Мақалада қылмыстық процестегі жаңа институт тергеу судьясының ұғымы жəне мəні, қылмыстық істердегі сот төрелігі жалпы жүйесіндегі субъектілері арасындағы орны қарастырылған. Қылмыстық іс жүргізудегі тергеу судьясы институтының мазмұнына жəне жүйедегі іс жүргізуге соттық бақылауды нығайтуға байланысты сұрақтар зерттелген. Авторлар, ең бастысы, тергеу судьясының өкілеттігіне, яғни санкция беру жəне айғақтарды сақтауға, баса назар аударған. Тергеу судьясы өз құзыретіне жатқызылған мəселелерді сот отырысын өткізбестен жеке-дара қарайды.
Мақалада қылмыстық сот өндірісінде қолданылатын арнайы білімдер мазмұны түсінігіне қатысты мəселелер қарастырылған. Қылмыстылықпен күрестегі арнайы білімдердің алатын орны көрсетілген. Автор арнайы білімдер мазмұны түсінігі жайлы бірқатар ғалымдардың пікірлерін талқылап, осы мəселеге қатысты өз көзқарасын қалыптастыруға тырысқан. Арнайы білімдердің белгілері жан-жақты зерттеліп, олардың сипаттамасы берілген.
«Бизнес-инкубатор» сөзі біздің тұрмысымызға «business», «incubator» деген ағылшынның екі сөзінен келген. Бізде «инкубатор» түсінігі дəстүрлі түрде құс өсіру жəне жылы түрде балапан өсірумен байланыстырылады. Жаңадан бастаушы кəсіпорындармен үйлестірсек, бұл сөз жаңадан құрылушы кəсіпорындардың тəжірибе алатын жəне одан əрі өсіру мен нарықтағы өз ұстанымдарын нығайтуға көмек алатын орнын сипаттайды.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткен соң, əдетте үш жылдан соң, фирма бизнес-инкубатордан шығады жəне дербес өмір сүре бастайды. Бұл кезде оның қолында бар айтарлықтай тəжірибесі мен əлеуеті бірінші кезеңде өте жиі орын алатын банкротқа ұшыраудан құтылуға ғана емес, сонымен бірге əрі қарай дамуына да мүмкіндік береді. Ал оның босаған орнына бизнесті нөлден бастайтын жаңа фирмалар келеді.
Кластер — бұл өздері өндіретін өнімнің бəсекелестік қабілеттілігін арттыру мақсатында ғылыми жəне қаржы мекемелермен, жергілікті басқару өкілеттіліктерімен тығыз байланыста болатын кəсіпорындардың аумақтық-салалық ерікті бірлестіктері. Кластер кəсіпорындардың бизнес жүргізу жағдайларының өзгеруіне жəне рыноктағы сұранысқа тез арада икемденуіне мүмкіндік береді.
Жүйелік талдаулар нəтижелері көрсеткендей, агроөнеркəсіп кешенін жетілдірудің жəне дамытудың ең тиімді жолы — бұл жүйелі түрде дамушы кəсіпорындар құру жəне оларды кластерлік модельдер мен кластерлік технологиялардың көмегімен біріктіру. Қызылорда облысында мұндай жүйені құруға толық негіз бар.
Қазақстанның агроөнеркəсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006–2007 жылдарға арналған тұжырымдық негізгі мақсат ретінде отандық өнімнің ұлттық басымдылығын қалыптастыру мен дамыту негізінде АӨК салаларының өнімділігі мен табыстылығы анықталған.
Отандық кəсіпорындардың өндіріс көлемінің динамикалық өсуі жəне тұтынылатын материалдық ресурстардың өсіп жатқан көлемі материалды-техникалық жабдықтауды басқаруға жəне материалдық ресурстарды кейінгі қолдануға жүйелік тəсілдемені қолдану қажеттілігін дəйектейді. Ол өзінің мəнін жабдықтау, өндіріс, бөлу жəне тұтыну үдерістерін біріктіретін логистикалық материалдық ағымдарды құруда табады. Мұнда басты роль осы үдерістердің ақпараттық қамтамасыз етуінде жатыр. Қолда бар жағдайдың талдауы көрсеткендей, Қазақстан экономикасының барлық салаларындағы кəсіпорындарында материалдық ресурстарды басқару жүйесі дамыған шет ел кəсіпорындарымен салыстырғанда дамудың төменгі деңгейінде жатыр.
Басқарушылық еңбектің бөлінуі — басқарушылық қызметкерлер түрлі топтарының еңбек əрекеттерінің тəуелсіз өрістерде дербестелуі — объективтік процесс. Бұл процесс басқарушылық ықпал сапасының жоғарылауына жағдай туғызады.
Басқарушылық еңбек бірнеше түрге бөлінеді (кесте). Олардың арасында атқаратын міндетіне байланысты функционалды бөлінуі ерекше орын алады. Себебі, еңбек бөлінісінің бұл түрі басқаларының пайда болуының негізі [1]
Нарық жағдайында көптеген фирмалар ресми түрде бекітілмеген жоспарсыз жұмыс жасайды. Дегенмен өзгермелі динамика жəне фирманы қоршаған ортаның күрделілігі басшыларға жүйелі жоспарлаудың қажеттілігін көрсетеді. Жоспар кез келген қызметті бастамас бұрын жасалуы тиіс (1- сур.).
Жүйелі жоспарлау фирмаға аз пайда əкелмейді:
- жоспарлау фирманың жетекшілерін келешекті ойлауды жүйелендіреді;
- жоспарлау фирманың барлық бөлімшелерінің күшін неғұрлым дəл шоғырландыруға ықпал етеді;
- фирма өзінің мақсаттары мен міндеттерін неғұрлым дəл анықтайды;
- өз қызметін жоспарлаушы фирма нарықтық конъюнктуралардың өзгерулеріне барынша дайын болып шығады;
- маркетингті жоспарлау кəсіпорын қызметінің басқа салаларын жабдықтау, өндіріс, қаржы жəне кадрларды жоспарлау үшін негіз болып саналады. Маркетингті жоспарлау 3 фазадан (сатыдан) тұрады: фирманың жай-күйін жəне ортаны талдау (ахуалды талдау), мақсаттарды белгілеу жəне алға қойған міндеттерді қамтамасыз ету үшін маркетингтік құралдарды анықтау [1–4].
Салықтар ұлттық табысты жəне жиынтық ішкі өнімді, өндірісті дамыту жəне мемлекет пен халықтың əр түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында бөлу жəне қайта бөлумен байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Яғни олар мемлекеттің шаруашылық субъектілерімен жəне халықпен қаржылық қатынастарын білдіретін экономикалық категория. Салықтың экономикалық мазмұны оның шаруашылық субъектілерімен азаматтар табысын құрайтын шаруашылық қатынастардың бөлігі болып табылады.
Салық салу жүйесі қызметінің негізі осы уақыт кезеңіндегі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталады. Шаруашылықтың нарықтық жүйесінің қалыптасу кезеңінде салық салу жүйесін құру кезінде ерекше орынды оның құрылу принциптері алады.
Салық жинау — ежелден қалыптасқан қызмет жəне мемлекеттің өмір сүруінің бірден-бір шарты, сонымен қатар қоғамдық жəне саяси даму жолындағы өркендеу. Салықтар — кез келген мемлекеттің негізгі кіріс көзі. Негізінен салықтар қоғамның тапқа бөлінуімен қатар пайда болды. Адамзат тари- хында бірде-бір мемлекет салықсыз өмір сүріп көрген емес, өйткені қоғамның қажеттіліктерін өтеу үшін қаражат қажет, ал қаражат салық жинаудың нəтижесінде пайда болады. Демек, салықтың көлемі мемлекет қызметтерін өтеу үшін жұмсалған шығындармен анықталады, яғни мемлекеттің атқаратын қызметі көбейген сайын салық та арта түсуде. Салық мəселесі мен салық салудың бай тарихы бар. Салыққа ғылыми көзқарас ХVII–ХIХ ғасырларда пайда болған. Оған дəлелді теориялық экономия классикалық мектебінің ағылшын өкілдері еңбегінен табуға болады: В.Петти, Д.Рикардо, Ф.Аквинский, К.Маркс, Б.Франклин, тағы басқалар [1].
Қайталама ресурстарды (ҚР) қоғамдық өндіріс процесінде пайдалану кезінде оның біраз бөлігі қалдықтарға айналады. Бұл қалдықтар өндіріс-тұтыну циклынан алынып тасталады жəне соның салдарынан олар қоршаған ортаға түседі. ҚР-ды əлденеше рет пайдалану жағдайында бұл қалдықтар қайта өңделеді де қоршаған ортаға емес, қайтадан қоғамдық өндіріс процесіне қосылады. Мұндай процестердің бірқатар салдары (оң əсерлері) болуы мүмкін, сондықтан олардың тиімділігі бағаланады. Əр түрлі нəтижелердің тиімділігін бағалау кезінде олардың шығаратын шығындар бөлігі бірдей болады, сондықтан ҚР-ды əлденеше рет пайдалану кезіндегі мүмкін болатын нəтижелердің шамасы мен сапалық сипаттамалары туралы салыстырмалы түрде əр түрлі пікірлер қалыптасқан.
Қазақстан бүгінгі таңда əлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасын тек қана осы заманғы бəсекеге қабілетті жəне бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы қалай алады [1].
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың əлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мəселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың əрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ əр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтың саясаты қалып- тастырылып, жүзеге асырылады.
Маркетинг ортасы дегеніміз — ол фирманың маркетинг бөлімінің мақсатты клиенттерімен тиімді байланыс орнатып, оны үзбей сақтау мүмкіндіктеріне əсер ететін белсенді субъектілердің жəне күштердің жиынтығы [1–3].
Маркетинг ортасын зерттеу барысында келесі түрлерді бөлуге болады: а) макроорта;ə) микроорта; б) медиаорта.
Макроорта кəсіпорындардың əрекетіне жалпы бірыңғай сыртқы жағдай жасайды. Ал жеке алынған белгілі бір фирманың жағдайына айрықша жағдай тудырмайды. Фирмалардың əрқайсысы макроортаның əсерін талдайды, бағалайды жəне əрекетіне тигізетін жағымды немесе қолайсыз жақтарын сынайды, алайда оны басқара немесе өзгерте алмайды.
Қазіргі уақытта инвестициялық үрдісті қаржыландыру нарықтық тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының басты мəселелерінің бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті қалыптастыру арқылы өнеркəсіптік өндірісті қалпына келтіру жəне сапаны қайта құру үшін əр түрлі көзқарастар мен тəсілдер ұсынылуда.
Инвестициялар деп өнеркəсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына жəне өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай, сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде, салынып, ол шаруашылықты əрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады [1].
Жалпылай айтқанда, инвестиция дегеніміз — бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті жəне басқа да заттарды, яғни капиталды, қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кəсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған үрдіспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі — уақыт, ал екіншісі — тəуекелдік (тəуекелге бару). Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің əлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы жəне тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Қазіргі уақытта инвестициялық үрдісті қаржыландыру нарықтық тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының басты мəселелерінің бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті қалыптастыру арқылы өнеркəсіптік өндірісті қалпына келтіру жəне сапаны қайта құру үшін əр түрлі көзқарастар мен тəсілдер ұсынылуда.
Инвестициялар деп өнеркəсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына жəне өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай, сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде, салынып, ол шаруашылықты əрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады [1].
Жалпылай айтқанда, инвестиция дегеніміз — бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті жəне басқа да заттарды, яғни капиталды, қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кəсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған үрдіспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі — уақыт, ал екіншісі — тəуекелдік (тəуекелге бару). Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің əлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы жəне тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Мұнай-газ саласын дамытудың ұзақ мерзімге жоспарланған перспективаларын негізінен теңіз кеніштерін игерумен байланыстыруға болады. Каспий қайраңындағы мұнай-газдың əлеуеті жоғары екендігіне қазақстандық сектордағы, сондай-ақ басқа елдер секторларындағы бірқатар ірі кеніштердің ашылуы дəлел. Сонымен Қазақстанда теңіздегі мұнай өндіруді дамытудағы шешуші роль «ҚазМұнайГаз» компаниясына жүктеліп отыр. Каспийдің қазақстандық секторын игеру мемлекеттік бағдарламасына сəйкес кеніштерді игеруге рұқсат алған жағдайда «ҚазМұнайГаз»-дың үлесі 50 пайыздан кем болмауы тиіс екендігі айтылған.
Қазір Қазақстан экономикасында жеке меншік ресурс жəне сфера қызметін біріктіру принципіне салынған тікелей жəне көлденең интеграция негізінде корпоративті менеджментке сəйкес болуға тиісті бəсекеге қабілетті құрылымның белсенді қалыптасуы жəне интеграциялық процестің белсенділігі жүріп жатыр.