Кіріспе. Ресейлік қылмыстық статистика адам өлімінің 80% үй жағдайында жасалатындығын көрсетеді [1]. Швейцариялық сарапшылар отбасылық зорлық - зомбылықтың муниципияльды және федеральды шығыны жыл сайын шамамен 400 млн швейцариялық франкты құрайды деп санайды. Отбасылық зорлық- зомбылықтың негативті салдары 87,2% психикалық ауытқушылық және 71,4% денсаулыққа физикалық зиян келтіру, 37,5% мінездің нашарлауы, 34,8% репродуктивті функциялардың бұзылуына алып келеді [2].
Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері бойынша, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың салдарынан жыл сайын республикада 500-ге жуық әйел адам көз жұмады екен. Дағдарыс орталығы одағының зерттеулері бойынша, Қазақстанда әрбір үшінші әйел соққыға жығылады, ал әрбір бесінші әйел зорлаудың құрбаны болады екен.Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу жөніндегі заңдар келесі міндеттерді көздейді: шұғыл түрде тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жолын кесу; жәбірленушіге қауіпсіздік жағдайларын жасау; жәбірленушіге көмек түрлерін көрсету (ақпараттық, құқықтық, психологиялық және т.б.) және құқық бұзушыға қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жеке профилактикалық шараларын қолдану. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын-алу мәселесінде ең маңыздысы құқық бұзушыны жазалау емес, отбасын қолдау және сақтау. Жазалау шараларынан гөрі алдын алу шараларын қарастыру, құпиялылық, өмірлік қиын жағдайда жүрген әрбір адаммен жеке жұмыс жүргізу сияқты принциптер басшылыққа алынады. Сондықтан, тиісті мемлекеттік органдардағы зорлық-зомбылықтың алдын алумен айналысатын қызметкерлер отбасы және адам психологиясын жақсы білетін, тәжірибесі мол азаматтар болуы қажет. Бұл ретте құқық қорғаушылардың алдында күрделі міндеттер пайда болады. Оларды ойдағыдай шешу үшін Ішкі істер министрлігіне сапалы нұсқамалар жазып, біліктілігін арттыру және қайта дайындау, психологиялық курстарды ұйымдастыру қажет болады. Бірақ, қазірдің өзінде полиция органдарында мамандандырылған, яғни әйелдерге, балаларға қарсы жасалған қылмыстармен айналысатын құрылымдар бар. Жасөспірімдер мен отбасына қатысты істерді қарайтын арнайы мамандандырылған соттар да құрылып жатыр [3].
Отбасылық жанжал мен зорлық-зомбылық жағдайларының айырмашылығын білген маңызды: жанжал жергілікті оқшауланған сипатта болса, зорлық - зомбылық жүйелі негізде және белгілі бір оқиғалардан тұрады [4].
Қақтығыстың негізі белгілі бір мәселені шешуге бағытталады. Ал, отбасындағы зорлық-зомбылық - отбасын билеу мен зардап шеккен тарапты бақылау мақсатында орын алады. Жәбір көрсетуші адам зорлық - зомбылықтың нақты себептерін түсіндіре алмайды [5].
Зерттеу мақсаты. Дағдарыс орталығында әлеуметтік көмек алатын әйелдердегі тұрмыстық зорлық- зомбылықтың ауырлық дәрежесі мен құрылымын зерттеу.
Материалдар мен әдістер. Зерттеу Шымкент қаласы, «Қызыл жарты ай» дағдарыс орталығында жүргізілді. Дағдарыс орталығында осы уақытқа дейін стационарлы түрде әлеуметтік көмек алған әйелдер мен балаларының саны - 56. Әр әйелде орташа алғанда - 3 - 7 балаға дейін бар. Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың ауырлық дәрежесін бағалау үшін арнайы «бағалау парағы» құрастырылды. Ол зорлық- зомбылықтың физикалық, психологиялық және экономикалық дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.
Бағалау парағы 3 негізгі бөлімнен тұрады. 1- бөлімі - физикалық зорлық - зомбылық. Бұл бөлімде денсаулыққа зиян келтіру, күш көрсетіп ұрып - соғу, сыйламау, айналасындағы заттарға зиян келтіру және басқа да зорлық -зомбылық әрекеттерді сұрастыру арқылы әйелдерді бағаладық. 2-бөлімі - психологиялық зорлық -зомбылық. Бұл бөлімде әйелдің психикасына әсер ететін жағдайлар: қатігездік, мазақ етушілік, адамды кемсіту, балағаттау, бопсалау, зардап шегушінің адами құндылығын төмендету, теріс эмоция туғызатын басқа да іс- әрекеттерімен бағаладық. 3- бөлімі - экономикалық зорлық -зомбылық. Бұл бөлімде жеке басты куәландыратын құжаттарынан айыру, өмір сүруге қажетті қаражаттан, тұрғын үйден, киім мен тамақтан айыру және басқа да зорлық - зомбылық әрекеттерді сұрастыру арқылы әйелдерді бағаладық.
«Бағалау парағында» максималды балл - 16 балл. 1 немесе 0 деген баға арқылы бағаланады. 10 баллдан жоғары болса - зорлық - зомбылықтың ауыр дәрежесі болып есептелінеді.
Нәтижелері және талқылау. «Бағалау парағы» сараптамасы- 16 әйелге жүргізілді. Осы сараптама бойынша 10 әйел зорлық - зомбылықтың физикалық дәрежесімен, 4 әйел - психологиялық дәрежесімен және 2 әйел экономикалық дәрежеде зардап шеккені анықталды. Яғни, физиологиялық зорлық -зомбылық - 63%, психологиялық зорлық - зомбылық - 25%, ал экономикалық зорлық - зомбылық дәрежесі - 12% - ды құрады. Соның ішінде, физикалық зорлық - зомбылықтан зардап шеккен 10 әйелден 6 әйел (59%)- ауыр дәрежеде (олардың отбасына қайта оралуға ойы жоқ), 4 әйел (41%) - орташа ауырлық дәрежеде деп бағаланды. Ал, психологиялық зорлық - зомбылықтан зардап шеккен 4 әйелден 3 әйел (75%) - ауыр дәрежеде, 1 әйел (25%) - орташа дәрежеде екендігі анықталды. Экономикалық зорлық -зомбылықтан зардап шеккен 2 әйелдің ауырлық дәрежесі (100%) орташа деп бағаланды.
Қорытынды. Қорыта келе, 63% - физиологиялық факторлардың нәтижесінде, 25% - психологиялық факторлардың нәтижесінде, 12% - экономикалық факторларға байланысты тұрмыстық зорлық- зомбылықтан зардап шеккен әйелдер отбасына қайта оралуға ниеті жоқ. Тұрмыстық зорлық- зомбылықтан зардап шеккен әйелдер ішінде физиологиялық факторлардың әсері жоғары деп есептелді.
Әдебиеттер
- Борбат А.В., Ильяшенк А.Н., Пономарев П.Г. Насильственная преступность в семье: меры предупреждения // Российский следователь. 2012, № 2 - стр. 89
- Данилова О.Л. «Психология восприятия насилия: культурный и гендерный аспекты» - СПб., 2015г.- Стр. 391
- Сарсенбаев Т.А., Тұрмыстық зорлық - зомбылықпен күрес. Журнал. Алматы, 2013 ж., - 195 б.
- Елена Архипова Насилие в семье. / Елена Архипова. - Москва: Гостехиздат, 2016. - 910 стр
- Савкина И.: Мужественное и женственное в автобиографических записках Н. Дуровой // сборник статей - М., 2012г.