Аңдатпа
Бұл мақалада қазақ поэзиясында сонет жанрының қалыптасуы, әлем әдебиетімен байланысы баяндалған. Қазақ поэзиясындағы бұл жанрдың ұлттық сипаты және Х.Ерғалиев, К.Салықов, И.Оразбаев сонеттері арқылы жанр табиғаты ашылған.Сондықтан да қазақ поэзиясында сонет жанрының қалыптасуын жалпы қазақ поэзиясындағы жанрлар дамуының контекстінде алып қарастырамыз. Қазақ әдебиетінде жазылған алғашқы сонет шоғырларының өзі ұлттық әдебиетімізде оның болашағының зор екенін байқатты. Қазақ поэзиясы - тарихы тереңге кеткен аса бай дәстурі бар поэзия. Жаңа жанрдың ұлттық әдебиетімізге еркін енуіне сол дәстүрлі поэзияның да ықпалы мол болды. Нәзік те ойлы, шағын да жинақы жанрдың суреткерге қояр талабы да орасан зор, күрделі.
Көркем поэзия - өнер туындысы ретінде қыр-сыры мол жанр. Қай халықтың болсын поэзиясында бір-біріне ұқсас жанрлық турлердің тууы, қатар өмір сүруі - әдеби процестегі табиғи құбылыс. Сондықтан да қазақ поэзиясында сонет жанрының қалыптасуын жалпы қазақ поэзиясындағы жанрлар дамуының контекстінде алып қарастырамыз. Әдеби процесте әрбір жанрдың қалыптасу, даму жолдарының өзіндік ерекшелігімен қатар, тарихи даму процесі болады. Даму, өсу, өзгеру жанрдың барлық түріне тән заңдылық. Ол туралы академик З.Қабдолов: «Жанр - даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір туралы әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізуі. Мұндай ерекшеліктер, бір жағынан, әр әдебиеттің ұлттық сыр-сипатымен тығыз байланыста болса, екінші жағынан, әр жазушының әлеуметтік орта мен әдеби процестегі атқарар рөліне, алар орнына байланысты. Жанрлық дамудың өзі тірі процесс. Жанрлар туады, өледі, өзереді, жоғалады, жаңадан пайда болады. Бұл да әр әдебиеттің тарихи тағдырлары мен ерекшеліктеріне ұштасып жатады», -дейді [1].
Қазақ әдебиетіне сонет жанрының келуін әлемдік әдебиетте қалыптасқан қалыпты типологиялық дәстүр түрінде аламыз. Алғашында сонет жанры, әдеби байланыстың ең дамыған түрі аударма арқылы, яғни У.Шекспирдің, А.Мицкевичтің сонеттерінің аудармасымен келді. Кейіннен осы жанрда төл шығармалар - сонеттер жазылды. Қазақ сонетінің бастауында тұрған - ақын Қасым Аманжоловтың «Құрдас туралы» атты сонеті. Сонет жөніндегі қазақ әдебиетіндегі алғашқы мәлімет және тұңғыш пікір академик З.Қабдоловтың «Әдебиет теориясының негіздері» атты еңбегінде беріледі.
Қазақ поэзиясында сонет жанрының қалыптасуында ақиық ақын Хамит Ерғалиевтің рөлі ерекше болды. Ақын сонетінің түрі Шекспир сонеттері, яғни ағылшын дәстүрі - болғанымен, мазмұны - ақынның өз толғанысы, қазақ өмірінің шындығы. Осы ретте жергілікті драматург - жазушы Б.Қорқытовтың 1966 жылы облыстық «Атырау» газетінің 16 қазанындағы санында жарық көрген «Хамаңның жаңа қыры» атты мақаласынан дерек көздерін келтіре кетуді жөн көрдік: «...Осы қиын шарттың қамалын бұзып алғаш түрен салған, түрен салып қана қоймай түбегейлі тақырыбына айналдырған - бұл күнде сексеннің сеңгіріне шығып отырған Хамаң - Хамит Ерғалиев...» [2]. Осы жанрда қарқынды еңбек еткен ақын Ғафу Қайырбеков те поляк халқының ұлы ақыны Адам Мицкевичтің «Қырым сонеттерін» аударды. Бұл сонет түрінің ерекшелігі - циклді сонеттер болғандықтан 18 сонет түгелдей аударылған.
Қазақ поэзиясында тел сонеттердің қалыптасуына мол үлес қосқан ақындар Хамит Ерғалиев, Есет Әукебаев, Иранбек Оразбаевтар болса, сонет жанрының күрделі формасын - сонет шоғырлары, яғни сонет гүлтәждерін - қазақ поэзиясына өзіндік қолтаңбасымен әкелген - ақын Кәкімбек Салықов болды. Ғасырлар бойы дәстүрлі тақырып болған мәселелер сонет жанрынан көрініс тапты, әрі тақырыптық аясы да кең. Портреттік сонет, табиғат сонеті, ғұмырнамалық - философиялық сонет, махаббат сонеті, тарихи тақырыптағы сонеттер мазмұндық жағынан да ерекше дамығанын байқаймыз. Классик жазушы М.Әуезов өзінің «Абай жолы» роман - эпопеясында ұлы ақын Абайдың өлеңдерінің негізінде Тоғжанның портретін жасайды. Ол жөнінде ғалым Ж.Дәдебаев: «Жазушы Тоғжан портретін жасауда Абайдың сұлу қыз, ғашық жар туралы өлеңдеріндегі қыз сипатын, оның бойындағы басты ерекшеліктерін негізге алады. Сол арқылы Тоғажанның келбетін айқындайтын басты белгілер тобын анықтайды», - дейді [3]. Портреттік сонеттерде осы пікірдің өзіндік орны бар екенін байқадық.
Сонет жанрында портретті сонетті Бехер дамытса, қазақ әдебиетінде портреттік сонет жазып, оны даралаған ақын Кәкімбек Салықов. Қаламгердің «Прометейге», «Шоқанға», «Ақан серіге», «Абайға», «Бауыржанға» деген сонеттерінде тарихты айтып терең көркемдік шешім таба біледі. Ал қазақ даласын бейнелейтін «Сырымбет елестері», «Қызыл тал», «Еділге», «Жезқазған» атты сонеттері пейзаждық сонеттер топтамасына жатады. Пейзаждық сонеттері - сонеттер шоғыры, яғни сонет гүлтәждері деп аталады. «Туған жер» сонетінде ақын бүкіл елін қамтып сөйлейді. Сарыарқа, Көкшетау, Торғай даласы, Ұлытау атырабы, Кереку, Нұра мен Ертіс, Арал, Сырдария мен Әмудария, Атырау, Жайық, Каспий, Алтай, Зайсан толық қамтылады, туған еліне деген сүйіспеншілігін ағынан жарыла жырға қосады. Поэзияның ең күрделі жанры сонетте, оның биік шыңы - сонет шоғырында туған жер туралы сәтті көркем туынды беру асқан шеберлікті қажет етеді. Қазақ поэзиясына келген сонет шоғырлары алғашқы қарылғаштар болуымен қатар, үлкен көркемдік жетістік екені даусыз. Шындығында қазақ әдебиетінде сонет шоғырының дүниеге келуі - қазақ поэзиясының ұлттық негізінің, дәстүр қуатының, көркемдік бояуының, тілдік байлығының молдығын байқататын поэтикалық құбылыс.
Ақын Иранбек Оразбаев он үшінші сонетте «Адамзат - Адам - Ақын» ұғымдарына өз талап, тілегімен қарап, Жер мен Көкті нұрландырар бақыт нұрының концепциясын ұшқыр поэтикалық көңіл-күймен аңсайды. «Поэзия» ұғымына үлкен мән бере жыр арқылы жалпы прозалық әлеміне, адамзаттағы «бақыт» орнар дүниені елестетеді.
Қазақ әдебиетінде жазылған алғашқы сонет шоғырларының өзі ұлттық әдебиетімізде оның болашағының зор екенін байқатты. Қазақ поэзиясы - тарихы тереңге кеткен аса бай дәстүрі бар поэзия. Жаңа жанрдың ұлттық әдебиетімізге еркін енуіне сол дәстүрлі поэзияның да ықпалы мол болды. Нәзік те ойлы, шағын да жинақы жанрдың суреткерге қояр талабы да орасан зор, күрделі. Сондықтан да сонеттің жанрлық дәстүрі кез келген суреткерге шеберлік мектебі болары аян.
Әдебиеттер тізімі:
- Қабдолов 3. Әдебиет теориясының негіздері. - Алматы: Мектеп, 1970 ж.
- Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. - Алматы: Ғылым, 1991 ж.
- Қорқытов Б. «Атырау» газеті, 16.Х.1996