Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастап-ақ айналасындағылармен қатынас жасай бастайды. Өмірінің алғашқы кезеңінде биологиялық сипаттағы қарым-қатынас болса, одан әрі оның қарым-қатынас сипаты әлеуметтік сипатқа түсе бастайды. Балалардың ересектермен тілдік қатынасын дамыту. Қажетті ақпаратты түрлі жолдармен жеткізуге үйрету: ым, қимыл, вокал, былдыр сөздер және т.б. Баланы қарым-қатынас жасауда ым-ишараны қолданудан сөз бен буындарды қолдануға көшуге ынталандыру. Балаларды (1 жас 2 ай - 1 жас 4 ай) былдырды белсенді қолданып, былдыр сөздерді айта білуге ынталандыру. Жиі еститін дыбыстар мен сөздерге еліктеуді жетілдіру, таңдану, қуаныш, наразылық, өкіну және т.б. дауыс сазын білдіретін дыбыстар мен сөздерді айту. Сөздік қорды туыс адамдардың атауын (ата, әже, әке, ана, тэте, т.б.), таныс заттар мен ойыншықтарды (шыныаяқ, кереует, үстел, қонжық, қуыршақ жэне т.б.), кейбір тағам түрлерін (ботқа, сүт), қимылдарды (ал, түр, жібер, т.б.) білдіретін сөздермен толықтыру. 1 жас 6 айға қарай таныс заттарды (киім, жиһаз, ыдыс-аяқ) түсіне, өлшеміне, пішініне қарамастан тауып, атай білуге үйрету.
Қарым-қатынас - жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы. Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Қарым-қатынас арқасында ғана адам өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алады, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгереді. Қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды. Адам психикасының дамуындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Сондықтан адам өзгелермен қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір сүре алады [1,5 6]
Тілді қоршаған ортамен қарым-қатынас қүралы ретінде дамыту. Диалогты тілді дамытуға эсер ететін қарым-қатынас жағдаяттарын қүру, баланы түрлі себептермен ересектерге жэне балаларға өтінішін білдіруге ынталандыру, сүрақтар қоя білу, өз тілектерін, өтініштерін білдіре алуға, көрген-білгені жайлы бірнеше сөзбен айта білуін қалыптастыру. Айналасындағы адамдардың сөзін мүқият тыңдау қабілеттерін дамыту, сөз түріндегі талаптарын орындау. Бір жас шамасынан келесі жас шамасына өтуде адамның қоршаған ортамен қатынастарының бүрынғы қалпының бүзылуымен жэне басқа адамдармен, басқа элеммен өзара қатынастардың жаңа жүйесінің қалыптасуымен байланысты дағдарыстар орын алады. Мүның барлығы адамның өзі үшін жэне оның элеуметтік ортасы үшін мэнді психологиялық қиыншылықтарымен сипатталады. Оқу іс-эрекетінің негізінде бала адамзаттың өндірген іскерліктерін меңгере бастайды, өз жұмысын көпшілік үшін міндетті ережелерге бағындыру дағдыларына бойала бастайды. Баланың белгілі бір ережелерге бағына бастауы оның бойында мінез-қүлқын реттей алу іскерлігінің қалыптасуына ықпал етіп, осы жас шамасы үшін мэнді жаңа үйымдардың бірі болып табылатын ырықты түрде басшылыққа алудың ең жоғарғы кейпіне қол жеткізуінің кепілі бола алады. Балалардың басқа да танымдық процестерін алмастыратын сөздік-қисынды, ойла қасиеті пайда болады. Оқу, іс-эрекеттің негізгі түрі ретінде қарым-қатынас пен танымды өзара байланыстырады. Сондықтан да, балалардың мектепке келу мерзімінен бастап жэне олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-әрекетінде, оқушыларда жеке түлғаның қарым-қатынасты қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде қалыптасу процесі орын алады. Оның оқу процесіндегі күрделілігі ұлғая түседі. Осындай өзгерістердің барлығы, бала өміріндегі элеуметтік жағдайлар мен топтардың эр түрлілігінің ұлғаюымен, қарым- қатынастың формалары мен түрлерінің сапалы өзгерістерімен байланысты. Балалардың жанұядағы жэне қүрдастарымен қарым-қатынастарынан тыс, мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастың жаңа түрлері, және оқушылардың түрлі үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қатынастардың жүйесі де қалыптаса бастайды. Қарым- қатынас мәселесі ересек адамға ғана тән қасиет емес, ол жасөспірімдер мен үстаздар арасындағы өзара қарым- қатынас жасау мәселесі педагогика және психология ғылымында тәлім- тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Бүл салада жүргізілген зерттеу мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері оқушылар мен ересектер арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар екенін көрсетті.
Жалпы балалар мен ата - аналар арасындағы қарым- қатынастар бала жеке басының дамуына эсер ететіндігін көптеген ғалымдар зерттеп, оны жан-жақты қарастырады. Бұл мэселе оқушылар мен ересектер арасындағы өзара қарым- қатынас психологиясына теориялық жэне практикалық түрғыда зерттелінген жүмыстар өте көп. Олардың эрқайсысы іс- эрекет барысында тиімді эрі жүйелі түрде қолданылуда. Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы жас шамасында жеке тұлғаның жэне оқу танымдық субъектісінің оқу процесін қамтамасыз ететін психологиялық құрылымдары қалыптаса бастайды. Мектеп кезеңінде жеке тұлға мен іс-эрекет субъектісінің біртүтас көріністері, яғни мінезі, жалпы жэне қосымша қабілеттері, дүниетанымы, мақсатты түрде болжай алу іскерлігі мен мотивациялық-қажеттілік сферасы, кэсіби бағытқа мойын бұра бастауы, қүнды бағдарлары, мінез-құлқы мен іс-эрекетін өз екркімен реттей алу іскерлігі қалыптаса бастайды.
Баланың элеуметтік ортада бағдарлануы мен мінез-құлқының үлгілерін меңгеруінің негізінде, оның жеке басының қасиеттері қалыптаса бастайды. Ең алдымен, баланың ересектермен жанамаланған жэне тікелей қатынасы арқылы оған ата-бабалардың көне мұралары жетіп отырады. Сонымен бірге тек қарым- қатынас арқалы ғана психиканың элеуметтік нормалары (сөйлеу-тілі, естің, зейіннің, ойлаудың, перцепцияның, ырықты түрлері, жеке тұлғаның қасиеттері жэне т.б) қалыптаса алады. Балалардың мектепке келу мерізімінен бастап жэне олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-эрекетінде, оқушыларда жеке тұлғаның қарым-қатынасты қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде қалыптасу процесі орын алады. Балалардың жанұядағы жэне құрдастарымен қарым- қатынастарынан тыс, мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастың жаңа түрлері, жэне оқушылардың түрлі үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қатынастардың жүйесі де қалыптаса бастайды. 3 жастан бастап нақты жэне саналы қызығушылығы біліне бастайды, бүл кезеңде бала өзіндік еркі бар жеке адам екенін түсіне бастайды. Ми қызметі мен психикалық қызметі қарқынды дамуын жалғастырады, мінез-құлқында өзгерістер пайда болады. Көркем шығармаларды қабылдауы мен музыкаға деген ықыласы артады. Бүл баланың қызығушылығы мен қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Көпшілікпен ойнайтын ойындарға қызығушылығы арта түседі. Қарым-қатынастың коммуникативті қыры адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасу үрдісінде анықталады; қарым-қатынастың интерактивті жағы адамдардың өзара эректтестігін ұйымдастыруда көрінеді. Қарым-қатынастың құралдары: а) Тіл- сөздердің, анықтамалардың жүйесі жэне оқуды қарым-қатынаста қолданылатын мағыналы сөз тіркестеріне (пікірлеріне) біріктіру. э) Бір ғана фразаның эр мағынасын беретін интонация (дауыс ырғағы), эмоциялы айқындылық. б) Қарым- қатынастығы адамның отырысы, бет элепетінің көрінісі, көзқарасы, сөз төркінің мэнін күшейте, толықтыра, эрі жоққа шығара алады. в).Ым-ишара қарым- қатынастың құралы ретінде жалпыға бірдей болуы мүмкін - яғни әрқайсысы өзіне тән мағынамен сипатталады. Баланың жан-дүнеисіне үрпақ жалғасушылық эсер етеді: темперамент, табиғи ерекшеліктері, қапбілеттілік ұрпақ жалғасу арқылы (қан арқылы) дариды. Қанмен пайда болған табиғи ерекшеліктер қабілеттілікті дамытуға өзіндік эсер береді: дамуға не көмектеседі, немесе дамуды қиындатады. Жапонияда балаға 6 жасына дейін «жоқ» деп айтпайды - бүл шығармашылық қабілеттіліктерді дамытуға ықпал етеді. Бала дамуына ананың ауруы, жүкті кезіндегі анасының қабылдаған дэрілері де эсер етеді. Erep бала туу кезінде жарақатқа тап болса, онда ол бірінші демін кешігіп барып алады - бүл да бала жан-дүниесінің ары қарай дамуына кері эсер етуі мүмкін.
Сонымен қатар балаға өзі өсіп келе жатқан элеуметтік орта, қоғам, үстем идеология, ғылым мен өнердің даму деңгейі, негізгі діни ағымдар, өзіне ең жақын элеуметтік орта (тэрбиешілер, мұғалімдер) бэрі эсер етеді. Жасөспірім шағы жэне мектептің аға сыныптарындағы кездерінде оларға элеуметтік топтар, бүқаралық ақпарат құралдары, діни үгіт насихаттар белгілі бір деңгейде ықпал етеді. Осының барлығын, сөзсіз, ескеру қажет.
Әдебиет:
- 2011 Қарым-қатынас пси.хологиясы, Х.Т. Шерьязданова жэне т.б. Алматы, 2014.
- Арнайы психология. Қ.С. Тебенова, А.Р. Рымбаева. Алматы.
- Ұйымдастырушылық мінез-құлық. Д.Ә. Құнанбаева. Алматы, 2012 1.
- Педагогика: дәрістср курсы. Алматы «Print-S», Алматы, 2005. - 364 с.
- Қоянбаев Ж.Б., Қоянбасв Р.М. Педагогика. Алматы, 1998.
- Жалпы педагогика. Бабаев С.Б.. Оңалбек Ж.К. «Заң әдебиеті». Алматы, 2006. - 228 б.
- Сағындықұлы Е. Педагогика. Дәрістер курсы. Алматы, 2012.