстың орындалуы: |
Тақташаларда бұдырлы әріптер мен жазылған сөйлемді баланың алдына қойып, баланың көзін шытпен жабамыз. Бала әріптерді сезіп, олардан сөйлем құрай алуы керек. Бұл жаттығу көзі нашар көретін балалармен жұмыс жасайтын мұғалімдерге жақсы таныс. Балалар бұдырлы әріптерді анықтағанды жақсы көреді, қызыға орындайды. Жаттығу балаларды жалықтырмай оқуға және жазуға үйретеді |
Бұл жаттығуды орындата отырып, балаға қарындашты қолына сенімді ұстап, сызықтар жүргізу үшін қол бұлшық еттері қызметінің жақсы дамығаны тиімді. Бұл ойлау қабілетімен қатар дамитын үрдіс болып табылады. ЖСТД бар балаларды жазу қимылдарына үйрете отырып, алдымен әріп кескіндерін қолдарымен ұстап сездіре отырып, механикалық түрде олардың психомоторлы жолдарын жаттықтырып, әр әріптің кескінін бұлшық ет қызметін пайдалана отырып еске сақтаттым. Жазу үшін қаламды дұрыс сенімді ұстап үйрену қажет. Ол үшін жоғарыда аталған жаттығуды біраз түрлендірсек жеткілікті. Көзі байланған бала әріптің кескінін оң қолының тек сұқ саусағымен ғана емес, ортаншы саусағымен де көрсетсе болғаны.
- жаттығу. Суретті толықтыр
Құрал жабдықтар |
Қызыл түсті дауысты әріптердің кескіндері, өрнек |
Жаттығудың мақсаты |
Көріп қабылдау мен моториканы дамыту |
Жасы |
5-6 жас; |
Жұмыстың орындалуы |
Баланың алдына қызыл түспен боялған дауысты әріптердің кескіндерін және қағаз бетіне үлкен болып |
салынған өрнекті қоямыз. Бірақ өрнек толықтай аяқталмаған. Баланың міндеті өрнекті әріп кескіндерін қою арқылы аяқтау. Кейін өрнек толықтырылған соң әріптерді атап, кескінін алдымен сұқ саусақпен кейін ортаншы саусақпен жазылу бойынша жүргіздіреміз.
Жазылуы бойынша әріп кескіндерін саусақтармен жүргізу жазуға қажет қол бұлшық еттерін жаттықтырады және бала әріп кескіндерін есіне сақтай отырып оқуды тез меңгеретіні дәлелденген.
- жаттығу. Рамканы өрнектеу
Құрал жабдықтар |
Түймелер, бантиктер, түймешелер, жабысқақ заттары бар рамкалар |
Жаттығудың мақсаты |
Қол бұлшық еттерін жазуға дайындау, ұсақ саусақ моторикасын дамыту |
Жасы |
5-6 жас; |
Жұмыстың орындалуы |
Балаға ермексіз жапсырылған рамка беріледі. Бала қалауы бойынша алдында тұрған бірнеше сауыт ішінен түймелер, бантиктер, түймешелер, көптеген жарма түрінен біреуін таңдап алып, рамка шетін әсемдеуі тиіс. |
Жаттығулардың көпшілігі орындау барысында уақытты көп қажет ететіндіктен, оларды топтық сабақтарға қарағанда жеке логопедиялық сабақтарда қолдану тиімді екенін байқадық. Оны балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Әр баланың жұмыс істеу темпіне, тапсырмаға қызығушылығының оянуына, тапсырманы жылдам немесе баяу түсінуіне, шаршауын. Зерттеу жұмысымның негізгі мектепке дейінгі жастағы ЖСТД бар балалардың сөйлеу тілін логопедиялық сабақтар барысында дамытуға арналған жаттығулар жинағын шығару мақсатына қол жеткіздім дегім келеді.
Болжағандай, М. Монтесори әдістемесінің элементтерін мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің бірқатар құрылымдарын дамытуда қолдану нәтижесі көріп тұрғанымыздай оңды болды. Аталған әдістемені қолданудың нәтижесінде байқалған балалардағы өзгерістерді атап өтетін болсақ:
- Бала бойында өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі оқытуға, дамытуға деген қасиеттердің пайда болуы;
- Балалардың бір-бірімен қарым-қатынастары өзгерді, ол басқа баланың ісәрекетін бақылай отырып бір дидактикалық материалды пайдалану үшін құралдың босағанын тосады. Бақылау – бала танымын дамытудың тиімді әдісі екенін естен шығармаймыз;
- Материалмен қалай жұмыс істеу керектігін бір бірлеріне түсіндірулері нәтижесінде сөйлеу тілі және рухани жағынан дамуды көреміз, үлкеннің кішіге қамқорлық көрсетуі;
- Әдістеме баланы болашақ физикалық, әлеуметтік, интеллектуалды және рухани дамыту көзі екені дәлелденді;
- Сөйлеу тілінің негізі болып табылатын алғашқы фонематикалық білім әріптердің кескіндерін есте сақтау, жазуға дайындау, әріптің баспа және кіші түрін ажырату, сол әріпке сәйкес сөз ойлауға үйренеді;
- Дыбыстарды әріптермен сәйкестендіре білуге, дауысты және дауыссыз әріптерді ажыратып, әріптердің жазылу бағытына машықтанады;
- Ірілі –ұсақты заттармен жұмыс істей отырып, саусақ моторикасын интенсивті түрде жазуға жаттықтырып, қол және көз тепе теңдігін дамытуға жол ашылды;
- Өз бетімен шешім қабылдап үйренудің, жаңа дағдылар мен өзіне деген сенімділіктің алғашқы белгілерінің қалыптасуы;
- Әдістеме жаттығуларын орындау барысында балаларда өзін-өзі тәрбиелеу мен дамытудағы жан-жақтылық жүйесінде негізгі назар өз бетінше даму мен көру, есту, сезу, дәм сезу сынды қабілеттерді және ұсақ саусақ моторикасын дамытуға жаңа жол ашылды. Әр бала өзіне ұнаған іспен өз темпі бойынша айналыса алады. Өз-өзімен бәсекеге түсе отырып, балада өз күшіне деген сенімділік туады;
- Өз қатесін өзі бақылауға мүмкіндік туды;
- Жаттығу барысында баланың қозғалысы қамтамасыз етілсе, екіншісі жағынан балада өз бетінше өз-өзіне қызмет ету дағдылары қалыптасты;
- Балалар дидактикалық материалдар мен жаттығулар ұзақтығын әрдайым өздері таңдай отырып, өзіндік ағым мен ырғақта даму мүмкін болды;
- Күнделікті тұрмыс барысында тыйым салынатын заттармен баланың емінеркін қарым-қатынасқа түсуі;
- М. Монтессори әдістемесі баланың өз шамасына қарай білім алуға деген алғашқы қызығушылықтарын оятады, оған өзі қаламайтын іс әрекеттерді орындамауына болады;
- М. Монтессори әдістемесі – баланы тәрбиелеу мен дамытудағы әмбебап әдіс болып табылатындықтан, оған еркіндік, қайталанбайтын мазмұн тән болып келеді.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Абеуова И.Ә. Хегай А. О методе М. Монтессори в образовании. – Алматы, Білім кілті. 2007.№2. 36-38 б.
- Андерлик Л. Путь для всех. Жизнь с Монтессори. Монтессори-терапия и оздоровительная педагогика на практике. – М.: Монтессори терапия в Москве, 2008.
- Акишина АЛ., Барановская СЛ. Русская фонетика. М., 1980.
- Берғалиева Н.А. М. Монтессори әдісі. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы. Алматы, 2006.
- Бородин A.M. Методика развития речи детей дошкольного возраста. М., 1984.
- Блонский П.П. О Марии Монтессори // Дошкольное воспитание. – 1994. № 10.
- Загвоздкин В., Хилтунен Е. Монтессори и Вальдорф. – М., 1999.
- Каше Г.А. Подготовка к школе детей с недостатками речи. – М., 1985. – 185 с.
- Логопедия // Под редакцией Л.С. Волковой. – М.: «Просвещение», 1989. -527 с.
- Логопедия/ Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской. — М., 1998.
- Монтессори М. Разум ребенка.М, 1999. – С. 28 – 93.
- Монтессори М. Дом ребенка: Метод научной педагогики. Пер. с итал. – Гомель, 1993.
- Монтессори, М. Подготовка учителя. Методическое пособие / Пер. с англ. И. Дичковской. – Альманах «МАМА»: Научно – методическое издание Межрегиональной альтернативной Монтессори – ассоциации. – Вып. 1. – М, 1994. – 354 с.
- Общая психология / Под ред. А.В. Петровского М.: «Просвещение», 1986 – 463 с.
- Орлова Д. Большая книга Монтессори. – СПб.: ПРАЙМ-ЕВРОЗНАК; Владимир: ВКТ, 2008.
- Өмірбекова Қ.Қ., Өмірбекова С.Ж. Фонетикасы, фонематикасы толық дамымаған балаларды оқыту және тәрбиелеу. – Алматы, 2004 – 62 б.
- Өмірбекова Қ.Қ., Балқыбекова В.С. Сөйлеу тілінің фонетикалық жағын тексеру және дамыту. Оқу құралы. – Алматы: Алматыкітап, 2003. – 104 б.
- Программа коррекционного обучения и воспитания детей с общим недоразвитием речи 6-го года жизни // Сост. Т.Б. Филичева и Г.В. Чиркина. М., 1989.