Аңдатпа
Мақалада логика санаттарының арасындағы сөйлемнің құрылымын қалыптастыратын және семантикалық санаттардың байланыстарына қатысты сұрақтарына қызығушылық таныта отырып және сенімді бола тұра, ойдың логикалық құрылымы және онымен тығыз байланыстағы коммуникативтік хабарламалардың мақсаты әуелі тікелей тілдік мағынаның, ал содан соң сөздің тұрақты лексикалық мағынасының пайда болуына эсер ететіндігі жөнінде қаралды. Бұл бағыт сөйлемдердің мәнін істің жағдайымен немесе шынайы оқиғамен байланыстыратындықтан, ол жағдайды анықтауға және талдауға ерекше назар аударады.Жағдай ұғымы әртурлі авторлармен әртүрлі мағынада қолданылады: ол біресе әлемге жатады, біресе тілге (оның семантикасына), біресе элем туралы ойлау тәсіліне, яғни семантикалық қайғы үшбұрышының кез-келген бұрышының жоғарғы жағына орналасады. Ken жағдайда жағдай деп нақты пікірде хабарланатын сөйлемнің экстралингвистикалық референтін, шын мәніндегі оқиғаның үзіндісін, жеке оқиғаны, фактіні айтады.
Лингвистика, оғаш та ақылға сыймайтын түрмен Тіл мен тілдердің барлық жақтарын және механизмдерін егжей-тегжейіне дейін зерттей келе, зерттеу үшін кең байтақ әрі еліктіргіш бөлігін - сөйлемнің мағынасын мүлдем көзден таса қалдырды. Қандай болмасын семантикада және коммуникативтік мақсаттардан жаңылыстыруда міндетіне сөйлемнің өмірін тексеруге кіретін синтаксис, әдетте оның ресми құрылымын зерттеумен ғана шектеліп келді. Соңғысы олар сөйлемнің құрылымымен қандай деңгейде бекітілген, сондай деңгейде ғана назарға алынған(орт. баяндау сөйлемі, сұрақ, нұсқау). Грамматиканың бөлімі бола тұра, синтаксис өз тегіндегі грамматикалық санаттар шеңберінен тыс шықпауға тырысты. Ол негізінен синтаксистік байланыстардың мәнін ашу әрекеттерімен және сөйлемнің қосалқы мүшелерінің функцияларының мағыналық анықтамасымен мсемантикаға үлкен құрмет берді (мән-жайлар орынның, уақыттың, себептері және басқа). Сөйлемнің мәнінің табиғаты мен құрамы да, сөйлемнің семантикалық түрлері де, субъектілердің және предикаттардың семантикалық түрлері де, сөйлемнің формальдық және семантикалық құрылымдарының өзара әрекеттесулері де соңғы уақытқа дейін арнайы талдау нысаны болған емес. Бұл сұрақтар шеңберіне деген қызығушылық 10-15 жыл бұрын оянды. Ол лингвистикалық ойдың дамуына эсер еткен бірқатар факторлармен ынталанды. Бұған лингвистика мен логиканың өзара қарым-қатынасындағы жаңа кезеңнің басталуы да, сөйлемнің мазмұнына ұшқыр назар салатын пропозицияның да, тіл мен сөздің мағыналық жағына жалпы бетбұрыстың да, прагматикалық компонентке - тілдік қызметке жүгіну де, тілдік белгі ретіндегі меншікті мәні бар сөйлемнің концепциясы да ықпал етті. Сөйлемнің мәнін оқуға деген қажеттілік сөйлемнің семантикалық эквиваленттігі түсінігіне сүйенетін синтаксистік трансформациялар теориясына байланысты пайда болды.
Дэл осы міндет мағыналық құрылымдардың түрлендіру модельдерін жасау барысында сол немесе басқа да тілдің сөздерінің дұрыс құралуында тұрды.
60-жылдардың ортасынан бастап сөйлемнің семантикасының шабуылының басталуы деп атауға болады. Шабуыл іс жүзінде жан-жақтан жүргізіледі: ол лексикологиялық ұстаным тұрғысынан да, грамматика алаңынан да, жағдайлық мәнді анықтау жүйесі бойынша да, осы салада сөзсіз басымдыққа және сөйлеу лингвистикасының күшіне ие логика тұрғысынан да қолға алынады.
Лингвисттердің арасында сөйлемнің мәнінің денотативтік немесе референттік тұжырымдамасы кең көлемде таралған. Оның мақсаты пікір мен экстралингвистикалық жағдай немесе оқиғаның қатынасын анықтау болып есептеледі. Сөйлемнің жағдайлық тұжырымдамасы В.Г. Гактың еңбектерінде дәйекті түрде дамиды. Пікірді толықтай тілдік белгі[1] деп есептейтін В.Г. Гак «пікір референті боп жағдай, яғни объективті шынайылықта сөйлеушінің санасына қатынасатын пікірдің өзін қалыптастыру барысында әрекет ету сәтінде белгілі бір мөлшерде тілдік элементтерді іріктеу шартты белгілері элементтерінің жиынтығы есептеледі» деп санайды [2]. В.Г. Гак жағдай мен оны білдіретін сөйлемнің қатынасын - ономасиологиялық және синтаксистік екі аспектіде зерттейді. Соңғы жағдайда сөйлем мүшелерінің синтаксистік функциялары (негізінен актанттарды) және шынайы оқиғадағы белгіленген нысанды орындайтын рөлдердің қатынасы талданады.
Бұл бағыт сөйлемдердің мәнін істің жағдайымен немесе шынайы оқиғамен байланыстыратындықтан, ол жағдайды анықгауға және талдауға ерекше назар аударады [3]. Жағдай ұғымы әртурлі авторлармен әртүрлі мағынада қолданылады: ол біресе әлемге жатады, біресе тілге (оның семантикасына), біресе элем туралы ойлау тәсіліне, яғни семантикалық қайғы үшбұрышының кез-келген бұрышының жоғарғы жағына орналасады. Ken жағдайда жағдай деп нақты пікірде хабарланатын сөйлемнің экстралингвистикалық референтін, шын мәніндегі оқиғаның үзіндісін, жеке оқиғаны, фактіні айтады. В.С. Храковскийдің анықтауы бойынша, «сөйлемнің мағыналық құрылымы жеке денотативті жағдай немесе оқиға деп аталынатын ой мен тіл арқылы кесіліп және өңделіп алынған шын мәніндегі оқиғаның үзіндісі» [4]. Дегенмен, келтірілген дефиниция жағдай ұғымын тек қана әлемге емес (бұл шын мәніндегі оқиғаның үзіндісі), сонымен қатар тілдік семантикаға да (бұл сөйлемнің мағыналық құрылымы), ал белгілі дәрежеде ойлауға да (бұл ой арқылы кесіліп әрі өңделіп алынған шындықтың үзіндісі) жатқызуға болатынына негіз береді. Кейбір авторлар жағдайды шындықтан тілге ауыстырады. Жағдай деп олар сөйлеммен білдірілетін «күрделі семантикалық бірлікті» және «объективті құбылыстардың континуумына» қолданған жағдайды атайды. Кейде жағдай екі аспектіде немесе абстракцияның екі деңгейінде - «объективті шындықтың фактісі ретінде» немесе осы санадағы шындықтың көрінісінің және өңделуінің фактісі ретінде қарастырылады [5].
Кейбір ғалымдар, сөздік өрнектерді әлеммен тікелей арақатынаста емес, адамның санасы мен жадында болатын «шындықтың бейнесі» арқылы қатынасады дегенді негізге ала отырып, «жағдай» деген терминді тек «психикалық кеңістікте және психикалық уақытта орналасқан психикалық жағдайға қатысты» ғана қолданады. Сөйлем деп олар бұл жағдайда кейбір жағдайларды кодқа қоятын дыбыстық бейнелер тізбегін айтады. Денотативтік бағыттағы зерттеу ең алдымен сөйлемнің жағдай құрылымы бейнеленетін және әр түрлі еңбектерде семантикалық, номинативтік, денотативтік, когнитивтік, референцияның деңгейі, реляциондық құрылым, пропозиция атауларына ие аспектілерін зерттеумен қамтылған. Ол актанттардың көпорындық предикаттарының және олардың диспозицияларының өзгеру мүмкіндіктерінің бастапқы және екіншілік семантикалық функцияларын табуда және анықтауда жемісті болып шықты.
Дегенмен, осы бағытта еңбек ететін барлық авторлар модальдық факторды ескерсе де, Б. Расселдің «Егер де мен ашық күнде Жауын жауып тұр десем, онда бұл сөйлемнің мағынасынан күннің жарқырау фактісін іздеу тіпті орынсыз» деген сөздерін еске еріксіз салатын, яғни шындыққа қатысты әртүрлі пікілердің, соның ішінде ирреальдық модальдық, сондай-ақ , жалған, қате және тура емес пікірлердің де болуы, кейде оларды зерттеуде бірнеше бірбеткей бекітулер мен тұжырымдамаларды да кездестіруге тура келеді.
Семантиканы зерттеудегі қызығушылықтың етістіктің актанттық шегінен предикаттар мәніне қарай қозғалысын баяндауыштардың семантикалық түрлерін жүйелі түрде қызықты зерттеуге тырысқан және осы негізде жай сөйлемдердің жіктеуін жасаған Т.Б. Алисованың еңбектерінен байқауға болады. Етістіктің мәніне сөйлемнің семантикалық ядросы ретінде назар салу Ф. Данештің және оның әріптестерінің еңбектеріне тән. Сөйлемнің семантикалық құрылымын етістіктің мәндерінен алынатын құрылымдық формулалардың синтаксистік қолданылуы ретінде түсіне тұра, Ф. Данеш соңғысының модельдеуін пікірдің мағынасын сипаттайтын кезең деп есептейді. Ф. Данеш етістіктерді 1) статикалық жағдайларды, 2) процестерді, 3) оқиғаларды білдіретін үш топқа бөледі. Бірінші топтағы етістіктер локативтік, посессивтік, атрибутивтік және басқа осыған сай түрлердің қарым- қатынастарын білдіреді. Оқиғалар тобына бастапқы жағдайдан соңғы жағдайға өтуі ретінде сипатталатын етістіктер мәндері жатады (Орт. Карл Прагадан жоқ болып кетті). Процесс деп оқиғалар санатына жатпайтын етістіктің динамикалық мәндерін атайды. Процессуалдық мәндер белсенді, белсенді емес және құрылымданбаған болып бөлінеді.
Мәндерді және сөйлемдегі етістік негізінің тіркесімін зерттеу кейбір еңбектерде валенттік-лексикалық дамуға қол жеткізді. Бұл тәсілде зерттеудегі қызығушылық фокусына «лексемдер комбинациясы, берілген тілде әрекет ететін ережелер бойынша финиттік етістіктің, зат есімнің, сын есімнің, инфинитивтің, есімшенің, үстеудің айналасында ұйымдастырылған синтаксистік бірлік, сөйлемнің құрылымдық-лексикалық негізі, яғни осы сөз тіркестер дәстүрлі түсінікте ілінеді[6].
Осындай тәсілдің жемістілігін мойындай отырып сөздің валенттік қасиетін табуда (лексемдер) «орташаланған» және сөздік бірлігінің синтаксистік функциясынан бағытталу тұрғысынан алғанда, біз сондай - ақ сөйлемнің құрылымдық-лексикалық негізін қалыптастыруда заңдылықтарды ашуға жақындататынына күманданамыз.Сөздердің құрамдастырылуы валенттік потен цияларға ғана емес, олардың сөйлемдегі рөліне, сондай-ақ оларды байланыстыратын синтаксикалық байланыстардың байланыс сипатына да тәуелді . Сонымен, баяндауыштың рөліне қажетті тұлғалардың функцияларын орындауға арналған сөз тіркестерінің пайда болу мөлшерін мен құрылымдардың арасында айырмашылық бар; сондай-ақ сөздердің атрибутивтік және предикативтік байланысу ережелері де бірдей емес. Тұлға және предикат сөйлемде айтарлықтай түрлі функцияларды атқарады: тұлға және басқа термдер. Субъект және предикат сөйлемде әртүрлі елеулі қызмет атқарады: субъект және басқа термалар. Койкретйого йнаАёйия сөздерінде хабарлама мекенжайы үшін сәйкестендірілетін шынайылық затын ауыстырады, сонымен қатар өзінің бұрмалаушы қызметінде қолданылады, сол сәтте хабарлама қызметін атқаратын тек өзінің сигнификативті (абстрактілі, ұғымды) мазмұны, немесе мағынасын іске асырады. Субъектің «кіршіксіз» мағынасып және оның қасында денотат айқын көрінеді. Осы функционалды айырмашылық сөйлемде бастауыш жэне баяндауыш болатын сөздердің үйлесімділігінің айырмашылығына байланысты.
Субъектіде анықтауыш шынайы заттардың кейбір қасиеттерін көрсете отырып, есімдердің денотативті мағынасына жатқызылады, предикатте анықтауыш есімдердің сигнификатімен «байланысады». Бұған мысал ретінде, сын есімдер мағынасының олардың бастауыш пен баяндауыш құрамына кіруіне байланысты өзгерісін көрсетуге болады. Ол жас үй иесі және Жас үй иесі бөлмеге кірді деген сөйлемдерде жас сын есімін мағынасын салыстырайық. Бірінші сөйлем жақында ғана жұмысын тастаған, үй шаруашылығымен айналыса бастаған егде әйел туралы айтылуы мүмикін. Ондағы сын есім үй иесі сөзінің денотаты емес сигнификативімен байланысты: Ол жас үй иесі ол үй шаруасымен жақында ғана айналысқан. Екінші сөйлемде зейнеткер әйелге болар-болмас қолданылады. Ондағы жастық белгісі үй иесі әйелдің есімінен сигнификат емес, денотат екенін сипаттайды. Бұл жағдайда сын есім есім иесінің, шынайы тұлғаның бұл бейненің қалай белгіленгеніне қарамастан қасиетін көрсетеді. Осындай сөйлемді, мысалы үйде шаруашылықты жүргізуге екі әйел қатысқан жағдайда қолданған дұрыс, атап айтсақ, үй иесінің анасы мен әйелі. Жастық белгісі олардың айыру мақсатынан тұрады. Ақ реңді үй иесі әйел мен қара көзді үй иесі әйелдің олардың етістік қызметіндегі шынайы емес субъектілі үйлесім мүмкіндігін салыстырыңдар: Бөлмеге үйдің иесі қара көзді үй иесі әйел кірді және ол - үйдің қара көзді үй иесі әйел.
Субъектілі байланысты сөздердің үйлесу өлшемдері предикативті байланысқан сөздердің біругуін реттейтін заңдылықтармен ұқсас: және сол және өзге жағдайда анықтауыш есімдероның сигнификатына емес, денотатына жатады. Шындығында, кез келген субъектілі сөз тіркесі сөйлемге айналуы мүмкін. Сонымен кері пікір дұрыс болмады: сөйлемнің бәрі дерлік атрибутивті сөз тіркесіне айнала алмайды. Сөз тіркестері мен сөйлемнің жасалу ережелеріндегі айырмашылық бір қатар себептерге байланысты. Солардың бірі синтаксистік қарым-қатынас табиғатындағы айырмашылықтарға байланысты: динамикалық қарым-қатынас көп жағдайда морфологиялық сипаттың формальді ережелеріне бағынатын статистикалық қарым-қатынастан гөрі, мағына жоспарын анықтайды. Кездейсоқ емес, сондықтан да предикативті қарым-қатынас көбінесе синтаксистік байланыстың еркін түрі болып саналады. Сөздердің предикативті бірігуі предикативті емес құрылымды жүзеге асыратын үйлесімділіктен гөрі, теңдесіз аз құрылымдық шектеулерге ие. Тәтті нан - тіл үйірерліктей; Жұмыстар- бұрылуға мұрша жоқ; Ic - бастан асады және тағы сол секілді сөйлемдер сөз тіркесіне жатпайды.
Сөз тіркесі мен сөйлемде Петр көңілді; Ол келді деген сөз тіркесі мен сөйлемдер түрленбейді.
Петр көңілді; Ол келді. деген сөз тіркестері мен сөйлемдер түрленбейді. Ұғымдық мағынасынан айрылған термалар (сигнификат) оларға атап айтқанда атау сөздер мен есімдіктер атрибутты қатынасқа кірмейді. Сол сәтте олар үшін пікір айту субъектісі (немесе басқа актант) болу және предикатпен біріккен дұрыс. Өйткені атау сөздер бір мағыналы сөз иесін көрсетеді, бірақ ол нысанның ерекше белгілерін көрсететін атрибуттарды қажет етпейді. Erep осындай қажеттілік туындаса, осы уақытта атау сөздерге анықтауыш қосылады, ол онымен қосылып құрама жалқы есімдерді жасайды (Ұзын Джон, Үлкен Берт, Александр Бірінші, Аппақ Машаны және т.б.салыстыңыз). Дәл осылай сөйлеу затын көрсететін дейктикалық есімдіктің сәйкес мақсаттары үшін жеткілікті. Анықтауышпен және сәйкестендіру нысаны бір мағыналы өзге есім сөздермен тіркесуді болырмайды, атап айтқанда, Петрдің әкесі, жиналыс төрағасы, республика президент!, сауда министрі. Олардың көзінше анда- санда пайда болатын атрибуттар эпитет қызметін атқарады. Баяндауыштың шынайы 127
рөліндегі сөз тіркесінің бәрі предикаттиттеуге жол бермейді. Нағыз оңбаған, барып тұрған сұрқия деген сөз тіркестерін тек баяндауыш ретінде қолданған орынды, Ол нағыз оңбаған; Петя барып тұрған сұмырай деген сөйлемдердегі бұл барып тұрған деген сөз түзу қолданбаған. барып тұрған, түзелмес, шектен шыққан деген сын есімдер синкатегорематикалық сөздер қатарына жатады. Олар өз-өзіне тұлғаның белгісін (сапасы мен қасиеті), оның қандай да қызметі, аспектісі, белгісіне қатысынсыз көрсетеді. Осындай сын есімдер сөйлемде пішіндеу қызметін атқаратын сөздермен тіркеспейді.Оларға есімдер сигнификаты «қажет».
Сөйтіп, бір себептер сөйлемнің лексикалық негізі арасындағы айырмашылыққа, екіншілері сөйлемдегі сөздердің тіркесуін және субъективті сөз тіркестерінде, үшіншілері сөйлем мен баяндауыштың құрамын қалыптастырудағы айырмашылыққа негізделген. баяндауыштың құрамы, бастауыштың құрамы мен сөйлемнің предикативті негізі тіркесудің әртүрлі мөлшерлеріне сәйкес жасалады.
Әдебиеттер тізімі
- Гак В.Г. О двух типах знаков в языке (высказывание и слово). «Материалы к конференции «Язык как знаковая система особого рода». M., 1967, с.20.
- Гак В.Г. Высказывание и ситуация. «Проблемы структурной лингвистики - 1972». M., 1973, стр.358.
- Гак В.Г. Высказывание и ситуация; «Типология каузативных конструкций. Морфологический каузатив». JI., 1969; Сусов И. Л.. Ситуация как означаемое предложения на реляционном уровне. «Вопросы английской и французской филологии». Тула, 1972; Лекомцев Ю. К.. Психическая ситуация, предложение и семантический признак. «Труды по знаковым системам», VI. Тарту, 1973; Силъницкий Г. Г.. Семантические типы ситуаций и семантические классы глаголов. «Проблемы структурной лингвистики - 1972». M., 1973, с.45
- Храковский В.С. Проблемы деривационной синтаксической теории. Автореф. докт. дисс. Тбилиси, 1972, стр.5.
- Сусов И.П. Указ, соч., стр. 26. - Ср. близкую точку зрения Г. Г. Сильницкого: «В качестве семантической единицы, составляющей сигнификативное значение, выражаемое предложением, ситуация противопоставлена денотату или ситуативному референту; под последним понимается «отрезок» внелингвистической действительности, обозначаемый предложением и отображаемый ситуацией (Г.Г. Силъницкий. Семантические и валентностные классы английских каузативных глаголов. Автореф. докт. дисс. JI., 1974, с. 3).
- Абрамов Б.А. Структурно-лексическая основа предложения. «Всесоюзная научная конференция по теоретическим вопросам языкознания (тезисы докладов секционных заседаний)». M., 1974, с. 52.