Мақалада Жайық өзеніндегі жартылай өткінпгі балықтардың қоректенуіне баға беріледі. Жинақталған сынамалар ғылыми зерттеу жүмыстарына бөлінген квота есебінде жүргізілді. Балықтың қоректенуін зерттеу әдістемесіне сәйкес, сүзекі ауымен жүргізілді. Көксерке, табан балықтарының қоректенуі бойынша материалдар. жазғы жайлып оңалу, өсіу кезеңінде зерттелді.
Балық биологиялық көрсеткіштері, корегі құрамдық бөліктерінің кездесу жиілігі және ішек-қарын толтыру индексі анықталды. Зерттеулер Жайық өзені бойында орналасқан зерттеу бекеттерінде: «Төменгі Татарский», «Еркінқала». «Төменгі Дамбы», «Кіші Дамбы» жазғы кезеңдегі ауланған балықтардың, қоректену қүрамдық бөліктеріне сипаттама берілді.
Балықтардың қоректенуі көбінесе орта жағдайына. қоршаған су айдынына байланысты. Балықтардын қоректенуі жас ерекшелігіне карай, қоректерінің сапалық курамы да өзгереді. Балықтың қоректену белсенділігіне, балықтың қалыпты өмір сүру жағдайлары, су температурасы мен оттегінің қүрамы айтарлықтай эсер етеді.
Балықтардың эрбір түрі белгілі бір азықтық организмдермсн қоректенетіні белгілі. Қорек түріне жэне оны аулау тэсілдеріне немесе тамақтану сипатына байланысты балықтар жыртқыш жэне «жыртқыш емес» болып бөлінеді. Балықтарды негізінен жыртқыштар жейді. ал олардың түрлері көксерке, шортан - тұщы су айдындарының мекендеушілсрі. «Жыртқыш емес» табан балықтарының қорегі: бентофагтар, планктофагтар жэне өсімдік тсктсс балдырлар болып бөлінеді. Жартылай өткінші балықтар жыртқыш-көксерке жэне жыртқыш смес табан балықтарының қоректенуі зерттелді.
Балықтардың қоректенуі көбінесе орта жағдайына, қоршаған су айдынына байланысты.
Балықтардың қоректенуі жас ерекшелігіне қарай, қоректерінің сапалық құрамы да өзгереді.
Балықтың қоректену белсенділігіне, балықтың қалыпты өмір сүру жағдайлары, су температурасы мен оттегінің құрамы айтарлықтай эсер етеді.
Балықтардың эрбір түрі белгілі бір азықтық организмдермен қоректенетіні белгілі. Қорек түріне жэне оны аулау тәсілдеріне немесе тамақтану сипатына байланысты балықтар жыртқыш жэне «жыртқыш емес» болып бөлінеді. Балықтарды негізінен жыртқыштар жейді, ал олардың түрлері көксерке, шортан - тұщы су айдындарының мекендеушілері. «Жыртқыш емес» табан балықтарының қорегі: бентофагтар, планктофагтар жэне өсімдік тектес балдырлар болып бөлінеді. Бентофагтың негізгін су айдынының түбінде мекендейтін эртүрлі шаяндар, қүрттар, жэндіктер, моллюскалар жэне басқа омыртқасыздар қүрап, осы аталған қорек түрімен балықтар қоректенеді.
Планктофагтар жегіш балықтар негізінен планктонмен, яғни өсімдік жэне жануарлар ағзаларымен қоректенеді. Мұндай балықтарға: ақ дөңмаңдай, ақ амур, қызыл балықтар жэне басқалар жатады. Осылайша қоректенуге бөліну калыпты жағдай, өйткені көптеген балықтар аралас қоректенеді, ал кейбіреулері, мысалы, карп тәрізділер жалпы бірдей.
Ихтиологиялық материалды өңдеу жалпы қабылданған өңдеу Правдин И.Ф., 1966 [1], Чугунов Н.И., 1952 [2], әдістемелер бойынша жүзеге асырылды. Балықтардың қорегін анықтауда, сынамалар жалпы қабылданған әдістемелерді қолданылды [3-6]. 2019 жылғы жазғы кезеңдерде өзеннің жоғарғы учаскеден (Төменгі Татарский станциясы), өзеннің төменгі ағысында орналасқан Кіші Дамба, Төменгң Дамба, Еркінқала бекеттерінде зерттеулер жүргізілді. Балық қорегін анықтауға барлығы 50 көксерке мен табан балықтарының қоңдылық коэффициент!, тағамдық түйірдің салмағы, ішектің толығу пндексі, семіздік құрылымы бағаланды.
Суреті-Жайық өзеніндегі алынған сынаның карта-сызбасы
1-кестеде жиналған материалдың көлемі,
|
Көрсеткіш |
Бекеттер |
|||
|
Төменгі Татарский |
Еркінқала |
Төменгі Дамба |
Ki ші Дамба |
|
|
көксерке |
||||
|
Ай/күні |
07.07- 12.07 |
29.06 |
08.06 |
02.06- 14.06 |
|
Саны,дана |
6 |
5 |
7 |
9 |
|
табан |
||||
|
Ай/күні |
11.06- 13.06 |
10.06 |
02.06-11.06 |
02.Об- ll.06 |
|
Саны,дана |
11 |
4 |
8 |
- |
Жайық өзеніндегі балықтардың қоректенуін зерттеу үшін біріктірілген тәсіл қолданылды: материал топтық әдіспен жиналды, асқазан-ішек жолдары жеке әдіспен өңделді, яғни әрқайсысы бөлек.
Жинақталған сынамалар ғылыми зерттеу жүмыстарына бөлінген квота есебінде жүргізілді. Балықтың қоректенуін зерттеу әдістемесіне сәйкес, сүзекі ауымен жүргізілді. Көксерке, табан балықтарының қоректенуі бойынша материалдар, жазғы жайлып оңалу, өсіу кезеңінде зерттелді.
Көксерке (Luciopcrca Iucioperca). Көксерке типтік жыртқыш.Көптеген зерттеушілерде (Домрачев, 1927; Чугунова, 1931; Майский, 1939; Никольский, 1940; Фортунатова, 1949; Носаль, 1950; Чернышенко, 1953; Шмидтов, 1953, 1957; Мордухай-Болтовской, 1954; Стефенс, 1961,т.б.), [7-8], көрсетілгендей көксерке өмірінде тамақтанудың 2 кезеңі байқалды - жыртқыш емес және жыртқыш. Сонымен қатар, басқа да балықтардың көптеген түрлері сияқты көксеркенің де тағамдық спектрінің динамикасы оның жасымен ғана емес, өлшемдеріне де байланысты.
Олардың біріншісі- 0,55-1,35 см көлемді шабақтары, яғни ұсақ фито және зоопланктонмен қоректенеді (С.Г.Крыжановский, 1953), Екіншісі-1,4-тен 2,5см-ге дейінгі шабақтардың қоректенуінде планктонды шаян тәрізділер басым болатын. Үшінші топ мөлшері 10 см дейін өскен шабақтар, сеголеткалар лептодорамен, мизидалармен тамақтанады. Төртінші топқа өмірдің бірінші және екінші жылының 11-ден 20 см-ге дейінгі шабақтармен қоректенеді, бесінші топтың қорегі орташа ірі организмдердің сипатталады. Жас балықтар тек үсақ балық және моллюскалармен ғана емес, сонымен қатар жәндіктердің түрлі түрлерімен - мотыльдармен, сүлгімен, және т. б. қоректене алады.
2019 жылғы жазғы кезеңде «Төменгі Татарский» бекетінен 6 дана сынамада - төрт аталық, екі аналық көксерке алынды. Жынысының жетілуін анықтауда екінші сатыдағы, жастары 3-ден 5 жасқа дейінгі дарақтар болды. Жайық өзенінде орналасқан станцияларда жүргізілген ересек көксерке қорегін зерттеу нәтижелерінде, «Төменгі Татарский» бекетінен алынған балықтардың үзындықтары 42-ден 48 см (орташа-44), салмағы 854-дан 1423 г. (орташа-1138) аралығында өзгерді. Қоңдылық коэффициент! фультон бойынша орташа 1,25, кларк -1,16 құрады. Семіздік дәрежесінде, орташа көрсеткіші-4 балл, бұл көксерке балықтарының уылдырық шашқаннан кейін бірден белсенді қоректеніп, су температурасы жоғарлағаннан дейін жеткілікті май жинады. Қоректік түйірдің құрамында:балықтардың сүйектері, алабұға тұқымдастардың шабағы және қылыш балық, ішек бетінде паразиттік құрттар анизакид анықталды. Алты зерттелген балықтардың береуінде асқазаны бос, орташа толтыру индексі бесеуінде -30%о болды.
«Еркінқала» бекетінен көксеркенің 5 данасы алынып, іріктеуде барлығы аналықтар екені белгілі болды. Зерттелетін балықтардың орташа ұзындығы 36- дан 48-ге дейін, салмағы 1188-ден 1440 г-ға дейін, жасы 4-5 жас. Жынысының жетілу дәрежесі II-III анықталды (2-кесте). Көксерке асқазанның ішінде, екеуінің асқазаны бос болды, қалғанының асқазанында тамақ толығымен қорытылған. Асқазан-ішек жолдарының семіздік дәрежесі 4-5 балл. Фультон бойынша қоңдылықтың орташа коэффициент! 1,6, Кларк бойынша 1,48 құрады.
Жайық өзенінің «Төменгі Дамбы» бекетінен көксеркенің 7 данасының барлығы аналық болған. Жынысының жетілуі үшінші дәреже. Зерттелетін балықтардың ұзындығы 39-дан 49-ға дейін см, салмағы 584-тен 1614 г.дейін өзгерді.
Көптеген зерттелген балықтардың асқазаны бос болды. Қорекпен толтырылған асқазанның толтыру индексі-33,4%00 болды. Семіздік дәрежесінің орташа көрсеткіші ЖКТ -4 балл, бұл көксерке уылдырық шашқаннан кейін бірден белсенді қоректеніп, су температурасы жоғарлағаннан кейін жеткілікті май жинады. Көпжылдық көрсеткіштер деңгейіндегі қоңдылық коэффициенттері орташа алғанда Кларк -1,19 бойынша Фультон бойынша-1,27 құрады (2-кесте ).
Кесте 2- 2019ж. Жаз Көксеркенің бекеттер бойынша қоректенуінің зерттеу нәтижелері
|
Бекеттер |
Қоңдылықкоэффициен і (мин-макс) |
Ішектің семіздігі (мин- макс) 0- 5баллов ) |
Н.В.Лебед ев шкаласы б/ша толыгу дәрежесі (0-5балл) |
Тағамдық түйірдің салмағы,г (мин- макс) |
Ішекті Ң толыгу индексі %оо (мин- макс) |
|
|
Фуль TOH бойынша |
Клар к бойынша |
|||||
|
Төменгі Татарски й |
1,15-1,35 |
1,07-1,25 |
3-5 |
0-4 |
0,16-14,1 |
1,7- 99,1 |
|
Еркінкала |
1,24-1,62 |
1,14-1,7 |
4-5 |
2-3 |
0,37-3,26 |
4,9- 26,9 |
|
Төменгі Дамба |
0,98-1,38 |
0,96-1,28 |
4-5 |
0,3 |
0-485 |
0-33,4 |
|
Ki ші дамба |
1,27-1,50 |
1,23-1,30 |
2-5 |
0-5 |
0-8,1 |
0-123,4 |
Жайық ө. «Кіші Дамбы» бекетінен 9 дана көксерке тексерілді, оның ішінде 3- і аталық және 6-ы аналық, Жынысы жетілу дәрежесі бірінші сатыда анықталды. Зерттелетін балықтардың үзындығы 39-дан 47см-ге дейін, салмағы 790-нан 1323г- ге дейін жетті.
Зерттелген көксеркенің жасы 3-тен 5 жасқа дейін болды. Көптеген зерттелген көксерке балықтарының асқазаны бос болды. Асқазан толтыру индексі-61.89%оо
Үш балықта асқазандағы тамақ толықтай қортылған, анықтау мүмкін емес. ЖКТ семіздік дәрежесінің орташа көрсеткіші-4 балл, бұл көксерке уылдырық шашқаннан кейін бірден белсенді қоректенгендігін айқындайды
Табан (Abramis Ьгата). Табан өмір циклының көп бөлігін теңіздің тұщы су бөлігінде және авандельте өткізеді [9-10]. Табанның теңіздегі негізі азығы хироноидтар мен шаян тәрізділер (кумац, корофиид, гаммаритер)құрайды. Шабақтары коловраткалар Copepoda және cladocera қоректенеді. Содан кейін хирономид лнчинкаларымен, балдырлар тұтынады. Жайық өзенінде, ересек балықтардың "Төменгі Татарская" бекетінде 11 данасы тексерілді, салмағы 24-тен 30 г-ға дейінгі, ұзындығы 250-ден 410-ға дейін. Іріктеуде 3 аталақ пен 8 аналық болды. Балықтардың жасы 3-5 жастағылар, жыныс жетілуі V-VI дәрежесінде. Н.В.Лебедев шкаласы бойынша толығу дәрежесі 1-4 балл аралығында өзгерді. Ішектерді толтырудың орташа индексі 146,3%оо (3-кесте).
Табан балығының ішектегі қорытылған тағамның үлесі жалпы қоректенген массасының-95%-дан астамы болды. Ішектерде көптеген шырын, құрамында топырақ, құм, ұсақ ракушкалар жэне детрит бар. Көптеген азықтық объектілердің нысандарын анықтау мүмкін емес, жоғары дәрежелі бүзылуы қортылған ферменттер болды. Тамақтың құрамында жәндіктер мен жоғары су өсімдіктерінің фрагменттері табылды. Зерттелген табанның орташа қоңдылығының коэффициент! Фультон бойынша 1,95, Кларк бойынша 1,71. Ішектің семіздік деңгейі 1-ден 3 баллға дейін өзгерді.
Кесте 3- 2019ж. Жаз табанның станциялар бойынша қоректенуін зерттеу нәтижелері
|
Бекеттер |
Қоңдылық коэфф ициені (мин-макс) |
Ішектің семіздігі (мин- макс) 0- 5баллов) |
Н.В.Лебедев шкаласы б/ша толыгу дәрежесі (0-5балл) |
Тағамдық түйірдің салмагы, г (мин- макс) |
Ішектің толыгу индекс! %оо (мин- макс) |
|
|
Фультон бойынша |
Кларк бойынша |
|||||
|
Төменгі Татарский |
1,21-1,95 |
1,10-1,69 |
1-3 |
1-4 |
0,49-3,2 |
17,1- 146,3 |
|
Еркінкала |
1,38-1,80 |
1,24-1,63 |
1-3 |
2-3 |
0,89-2,3 |
37-81,6 |
|
Төменгі Дамба |
1,53-1,85 |
1,37-1,74 |
1-3 |
2-4 |
0,84-2,42 |
21,4- 109,5 |
«Еркінқала» бекетінде дана табанның қоректенуіне талдау жасалды, салмағы 240-нан 410 г дейін, ұзындығы 24-тен 31см дейінболды. Балықтардыңекеуіаналық, екеуіаталық, 3-4 жастағылар. Жыныс жетілуі дәрежесі II-IV дәреже кезеңі. Ауланған табан балықтарының ішектің толтыру дәрежесі 2-3 балл. Ішектің толығуының ең жоғары индексі орташа 57,7%оо жеткен. Ac құрамында бентос ағзаларының фрагменттері, негізінен хирономид және олигохеттер, детрит, ескекті және бұтақты шаян тәрізділер табылды.
Қоректерінің қүрамында: ил, құм, үсақ шаян табылды.
Зерттелген табан қоңдылығының орташа коэффициент! Фультон бойынша 1,66, Кларк бойынша 1,47 құрады.Асқазан-ішек жолдарының семіздік деңгейі 2 балдан аспады. «Төменгі Дамбы» бекетінде қоректенуіне талдау жасауга 5 дана табан алынды, салмагы 221-ден 368г- дейін, ұзындығы 24-ден 28см-ге дейін 3-4 жастагы жас. Жынысының жетілуі II-III дәрежеде жетілгендер. Зерттелген балықтарда бос ішек болған жоқ. Орташа толтыру дәрежесі-3 балл. Ішектің орташа толтыру индекс! 44,48%оо Қоректену комасының құрамында жәндіктер мен жогары су өсімдіктерінің фрагменттері және көптеген шырыштар, ил және детрит табылды. Зерттелген табан қоңдылығының орташа коэффициент! Фультон бойынша 1,71, Кларк бойынша 1,57 қүрады. Асқазан-ішек жолдарының семіздік дәрежесі 3 балл көтермеді.
«Кіші Дамба» бекетінен 8 дана табан алынды,барлық аналықтар салмагы 252-ден 533 г-ға дейін, ұзындығы 24-тен 32см-ге дейін болды.
Зерттелген балықтарда бос ішек болған жоқ. Орташа толтыру дәрежесі-3 балл. Ішектерді толтырудың орташа индекс! 65,15%оо (3-кесте).
Қоректік команың құрамында төменгі шаян тәрізділер мен жоғары су өсімдіктерінің фрагменттері табылды. Қоректік объектілердің көпшілігінің асқорыту ферменттерінің жоғары дәрежеде бүзылуына байланысты, құрамында ил, шырыш, құм және детрит қоректік құрамын анықтау мүмкін емес болды.
Зерттелген табанның қоңдылығының орташа коэффициент! Фультон бойынша 1,69, Кларк бойынша 1,50 құрады. Асқазан-ішек жолдарының семіздік дәрежесі орташа есеппен 2 балды құрайды.
Қорытынды
Осылайша, Жайық өзенінің «Төменгі Татарский», «Еркінқала» және «Төменгі Дамба», «Кіші Дамба» бекеттерінен талдауға алынған сынамаларда 50 дана көксерке, табан балықтары тексерілді. Зерттеуге алынған балықтардың жастары 3-5жастағы ересек балықтар. Жыртқыш және жыртқыш емес балықтардың ішектері қортылған азыққа толы болды. Семіздік коэффициенттері, ішегінің семіздік дәрежесі салыстырмалы түрде жоғары, бүл Жайық өзеніндегі зерттелген балықтардың популяциясының азықтану қанағаттанарлық жағдайда болғандығын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі
- Шапошникова Г.Х. Биология и распределение рыб в реках Уральского типа. «Наука», M.. 1964, 67 с.
- Петрова А.Н.. Ахмедзянов Ф.И. Влияние гидрологического режима на эффективность естественного воспроизводства полупроходных видов рыб реки Урал// Биологические ресурсы Каспийского моря. Махачкала: Изд-во ДагФАН СССР. 1989-С.58-66.
- В.Н.Беляева. Е.Н.Казанчсев. В.М.Растопов Каспийское море и промысловые ресурсы - Москва наука 1989-С. 124
- Иванов В.П.. Комарова Г.В. Рыбы Каспийского моря - Астрахань Издательство-АГТУ- С. 110-111
- Иванов В.П., Сокольский А.Ф. Науные основы стратегии защиты биологических ресурсов Каспийского моря от нефтяного загрязнения. Астрахань. Издательство КаспНИИРХ, 2000 - 95 с.
- Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб,- M.: Пищевая промышленность, 1966. - 376с.
- Бокова Е.Б., Джунусова М.М.. Бектемиров Ж. Состояние естественного воспроизводства полупроходных видов рыб в условиях изменения гидрологического режима р.Жайык. /Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова Вестник научный журнал /№13 сентябрь Атырау. 2019. С. 128.
- Камиева Т.Н. Жайық өзенін ерекшс қорғалатын табиғи аймақ приморский каналындағы қәсіпшілік балық турлерінің жағдайы. /Атырауский государственный университет им Х.Досмухамедова / Вестник научный журнал №1. Атырау. 2020 г наурыз С. 170