Элем тілдерінің дамып, қалыптасуы эр алуан сипатқа ие. Дүние жүзіндегі тілдердің жалпы саны 6000-ға жуық бола тұра, кейбір тілдер өлі тілге айналған. Басты себеп тұтас бір ұлттың, халықтың жойылуы. Демек, тілдің пайда болуының өзі күрделі құбылыс. Ана тіліміздің қашан, қалай қалыптасқаны әлі күнге нақты ғылыми тұрғыда айтылмай келеді, өйткені қазақ жерін мекендеген сан мың тайпалар мен тайпалық одақтар сан алуан болды. Ертедегі скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, сармат тайпаларының тілінен бастау алған тіл сан мыңдаған кезеңдерден өтті. Орта ғасырлардағы Орхон-Енисей жазуларындағы руналық жазу-көне түркі тілі. Бұл түркі тектес халықтардың ортақ тілі ретінде саналды. Бұл кезең, яғни VI-VIII ғасырлар түріктердің, қарлұқ, қимақ, оғыз, ұйғырлардың қалыптасу дәуірі. Орта Азия жерін зерттеуші орыс, еуропа ғалымдары қазақ тілінің XIV-XV ғасырларда пайда болғанын алға тартады, себебі бірнеше тайпалардың бірігіп, бір халық болу генезисі осы кезеңге тән. Көне жазудағы тіл мен қазіргі қазақ тілінің арасында едәуір айырмашылық бар. Кейбір сөздер фонетикалық өзгерістермен қатар, лексика- грамматикалық өзгерістерге ұшыраған. Ал 1920-40 жылдардағы латын әліпбиін қолдану кезеңінде де біршама айырмашылықтар байқалды. Тілдің орфографиялық мәселесінен гөрі орфоэпиялық айтылу нормасына көбірек мән берілді. Яғни көпшілік қалай айтса, сол норма деп танылды. Кейіннен бұл сөздер жүйеге түсті.
Тілдерді топтастыру екі түрлі принципке негізделеді: генеологиялық және типологиялық. Генеологиялық классификация тілдің шығу генезисі, тегі, ұлттар тіліне байланысты. Олар тілдік семья тұрғысынан үнді-европа, семит-хамит тілдеріне жіктеледі. Тілдік семьялардың өзі бірнеше топтардан тұрады. Ағылшын тілі генеологиялық тұрғыдан үнді-европа тілдерінің ішіндегі герман тобына жатқызылса, қазақ тілі семит-хамит тілдерінің ішіндегі түркі тілдері тобынының батыс бөліміне тән [1, 120]. Ғылыми тұрғыдан қарағанда, ағылшын тілі мен қазақ тілінің типологиясы мен генеологиясы екі түрлі.
Типологиялық классификация тілдердің құрылымдық, морфологиялық негіздеріне сүйенеді. Типологиялық зерттеуде туыстас тілдер ғана емес, бір-бірімен ешқандай туыстығы жоқ тілдер фактілері де салыстырылады. Бұл әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт болғанымен, ол туралы әр елдің көрнекті ғалымдары пікір айтқанымен, бұл мәселе күні бүгінге дейін бірізді шешімін тапқан жоқ. Салыстырмалы сөздіктер жасауда, шетел тілдерін оқытуда бұл әдіс кеңнен қолданылады. бұл Дүние жүзі тілдері типологиялық жағынан мынадай топтарға бөлінеді:
- Флективті
- Аглютинативті (жалғамалы)
- Даралаушы
- Полнейнтетикалық
Жалғамалы тіл мен флективті типтердің арасында айырмашылықтар мен қатар ұқсастықтар да байқалады. Флективті тілдердің өзі аналитикалық және синтетикалық типке бөлінеді. Синтетикалық тип қосымша арқылы, яғни аффикстерден құралады. Бұған үнді-европа тілдері жатқызылады. Аналитикалық типті роман, герман тілдері құрайды. Басты ерекшелік көмекші сөздердің қосылуы. Аглютинативті тілдерде сөз құрамында аффикстердің әрқайсысы көбінесе дара мағына болып, бір қызмет атқарса, флективті тілдерде бір аффикс бірнеше грамматикалық мағынаны білдіріп, әр түрлі қызмет атқарады [3,85].
Тілде анализ, синтез, классификация тәсілдерін қолдана отырып оқыту-ең тиімді метод. Осы бағытта жүзеге асырсақ, үш тұғырлы тіл саясатының жүзеге асуына серпін бермек. Халықаралық алты тілдің (ағылшын, қытай, орыс, неміс, француз, араб) ішіндегі ағылшын тілін меңгеру-қазіргі ел жастарының алдына қойып отырған басты мақсаты. Салыстырмалы түрде оқытуды фонетикадағы әріп, дыбыс және фонема ұғысдарынан бастаған жөн. Қазақ тілі латын әліпбиіне ауысқан жағдайда 32 әріпті құраса, ағылшын тілі 26 әріпті құрайды.
|
Ағылшынтілі |
Қазақтілі |
|
Aa |
Aa |
|
Bb |
Бб |
|
Cc |
— |
|
Dd |
Дд |
|
Ee |
Ee |
|
Ff |
Фф |
|
Gg |
Гг |
|
Hh |
Xx (һ) |
|
Ii |
Ii, Ии, (й) |
|
Jj |
Жж |
|
Kk |
Kk |
|
Ll |
Лл |
|
Mm |
Mm |
|
Nn |
Hh |
|
Oo |
Oo |
|
Pp |
Пп |
|
|
Ққ |
|
Rr |
РР |
|
Ss |
Cc |
|
Tt |
Tt |
|
Uu |
¥¥ |
|
Vv |
Bb |
|
Ww |
— |
|
' Xx |
— |
|
" Yy |
Ыы |
|
" Zz |
Зз |
Бұданбасқабелгіленбегенжетіәріп бар: А'а'(ә), G'g' (ғ), N'n' (ң),О'о' (ө), U'u'(y), У'у' (У), Sh (ш), Ch (ч), Ii (и).
Лексикология - белгілі бір тілдегі сөздерді зерттейтін ғылым. Осы орайда, қазақ тілі сөздік қоры мен құрамы жағынан бай тілдердің қатарына кіреді. Қазақ тілі сөздік қоры жөнінен 600 мың сөзбен үшінші орынды иеленсе, ағылшын тілі араб тілінен кейінгі 700 мың сөзбен екінші орынды иеленеді. Одан кейінгі орында испан, қытай, орыс тілдері саналады. Бұл сөздік қор саны бойынша рейтинг. Ал сол тілде сөйлейтін адамдар саны жағынан алдыңғы орындарда қытай, ағылшын, араб, орыс, неміс француз тілдері құрайды [4].
Ағылышын тілінде сөйлеп, тез үйренудің оңай тәсілдерінің бірі-көп сөз білу. Сөздер семантикалық тұрғыдан әр алуан мағынаға ие. Лексикологияның семасиология, фразеология атты салалары ең күрделі салалар қатарында. Бұл барлық тілге де ортақ заңдылық. Методологияның негізгі принципі омонимдес, синонимдес, антонимдес сөздерді оқыту. Ағылшын тілінде бір сөздің бірнеше омонимдік баламалары бар. Мәселен, present-осы, present-сыйлық, present-түгел, present-кеш немесетаісһ-сіріңке,match-матч,match-неке, match-қарсы. Бұл- омонимдікқұбылыстар. Ал ағылшын тіліндегі антонимдер саны коммун и кати вті к тұрғыдан сан жоқшексіз болып табылады.
Халықаралық стандартқа сәйкес, ағылшын тілі бес деңгейден тұрады:
|
Нөльдікдеңгей(700 сөз) |
Beginner |
|
Біріншідеңгей (1300 сөз) |
Elementary |
|
Екіншідеңгей (1900 сөз) |
Pre-Intermediate |
|
Үшіншідеңгей (2500 сөз) |
Intermediate |
|
Төртіншідеңгей (4000 сөз) |
Upper-Intermediate |
|
Бесіншідеңгей (6000 сөз) |
Advanced |
Сөйлем құрастырудағы негізгі талап-шақ, жақ, септік, тәуелдік, жіктік, көптік, рай, шырай категорияларын меңгеру. Ағылшын және қазақ тіліндегі атау сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу жатады. Көмекші сөздер атауыш сөздерге тіркесіп келіп жұмсалады. Көмекші сөздер қатарын ағылшын тіліндегі көмекші есімдер, шылаулар, көмекші етістіктер предогтар мен артикльдер құрайды. Қазақ тіл білімінде артикль, предлог болмайды. Ағылшын тілінде артикль тек зат есімнің алдында көрсеткіші ретінде жұмсалады. Оның дербес, жеке лексикалық мағынасы болмайды.
Ағылшын тіліндегі саналмайтын зат есімдер қазақ тіліндегі көптік мәнді зат есімдермен мағыналас. Бұлар тек жекеше түрде қолданылады, олардың алдына артикль қойылмайды. Мысалы: Here is some information for him. Сонымен қатар олар сан есімдермен қолданылмайды. Ағылшын тіліндегі кейбір зат есімдерге - s жалғауы жалғанғанымен, олар саналмайтын зат есім болып есептеледі де, етістік жекеше түрде қолданылады. Мысалы: The news is bad today. Қазақ, ағылшын тілдеріндегі зат есімнің бұл категорияларының өзіндік ерекшеліктері бар-олар затты топтап атайды, сонымен қатар оларға практикалық тілде жалғаулар жалғанбайды [5,12]. Екі тілде қатар меңгеру-тілдің экстралингвистикалық бағытына тіреледі. Олар тіл және ойлау (менталингвистика), тіл және қоғам (социолингвистика), сөйлеу әрекеті (психолингвистика), нейролингвистика, когнитивті лингвистика. Осы аталған қағидаларға сүйеніп, мектеп, ЖОО бағдарламаларына енгізсек, үш тұғырлы тіл саясатының жеміс беретінін байқаймыз.
Қорыта айтқанда, үш тілде қатар білім беру бүгінгі күннің басты талабы. Мектеп, жоғары оқу орындарында ағылшын және қазақ тілдерін салыстырмалы, эксперимента түрде оқыту ең тиімді болып саналады. Әлем тілдерінің ішіндегі генеологиялық жіктелімі екі түрлі топқа жатса да, типологиялық тұрғыдан бұл тілдердің ұқсас екендігін байқай аламыз.
Әдебиеттер тізімі:
- 1. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ.Қазіргі қазақ тілі.-Алматы: «Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы», 1962. -315 б
- 2. Қордабаев T., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі: Оқулық. -Алматы: «Дәуір», 2004. -240 б. З.Аханов К. «Тіл білімінің негіздері: оқулық.-Алматы: «Өлке», 2010. -560 б
- 4. Islam.kz сайтынан 09.02.2017
- 5.Баданбекқызы 3. Ағылшын және қазақ тілдерінің салыстырмалы грамматикасы: - Алматы: "Бастау", 2010. -420 б