Қазақстанның батыс өңірлеріндеп (маңғыстау) өзен жағалауы өсімдіктер қауымдастықтары жағдайын бағалау

Аңдатпа

Мақалада Батыс Қазақстан өңіріндегі өсімдіктер қауымдастығының жағдайын бағалау, түрсаны жойылған өзен жағау өсімдіктер түрлері қарастырлған.

КІРІСПЕ

Өңірлердің облыс солтүстігіндегі Теңіз деңгейінен 20 метр төмін Каспий ойпатының шығыс бөлігін, Шығыста Үстірттің батыс шегін Маңғыстау түбегімен шектесіп жатыр.Облыстың басты сулы өзендері Жайық (Орал) Жем, Ойыл, Сағыз көлдері - Индер, Қамыскөл .Өзен аралығындағы көтеріңкі бедерлердің биіктігі 100- 150 м деңгейіне дейін барады.

Каспий теңізіне 130-ға жуық өзен құяды. Ағын су көлемінің 80%-ы Еділ, 5%-ы жуығын Жайық өзені, Терк, Сулак, Самур өзендері 5%-дан астамын, Kypa өзені б%- ын береді. Иран жағалауындағы өзен мен Кавказдвың кіші өзендері 4 %-ға жуығын береді.

Зерттелген территорияда экологиялық жүйе топтарын орналастырудағы едәуір алалық шарттарының алуан түрлілігін, табиғи ортаның кешенділігінен, топырақтың геоботаникалық және жайлаулық бірліктердің алуан түрлілігінен туып отыр.Экотоптар мен контурлардың алалығы - экологиялық жүйенің негізгі ерекшелігі.Берілген экологиялық топтардың арасында басым көпшілігі галофитті және ксерогалофитті жартылай бұта топтары ащы, тұзды жерлер зерттелетін территорияның 47,46 % алып жатыр.

НЕПЗП БӨЛІМ

Батыс Қазақстан обылысы Каспий маңызы жартылай шөлейтті зонасы, Жайық өзенінің жағасы Батыс Қазақстан облысы өсімдіктерінің геоботаникалық және топырақ жамылғысы бойынша зерттеу Атырау қаласы және Маңғыстау облысы Ақтау қаласында жүргізіледі. Батыс Қазақстан облысында 140-тан астам көл бар. Оның 9-ның су айдыны 10 км²-ден асады. Суы тұщы маңызды көлдері: Қамысты Самар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірі тұзды көлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Жалтыркөл, Боткөл, т.б. Жер бетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгендер салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Каоаөзен (Улкенезен) бойында (Бітік, Дөңгелек, Киров, Пятимар, Сарышаған, Айдархан) орналасқан. Облыстағы көлдің таралу коэффициент! 10% (жайылма суларды есепке алмағанда); олардың айдындарының аумағы 1532 шаршы км. Облыстың өзен бойларына жуық өңірлерінде жайылма су (қарасу) айдындары көп. Мысалы Шежін жайылмасы 2200 шаршы км ауданды алып жатыр. Дүре - 700 км2, Қараөзен - 600 - 700 км2, Сарыөзен - 200 - 300 км2, ал Бұлдырты - 100 км2 жуық жерге жайылған. Облыс аумағында көлдер әркелкі орналасқан : Елек алабында - 5, Өлеңті алабында - 1 - 2, Бұлдырты алабында - 10 - нан аса, Қалдығайты алабында - 20 - дан аса (оның ішінде жазда тартылып қалатын Итмұрын тұзды көлінің шарасы - 112 км2), Жақсыбай алабында 5-6 шағын көл бар. Ойыл сағасындағы Аралсор (Өзенсор) көлінің ауданы - 112 км2. Бұл көлдердің бәрі Жайықпен ұласпайтын өзендердің алаптарында орналасқан. Облыстың оңтустік - батыс бөлігі көлді келеді. Олар Дүре - Шежін жайылма суларының оңтүстік бөлігінде, Көшім және Мұқыр өзендерінің сағалық жағында Қараөзен, Сарыөзен сағаларында (Қамыс - Самар көлдері) шоғырланған. Бұлардың арасында 200 км2 ауданды алып жатқан Балықты Сакрыл, Сарай, Қамыс - Самар көлдерін бөліп атауға болады. Облыстың осы бөлігінде су айдыны 1 - ден 4 км2 дейін тұзды, кеуіп қалатын көлдер көп, олардың да ауданы 72 км2 тұзды. Оның ең терең әрі ауқымды су айдыны Шалқар көлі, ауданы - 242 км2. Облыстың солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің өсімдік түрі басым. Өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей жерлерде қалың қамыс, құрақ өскен. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал, Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп кездеседі. Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 1300 - ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты (139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар. Өсімдіктерді эндимиктік түрлері : Талиев гүлкекіресі, қатты жапырақты келерия, майысқақ боз, Еділ майқарағайы және т.б. Облыстың өсімді жамылғысында үш белдем (зона) элемент кездеседі. Солтүстіктен нағыз дала белдем өтеді, орталықтың едәуір бөлігі шел дала немесе шөлейіт белдемге енеді, ал оңт. аудандар шөлдің солтүстік шегіне ұласады. Жалпы өсімдік жамылғысында бір кездері далалық сипаттың басым болғаны байқалады, бірақ оны пайдалану барысында табиғи жағдайының өзгеруінен бірте - бірте шөлге айналу құбылысы етек жаюда. Негізінен нағыз дала зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және бұл өңір боз әрі бетегелі дала болып табылады [1].

«Жайық өзені жайылмасында экожүйелік өсімдіктер тобының таралуы экологиялық жүйе топтарының ішінде галофитті және ксерогалофитті жартылай бұта топтары басымырағы автоморфты топырақтағы бұйрығын және ақ жусандар.Зерттелетін территорияда экологиялық жүйе топтарын орналастырудығы едуір алғыш шарттардың алуан түрлілігін табиғи ортаның кешенділігін, топырақтың геоботаникалық және жайлаулық бірліктерінің алуан түрлілігінен туып отыр.Экотоптар мен контурлардың алалығы -экологиялық жүйенің негізгі ерекшелігі.

Берілген экологиялық топтардың арасында басым көпшілігі галофитті және ксерогалофитті жартылай бұта топтары ащы, тұзды жерлер зерттелетін территорияның 47,46 % алып жатыр. Голофитті біржылдық шөптер топтары едуір дамуда. Олар 16,57 пайыз территорияны алып жатыр.Төменгі экологиялық жүйе топтары да бірдей ауданды алып жатыр.

1. .Псаммофитті жартылай бұталы жэне жартылай бұталы. Теңіз маңындағы тұзды, сор, қоңыр, топырақты жерлер.
2. .Гемисаммофитті және псаммофитті жартылай бұталы.Алып жатқан жері - 9,51 пайыз.
3. .Гидрофитті көпжылдық дақылды (көк шалғын,шалғынды батпақты топырақ,көбіне тұздалған,құмға айналған.) Аумағы -3,94 %
4. .Псаммофитті және гемисаммафитті біржылдық шөпті және құрғақ тұзды (құмды топырақта) аумағы-3,14 %

Негізінен экологиялық жүйе толығымен теңіз маңы жазықтығындағы ортаның шарттарына бағынады [2].

Жайық -Бақсай ежелгі Атыраудың тұзды топырағының өсімдіктер құрамында дәнді дақылдар тобы дамыған оларға әжірек, өлеңшөп сарсазан және т.б кіреді.

Жайық -Багырдан ирек жазықты ауданындағы қоңыр сазды топырақта сұр жусанды және бироген кешендері дамыған.

Жайық өзендерінің алқапты-атыраулы бөлігіндегі аллювиалды-когалды топырақты солянка,ажырақ, саразан, қамыстан тұратын топтар басым. Жайық маңы сол жағалауындағы ирек жазықтықты ауданда шөл далада,шалғындық топырақта жусанды-биорген қаражусан , ажырақ және ақжусан топтары басым.[3]

Жалпы Каспий маңы ойпатының, сондай-ақ Атырау облысының топырақ жамылғысының құрылымы өзінін түзілу факторлары мен құрамының сан алуандығына байланысты өте күрделі болып келеді.

Негізінен мұнда топырақ таралуының ендік белдеулілігі басым қалыптасқан, яғни топырақтың бір түрінің қабаты ендік бағытқа қарай созыла шашыла түзіледі де, теңізге жақындаған сайын келесі түрмен жиі және әлденеше рет ауысып отырады.

Шалғынды аллювийлі қуаң топырақ (Жайықгың екі жағындағы кең жайылмаларында ғана тараған, құнарлы қабаты 70 см-ге дейін, негізі — аллювий шөгінділері).

Бозғылт- құмды топырақ (Нарын, Тайсойған және Ментеке өңірлері).

Батпақты-тұзды саз топырақ (ойпаттың теңіз жағалауына ұласатын бөлігі, гумус қатапшы, шикі шымтезек аралас келеді, аса кепкен жерлерінде бэр төбешіктері қалыптасқан).

Автоморфты қоңыр не сұр қоңыр топырақ (Жайықтың екі жағында да, әсіресе сол жағында Тайсойғанға дейінгі өңірді, Ойылдың сағалық бөлігін қамтиды, біршама құнарлы келеді, гипс пен тұз кабаттарының үстінде түзілген, облыс жерінің 20%- ынан астамын алады) [4].

Сортаң топырақ - облыс аумағында өте көп тараған. Топырақтың беткі қабатына тұзы шығып жатады. Мұнда тұздың мөлшері 8-10 % -ке дейін жатады.

Атырау облысының жер беті сулары Еділ өзенінің сол жақ тармақтарынан, Жайық, Ойыл, Жем, Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарынан және үлкенді-кішілі көлдерден тұрады.Облыстың барлық аудандарында

Дерлік жусан, қияқ, бұйырғын, ебелек, мортық, қоңырбас, көкпек басым өседі, бұларға қосымша көктемде

Ойпатттарда селеу, изен, сарсазан, ажырық т.б.араласа шығады.

Теңіз жағасындағы батпақтарда қамыс, құрақ жиі кездеседі. Шығыс жағында ебелек, мортық, шытыр, қаңбақ, ақселеу,жыңғыл, жүзгін өседі.

Сонымен қатар облыс аумағында дәрілік, техникалық өсімдіктер де кездеседі. Олардың жалпы саны 50 ден асады. Дәрілік шөптерден облыс аумағында кездесетіндері: адыраспан, ешкі тал, қырықбуын, құмаршық т.б. Жалпы Атырау облысында өсімдіктердің 945 түрі бар. Бұлардан басқа жантақ, көкпек, ошаған, сүттіген, шырмауық т.б. табиғи өсімдіктер бар. Улы шөптерден, есекмия, меңдуана кездеседі.

Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген, яғни жойылып кету қаупі төнген өсімдік түрлерінен ақтұңғиық, берік сүттіген, бор рияны, бор сиякөгі, бор сылдыршөбі, бүршікті альдрованда, бүршікті феллориния, кестелі шампиньон,комаров жоңышқасы, күманды долана, қатпар гладолиус, мейер шытырмағы, су шылымы, тегеурінгүл, т.б. кездеседі.

Жайық - Бақсай ежелгі Атыраудың тұзды топырағының өсімдіктер құрамында дәнді дақылдар тобы дамыған оларға әжірек, өлеңшөп сарсазан және т.б кіреді [5].

Жайық - Багырдан ирек жазықты ауданындағы қоңыр сазды топырақга сұр жусанды және бироген кешендері дамыған.

Жайық өзендерінің алқапты-атыраулы бөлігіндегі аллювиалды-когалды топырақты солянка,ажырақ,саразан,қамыстан тұратын топтар басым.Жайық маңы сол жағалауындағы ирек жазықтықты ауданда шөл далада,шалғындық топырақта жусанды-биорген қаражусан, ажырақ және ақжусан топтары басым.Сол жағалаудағы ескі атыраулық ауданда көгалды тұзды топырақта дәнді дақылдарды әр түрлі шөптер түрі дамыған және оңтустікке қарай қамыстар өскен.

І.Облысымыздың Солтүстік - Шығыс бөлігін алып жатырған 395,5 мың гектар.Жартылай шөлейт аймаққа бағалы және қолайлы жерлер де өсетін дерновино-злаковых және дерновозлаковоных -полыных тұқымдас өсімдіктері бар.

Ал солтүстігінде мол жусан,ашық каштандық, еркек шағыр биік жусанды шөптер өседі.Бұл аймақта өсімдік дүниесі құрғақшылыққа төзімді жер асты минералдандырлған суларға жақын орналасқан жағдайында өседі.

2.Шөлейт аймақта өсімдік дүниесі әр түрлі және табиғи заңдылық көрнісі бар.Теңіз жағасын ала батпаққа шалғын қамыстық жиі кездеседі.Ал құрлыққа қарай барған сайын өсімдік түрлері молая түседі.Олардың ішінде Галодунтый ксерофитоных жартылай бұтақты келеді.Терістік шығыс жағы ерте көгеретін ебелек, мортық,шытыр,торғай от,қарабас, желпілдек шөптері молая түседі.Сонымен қатар облыстың өсімдіктер дүниесі құрамында дәрілік ,техникалық тұрғыдан бағалы табиғи өсімдіктерге де бай.Олардың саны 50 -ден асады.Олар: Адыраспан, Ешкі тал (Ива Кзья), Қырық буын (Хвощ полевой), Құмаршық (Пастущая сумка), Томар бояу (Кормек Тмленина), Шай шөп(Бессемартник песчный). Бұлардан басқа өңірде халққа танымал аққайың, жантақ, кәріқыз (Лапух) көкпек(синюха голубая), ошаған (Дуриншик обыкновенный) суттеген (молоччиший) шырмауық (ньюмок полевой) өсімдіктер таралған [6].

Aya райы жоғары континенталдылығымен ерекшеленеді.Қысы суық,жазы ыссы.Салқындық пен жылылық жиі ауысып отырады. Облысымыздың топырақ қабатында ылғалдылық мол болғанымен ашық күндердің көптігіне байланысты ауа райы құрғақ келеді.

Топырақтар мен өсімдіктердің ылғалды алу көздері жаңбыр суы және су кушті жел ықпалы облыс топырағының да әртүрлі құрылымды болуын си патта йды.Осыған орай олардың жүйелік тізбегі төмендегіше:

у Бозғылт түсті

у Шалғынды

У Қоңыр түсті

у Сұрғылт қоңыр түсті

у Шалғынды қоңыр түсті

у Тақыр

• Ащы-ашымақ
• Жағалау шалғынды және жайылымды
• Шалғын-батпақ
• Батпақ
• Теңіз жағалауы
• Құмдар

Бұл көрсетілген топырақтыр негізінен бір текті емес аралас түрінде кездеседі және олар өзара механикалық құрамы мен ащы дәмдік және жер асты суларының орналасу ықпал етуі дәрежесіне байланысты ерекшеленеді.

Обылыс жері саз бен құмдардан құмдақты саз құрылымдардан тұрады және негізінен шөл мен шөлейтті аймаққа жатады.Облыс жері Каспий теңізбен жиектей жатқан кең өңір.Теңізден жел тұрғанда салаланып су мен жайылатын тұзданған құмды жазықтардан құралады.Мұндай жазықтықтарды түбі қиыршықталған тұзды көлдер көп.Солтүстігінде жусан аралас сораң және астық тұқымдас шөптер өседі.Құмда еркек шөп, жусан басым.Өзен аңғарларында астық тұқымдас аралас түрлі шөптер өседі. [7]

Соңғы зеттеу бойынша Атырау өңірінде 10-нан астам қызыл кітапқа енген өсімдіктер бар. Олар:

1. «Бор рияны» (меловая марена) -көп жылдық сабағы жерде жатады, ұзындығы 20-50 см жапырағы жуан,көкшіл түсті тұқымы қарадөменгі Жем өзені Терістік Ycriртті кездеседі,гүлді шілде-тамыз айларында салады.
2. «Бүршікті феллориния»- Ембінің оңтүстігінде сазды жерде өседі.Сабағы 24 см тұзды сары ұрығы ірі, биіктігі 24 см жеуге жарамайды.
3. «Ақ тұңғиық»-( кувшина белая) суда өседі,сабақсыз ,жапырағы жалпақ, ұзындығы 15-20 см.Бұрын өзен көл жағалауларында өскен.Қазір түгелдерлік жойылған.
4. «Қатаргладиоиусы» сирек-(шпажник черничатый) кездесетін халықтың емдікке пайдаланатын шөбі.Көп жылдық сабағы жұқа тік өседі 40-70 см.Көбіне Жайық алқаптарында ағаш шалғындықтар арасында кездеседі. Тұқымнан өседі.Мамыр маусым айларында гүл салады.
5. Коаров жоңышқасы-(люцерна Комарова) көп жылдық,биік өсімдік (50-70 см) жапырағы шашақталып гүл түбінде болады,жақсы мал азығы бірнеше түрі бар.
6. Федчевко юринеясы-(наглока федченко) «Биіктігі 25 см жапырағы тікенекті тау қыраттарында өседі.

Қазіргі таңда батыс Қазақстан өзен жағалау өсімдіктерінің жағдайы кең көлемде өзгеріске енуде. Бұған негізігі табиғат факторларының әсері мен геоботаникалық жағдай да эсер етуде.

ҚОРЫТЫНДЫ

Ғасырлар бойы тың жатқан Атырау даласында соңғы ондаған жылдар бойы жер жырту, каналдар қазып су қоймаларын, жайылма су көздерін тұрғызу жолдар салыну үшін кең жағдайларда жасыл желектерді кесу шаралары әсерінен өзендердің су пайдалану режимі бұзылып өсімдіктердің өсуіне кері әсерін тигізуді. Бұрынғы сулы Орал, Ойыл өзндерінің суы тартылып өзінің алқабын суландыруға мүмкіндігін жоюда. Осыдан ағаш жасыл желектер азайып жойылуға таяу және сирек кездесетін жағдайға соқтырып келеді. Осыдан өсімдіктер дүниесін жойылып кетуден қорғаудың нақтылы шараларын алу қажеттілігі туып отыр.

Әдебиеттер тізімі:

1. География және табиғат 2007-жыл /2 басылым Е.Агелеуова
2. Небел Б. Наука об окружающей среде: Как устроен мир: В 2 т. - М: Мир, 1993
3. Викулов Ю.Г «Экологические проблемы Атырауской области, требующие первоочердного решения,//Справочные материалы по Атырауской области в рамках «Национального плана действий по охране окружащей среды для устойчивого развития РК» Атырау,1996
4. Бакач Тибор. Охрана окружающей среды, 1980.
5. Атырау энциклопедиясы. Алматы, Атамұра - 2000, 19-бет
6. Бакач Тибор. Охрана окружающей среды, 1980.
7. http://l referat.kz/biologiya