Оқушылар қызығушылығын қалыптастыру мэселесі олардың эр алуандылығымен педагогикалық теория мен практикада тұлғаны үйлесімді дамытуда көкейкесті мэселенің бірі болып саналады. Оны философия, элеуметтану, психология, педагогика саласында жарық көрген ғылыми зерттеу еңбектері дэлелдейді.
Мектепте көптеген жұмыстарының бір саласы оқушылардың эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруға бағытталады. Эстетика (грек, аі Sthetikos - сезіну, сезімдік) - адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Өзімізге белгілі қазіргі қоғамда қазақ мектептерінде халқымыздың рухани байлығын, мәдениетін, дәстүрін терең таныстырып, халқымыздың педагогикалық ой- пікірін оқу- тәрбие ісінің тірегіне айналдыру, яғни эстетикалық тәрбиенің жаңарған жүйесін жасау- бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының бір саласы оқушыларға эстетикалық тәрбие беріп, қызығушылығын қалыптастыруға бағытталады. Әйтседе эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру жайында қазақ мектептеріне арналған әдебиет жоқтың қасы. Эстетикалық тәрбиенің алғашқы адымы жанұяда басталып, мектептегі оқу - тәрбие жұмыстары үстінде ілгері дамытылады. Мектеп балаларға айналасындағы, тұрмыстағы, табиғаттағы және көркем шығармалар мен өнер туындыларындағы әдемілікті дұрыс көруге, қабылдауға, түсінуге үйретудің маңызы зор.
Халықтың дәстүрлі эстетикалық ой танымының, оның ішінде ұлттық реңктерді қабылдай білуде образды поэтикалық талғамының қалыптасуы дегеніміз - ата-бабамыздың мәдени болмысы біртектес, біртұтас болуы деген сөзді білдіреді. Бұл орайда кең далада еркін өскен ата-бабамыздың ой өрісі де кең, түйсігі ұшқыр, талғамы биік болғанын оның дәстүрлі қолөнерде пайдаланған түстерді образды сипаттауынан айқын аңғарамыз. Қазақтың ою өрнектері арқылы оқушының қызығушылығын қалыптастыру да әбден мүмкін, бұл мәселені ғалымдар өздерінің еңбектерінде қарастырған. Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды әшекейлеу үшін пайдаланылса, жалпы қолданбалы өнері тұрмысты әшекейлеу үшін пайдаланылғаны белгілі. Ісмер қолдан шыққан олар эстетикалық мәні бар шығармаларына айналды.
Эстетикалық қызығушылықтың өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі - эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады. Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап жанынан өте шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әр бір адамда білім болуы керек. Білім адамды әдеміліктің объективтілік критерийлерімен қаруландырады. Білімді адам сүлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүние сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізі болады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз - қоршаған дүниенің, өнердің сүлулығын адамның көру және сүлулыққа талпыну қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке басына ықпал етуге бағытталған, жүйелі үрдіс. Студенттерді өнер қүралдарымен тәрбиелеу - көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Оқытушы оқушыға сүлулықты қабылдауға, оған эмоциялық ықлас білдіруге, сондай-ақ, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық бага беру қасиетін қалыптастыруға ықпал жасау керек. Эстетикалық сезім дегеніміз - өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол адам табиғатына ғана тән жоғарғы сезім .
«Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сүлулық пен әсемдікті дүрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін, өнерде және өмірде сүлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін қалыптастыратын жалпы тәрбиелер саласының құрамдас бөлігі. Эстетика-өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы».
Эстетикалық тэрбие біздің байқауымызда дүние жүзілік жэне ұлттық мэдениет салалары негізінде көркемділікке, эсемділікке, сезімталдыққа баулу жүйелерін қамтиды. Әрине бүл өте ауқымды процесс. Ол жан-жақты зерттеуді, оны жүйелі түрде меңгеруді талап етеді. Сондықтан біз өз тэжірибемізде бейнелеу өнері сабақтарында эстетикалық тэрбие беру мэселелерін қарастырып отырмыз.
Эстетикалық тэрбие мэселелері көптеген ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қамтылған. Оның жасөспірімдерді тэрбиелеудегі маңызы, эстекикалық тэрбие беру мэселелері В.В. Алексеева, А.В. Бакушинский, Г.В. Лабунская, Н.П. Сакулина, Б.П. Юсов, еңбектерінде қарастырылған халқымыздың ұлттық мэдени мүралары, қол өнері, сэндік өнертүрлерінің маңызы туралы Республика ғалымдары Б. Қазыханов, А. Қасымова, Ә. Тэжімұратов ғылыми еңбектерінде нақты көрсетілген.
Эстетикалық имандылық, адамгершілік тэрбиесін қалыптастыруда ұлттық тэлім-тэрбие дэстүрлерін пайдалану Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Ж. Наурызбаев, С. Қасиманов еңбектерінде көрсетілген.
Кейінгі кездері бейнелеу өнері пәні құралдары арқылы эстетикалық тэрбиеге тэрбиелеу С. Аманжолов, Ш. Әлібеков, Б. Әлмуханбетов, Б. Байжігітов, Ж. Балкенов М. Жанаев еңбектерінде орын алып жүр. Көптеген еңбектерде эстетикалық тэрбиенің мэні мен мазмүны қамтылып, оның тэрбиелеу жолдары эдіс-тэсілдері нақты көрсетілмейді. Сондықтан біз эстетикалық тэрбие беру мэселелерін жан-жақты қарастыруымыз қажет.
Оқушылардың мэдени эстетикалық талғамы, қызығушылығы, түсінігі бейнелеу өнері, музыка, эн, сурет, сызу, дене шынықтыру жэне еңбек сабақтарында дамиды. Соның ішінде бастауыш сыныпта эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруда өмірдегі барша бояу түрлерінің байлығын ашып, өзіне деген ерекшеліктерінің айқындайдауда бейнелеу өнерінің маңызы зор. Бейнелеу өнеріндегі көркем күштің жоғары деңгейде болуы, көрушіге өте зор ықпал етеді. Бейнелеу өнері сабағында мүғалім оқушыларға эстетикалық қызығушылығын айналаны қоршаған табиғат эдемілігі мен таңқаларлық сүлулықты, көркемдікті көре, сезе білуге, соншалықты оны терең сезінуге үйретеді. Шын мэніне келетін болсақ, көркем шығарманы қадірлеп, түсіну арқылы қабылдайды. Бейнелеу өнерінің туындылары оқушыларға эсер етіп, жақсылыққа жетелеуші қүрал ретінде, оларға ұмтылыс пен көтеріңкі көңіл туғызады. Бейнелеу өнеріне: кескіндеу, мүсін өнері, графика, декоративтік- қолданбалы өнер, театрлық-декорациялық көркемдеушілік жатады. Бұның өзі балаларға бейнелеу сауатының негізін үйретеді, оларға суреттің, кескіндеудің, желімдеу, қолданбалы өнерінің әсерлі эдістерін пайдалануды қалыптастыруды талап етеді.
Эстетикалық көзқарасты тэрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып жэне осылар арқылы адам сезімімен санасына эсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға жэрдем етеді. Эстетикалық тәрбиеде оқушылардың өлеңдерді, эндерді, эңгімелерді, ертегілерді қайталап айтып қабылдау эдістерін пайдаланады. Әдеби шығармалардың эсері кітап оқуды пайдаланады. Балалардың түрлі көркемдік іс- эрекеттерімен, эн салу, сурет салу, бояу, жапсыру, модель жасау сияқты өнерлерімен ұштастыру есебінен күшейтілуі мүмкін.
Тэрбие отбасынан басталады дегендей, балаға имандылық, инабаттылық, ар, ождан уағызы, қоршаған орта, табиғат сырына жастайынан тэнті ету тэрбиеден туатын үрдіс. Ананың сөзі - ақылдық көзі деп қарау, атаның өнегелі ісін мұра түту, оның жолын қуу, ән мен күйді, жыр мен термені рухани азық ету, зергерлік, шеберлік, ұсталық өнерді үйрену, ананың әлдиі, әженің бесік жыры - бәрі тәрбиенің тағылымдары.
Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмүны халқымыздық бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас үрпақтың санасын, әсемдік сезімін, талғамын дамытуда рөлі ерекше.
Эстетикалық тәрбие беру жүйесінде ұлттық өнердің орны ерекше:
- Лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық, әдет-ғұрыптың, еңбектік және т.б. әндер мен өлеңдер.
- Музыкалық аспаптар: домбыра, шертер, асатаяқ, шаңқобыз, мүйіз сырнай, жетіген, үскірік, т.б.
- Қолданбалы қолөнер бүйымдары: ағаш, тері, металл өңдеу өнері.
- Ауыз әдебиеті.
Олар жас үрпақтың бос уақытында эстетикалық тәрбие беру ісіне қызмет етті.
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі оқу-тәрбие процесінде іске асырылады. Эстетикалық білімнің негізі - оқу пәндері. Мектеп оқушылары әр түрлі пөндерді оқудық нәтижесінде табиғаттың, еңбектің сұлулығын және адам іс-әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді:
Ана тілі - мәдениетті сөйлеу, көркемдік танымын қалыптастырып, қиялын дамытады.
Музыка - сезімдерін дамытып, музыкалық мүратын қалыптастырады.
География - оқушылардың эстетикалық дүниетінымын дамытады.
Бейнелеу өнері - кескіндеме, мүсін, графика, әсемдікті жасау қабілетін дамытады.
Әдебиет, тарих - шығармашылық қабілетін дамытады.
Химия, физика - табиғи құбылыстар жөнінде түсінік алады.
Қазіргі кездегі эстетикалық тәрбиенің міндеттерін шешу үшін халықтың осы уақытқа дейінгі тәжірибесін меңгеру қажет. Мәдени құндылықтарды жасауда әр халықтың өзіндік ерекшелігі бар. Халық әрдайым әсемдікті іздеді, қолдан жасады және оны өмірде, тұрмыста, еңбекте бекітуге тырысады. Оны халқымыз үй жиһаздарын жасауынан және оны әсемдікті сезінудегі тәрбие қүралы ретінде пайдалануынан көруге болады. Сонымен бастауыш сынып оқушыларының эстетикалыққызығушылығын қалыптастыруда табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамда дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді, өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды.
Әдебиет:
- Гулыган Что такое эстетика? книга для уч -ся - М. Просвещения 1987-174 с.
- Әбенбаева С. Эстетикалық мәденистті қалыптастыру. //Бастауыш мектеп. 2003.-№12.
- Кекшеева, 3. Т. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: п.ғ.к. ... автореф. - Алматы, 2007. - 24 б.