Қазіргі кезеңде жоғары білімді маман тек қана таңдаған мамандығының қыры мен сырын терең игеруімен қатар, осы сала ғылымының даму тарихымен де етене таныс болуы тиіс. Сол себепті университетіміздің 5В010900 - Математика мамандығы студенттері үшін элективті пәндер каталогына «Математика тарихы» пәні енгізілді. Бұл жүмыстың негізгі мақсаты - пәнді оқып үйренуші студенттердің математика тарихына деген қызығушылығын арттыру, бәлкім, зерттеушілік қабілеттерін ояту.
Әбу Абдуллах Мухаммед ибн Муса эл Хорезми - Орта ғасырлық әлемге әйгілі ғалым. Математика, астрономия, тарих, жағрапия салаларына еңбек сіңірген және алгебраның негізін құрушы ретінде әлемге аты шыққан. Әл Хорезми 783 жылы қазіргі Өзбекстанның Хиуа қаласында дүниеге келген. Хорасан өңірінде орналасқан Хорезмде алғашқы білімін алған әл Хорезми, білімін әрі қарай Бағдадта жалғастырды [1].
Әл-Хорезми - әлемдік қазіргі алгебра ғылымының негізін салушы ретінде белгілі. Орта ғасырлық ұлы ғалым - математик, астроном (жұлдызшы), тарихшы, жағрапияшы. Ғалымның латынша есімі «Алгоризми», «Алгоритми» түрінде айтылған. Әл-Хорезми - жан-жақты энциклопедист ғалым болған тарихи ерекше тұлға. Оның есімі негізінен әлемге, кейінгі ұрпақтарға математика саласындағы зерттеулермен танымал болды. Сондықтан, қазіргі математика ғылымдарының, алгебра ғылымының атасы болып саналады. Қазіргі "алгебра", "алгол" және "алгоритм" сөздері әл Хорезми есімімен байланысты, яғни, бұл ғұламаның есімінен (Алгоритми) тікелей шыққан... Әлемге танымал ғалымның негізгі ғылыми өмірі негізінен Араб халифатының Орталығы болған Багдад қаласындағы "Даналық үйінде" өткен. Бұл ғылыми Академияға халифаттың түкіпір-түкпірінен данышпан ғалымдар жиналған және аса ірі обсерватория және ғылыми-тарихи қолжазбалар қоры мол кітапхана бар еді. Еалымды замандастары "Әл Мажуси" деп мадақтаған. Бұл араб тілінен алғанда "Еажайыптар иесі" деген мағынадағы сөз [2]-
Біз ғұлама ғалымның тек астрономияға байланысты шығармаларына тоқталайық. Замандастарының көрсетуінше Әл-Хорезмидің осы саладағы жазған төмендегі еңбектері белгілі:
- «Зидж-ул Хорезми» - Астрономиялық кестелер (зидж). Жұлдызнамалық еңбек, яғни аспан денелерінің, ғаламшарлардың қозғалысын зерттеуге арналған;
- «Китаб әл-Амал бил Устурлаб» - Астролябияның көмегімен жасалатын зерттеу әдістері туралы кітап;
- «Китабул Рухнаме» - Еврейлер дәуірінің (пайғамбарлар дәуірі) сипаты және оның мейрамдары туралы трактат [2].
Алғашқы еңбегі тригонометриялық және астрономиялық кестелерге арналған. Ол жылнама мен күнтізбе туралы мэліметтен басталады жэне алғашқы зидждардың (сызбалар) бірі болып табылады. Араб ай күнтізбесі мен юлиан күнтізбесін салыстыра отырып, "тасқын су дэуірі" (Нүх пайғамбар заманы) мен Селевк дэуірі (коне Грек кезеңі), "темір ғасырының" жылнамалары туралы мэліметтер үсынады. Шамамен 820 жылдарында жазылған бүл еңбек, астрономиялық бақылау диаграммасын қарастырады. Айды, күнді бақылау уақыттары мен жер айналуын есептеулері мен осыған ұқсас синус жэне тангенс диаграммалары берілген. ¥зын жылдар шығыс пен батыста астрономдардың ең бірінші болып қолға алтын кітабы ретінде белгілі. Бұл еңбек - Әл Хорезмидің алгебра кітабынан кейін өзінің мазмұнымен ең көп эсер еткен шығармасы. Ең алғаш XII ғасырда Батхлы Аделард тарапынан «Ez-zich Djafris Al-Karezmi» атымен латын тіліне аударылғаны белгілі болып отыр. Бұл аударма Оксфорд кітапханасында сақтаулы. 1000 жылы Испаниялық астроном Маслама Әл- Мажрити осы шығарманы зерттеп, дәл осы атпен испан тіліне аударған. Кейін испан тіліндегі аудармаға зерттеулер жасаған Р.Бостборн мен Х.Сутер жүмыстарын, 1914 жылы «Die Astronomischen Taeln des Muhammed Ibn Musa Al- Khwarizmi» атымен Копенгагенде басып шығарды. Осыған ұқсас жүмыс О.Нойгебауер тарапынан 1962 жылы «The Astronomical Tables of Al Khwarizmi» атымен тагы да Копенгагенде басылып шықты. Әл Хорезмидің астрономиялық диаграммаларының бір көшірмесі Бодлеан кітапханасында (Англия) орналасқан И-
Келесі еңбегі сол замандағы астрономиялық зерттеулерде кеңінен қолданылған құрал - астролябияны пайдаланудың қыр-сыры туралы мэселелерге арналған.
Әл Хорезми «Күн сағаттары туралы еңбек» атты астрономиялық трактат жазды деген де мэлімет ұшырасады. Алайда бұл еңбектің мазмүны беймэлім.
Осындай астрономиялық жэне математикалық еңбектерімен бірге оның жағрапия саласындағы шығармасының да орны бар. Хорезми адам мекендейтін құрылықтың, онда орналасқан эртүрлі халықтар мен жер бедерін, өзен-көлдерін, тау-құмдарын, теңіз-мүхиттарын, мемлекеттері мен қалаларын мен сауда жолдарын көрсете қамтитын жер шарының жағрапиялық картасын құрастырды. Бұл мақсатта ол түрлі ғылыми саяхатшылардың, алысқа сапар шегерін саудагерлердің мэліметтерін пайдаланумен қатар, Византия, Хазария жэне Ауғанстан елдеріне ғылыми экспедициялар ұйымдастырып, бүл саяхаттарға, шэкірттерімен бірге зерттеуші ретінде тікелей өзі қатысқан. Мысалы, ол карта құрастыру барысында жер меридианының бір градусының ұзындығы туралы өте дэл есептеулер жүргізді. Әл-Хорезми негізін салған алгебра ғылымы жэне оның жасаған есептеулері мен теңдеулері қазір жер шарының барлық оқу орындарындағы мектептерде оқытылады. Әлемдік, адамзат ақыл-ойының жэне ғылымның тарихын жазған Дж. Сартон: "Әл-Хорезми - адамзат тарихындағы ең ұлы математиктердің бірі" деп баға берді. Қазіргі элем жүртшылығы, өркениетті адамзат пен тарихшылар Әл Хорезмиді негізінен ¥лы математик, қазіргі алгебра ғылымының негізін салушы ретінде, Ислам элемінің ежелгі Орта Азиядан шыққан ғұламасы ретінде біледі [2].
Эдебиет:
- 1. Көбесов А. Математика тарихы. Алматы: Қазақ университет!. 2007.
- 2. Розенфельд Б.А., Сергеева Н.Д. Об астрономических трактатах ал Хорезми // Историкоастрономические исследования. - Т. 13, 1977. -С. 201—218.