Аңдатпа
Бұл мақалада қазіргі психологиядағы имидж туралы жалпы түсінік, зерттеулер, теориялардың басты мақсаты мен ұғымдары қарастырылды. Имиджелогия және тағы басқа арнаулы ғылыми тәжірибелік саланың өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасуы, барлық адамдардың талаптары мен қажеттіліктеріне сай болатын арнайы құрастырылған үлгі болып саналатыны сипатталды.
Имидждің зерттелу мәселесі барлық ғылымдар жүйесінде қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі заманда адам бейнесінің күрделелінген және тереңдетілген құрылымын, оның негізгі ерекшелігін бейнелейтін белгілік алмастырушысы - имидж түсінігі. Өз имиджіне сену әрбір мамандыққа қажет. Имидждің құрылымы, мәні, табиғаты және құрылым технологиялары қазіргі кезде әлі де толық зерттеуді қажет ететін өзекті мәселе болып табылады.
Шет ел психологиясында имидждің әлеуметтік психология аспектісінің құрамдас бөлігі ретінде адамдардың бір-бірін тану ерекшелігі концепциясы бойынша негізгі еңбектер бихевиоризм, психоанализ, когнитивизм және басқада мектептер негізін қалаған А. Адлер, Э. Берн, У. Джеймс, Дж. Капрар, А. Маслоу, Г. Олпорт, К. Роджерс, Д. Сервон, Б.Ф. Скиннер, З. Фрейд, Э. Фромм, К. Хорни, Т. Шибутани, К. Юнг және т.б. көптеген танымал психологтардың еңбектерінен бастау алады.
Әрбір адамның өмірі оның айналасындағы қоршаған ортамен тығыз байланысты болып келеді. Беделге ие болу адам баласына басқалар тарапынан белгілі бір қарым-қатынасты талап етуге немесе күтуге итермелейді, ал қарым-қатынас оның жеке қасиеттерімен қатар, оның қоғамдағы статусына орай жасалады. Әрбір жеке адам өзін «символикалық қорап» ішіне салғандай етіп сезінеді. Бұл жағдайда ең бастысы, адам өзін-өзі кім ретінде танитынын аңғару керек, себебі оның іс-әрекеттері осы түсініктерге орай жасалады. Адамның өзі туралы түсінігі сөзсіз оның кім екені немесе не істеп жүргенінің бейнесі болып саналады.
Бірнеше адамның бір адам туралы түрлі ойлайтыны туралы айта кетсек, ондай түсінік танылып отырған субъектіміздің мүмкіндіктерімен қатар, ол туралы түсінік қалыптастырған адамның бірінші әсері неге байланысты болып келеді? Әрине тұлғаны тануда оның имиджі танылады, бірақ бұл имиджді шынайы түсініп және ашу үшін бұл тұлғалықты шынайылықпен жан-жақты байланысын көре білуіміз керек, бұл дегеніміз, ол адамның еңбек етуі кезінде, ақыл-ойының дамуы және қарым-қатынастағы өзіндік шеберлігі.
Айтылған ойларды сараласақ, адамдардың бір-бірін танып түсінуі, олардың өз мінез-құлықтары алдарында шешімін күтіп тұрған мәселелермен олардың жағдайларына байланысты, әрбірінің өз мінез-құлқын тұрақтандыруына сәйкес өзара іс-әрекеттерінің шартты жағы болып саналады. Адам бойында басқа адамдар туралы ұғым қалыптастыратын таным түсінігі ол адамдар туралы ақпаратты шоғырландырып, олардың әрқайсысымен мақсатты іс жүргізуіне мүмкіндік береді. Алайда, адам бойында өзі туралы ой пікірі өзін сан мәрте басқа тұлғалармен салыстыра отырып қалыптасады, ал ол өз кезегінде әрқашан дамып, басқа адамдар, тұлғалық қасиеттер және оларды бағалау туралы білімнің дамуына алып келіп отырады.
Осылайша, адамдар арасындағы іс-әрекеттің негізі болатын бір-бірін тану қасиеті өзіндік ерекшелігі бар шынайылықты тану секілді жалпылама деңгейдегі қасиеттерге ие.
Адаммен адам тануының психологиясына қатысты жұмыстардың мазмұнын талқылау, адам тұлғасымен тұлғалық қасиеттерді жеке ғылым ретінде зерттеуге алғашқы негіздермен маңызды үрдістерді көруге мүмкіндік береді. Мақсатты жұмыстың алғашқы деңгейінде бұл саладағы психологтар тарапынан адамның адамды тану ерекшеліктерінің басым тұстары және онымен әрекеттесетін адамдардың тұлғасы жайлы түсініктердің қалыптасуы зерттелді.
Бұл кезеңде адам мамандығының басқа адамдарды қабылдауға және олардың тұлғасы туралы қалыптасқан түсініктерге ықпалын ашатын басқа да жұмыстар жарық көрді (А.С. Егоров, А.М. Куницына, В.Н. Лозовцева, В.М. Раздобудько және т.б.).
Сонымен қатар, бұл еңбектерде басқа адамдардың ішкі дүниетанымын және ол бейненің әлеуметтік психологиялық аудармасын қабылдауға әсер ететін жастық және кәсібилік үлгілер мен таптаурындардың адам бойында қалыптасу ерекшеліктерін айқындайтын психологиялық жағдайларды зерттеу мақсатында шаралар қарастырылды.
Имидж дегеніміз мақсатты педагогикалық процестің әлеуетті және барлық қатысушыларының талаптары мен қажеттіліктеріне сай болатын арнайы құрастырылған үлгі болып саналады. Имидж бойынша әуелден бастап-ақ, эмоционалды бағамдаудың дұрыс бағалау қарастырылған. Имиджге тән дұрыс бағалау өте маңызды болып саналады, себебі ол дағдарыс жағдайларында тұрақтылық кепілі және сайлау саясаты кезінде сәттілік шарты болып саналады. Имидж, негізгі ақпарат көзі ретінде білім беру мекемесі, мектеп немесе жеке мұғалім болып, көптеген адамдардың тікелей қарым- қатынас ету жағдайында арнаулы рөл атқарады және арнаулы мекенге ие болады.
Осылайша, имидж адам дамуынын нәтижесі немесе ең аса аз мөлшердегі сезімдік таным тұжырымы немесе белгіленген ұғымдарға қарағанда субъектімен объектінің тікелей қарым-қатынас тұжырымы болып саналады.
Имидж өзіндік тіршілігін қалыптастыруы керек, жеке құндылық болып және қолайлы кезеңде қолданылуы тиіс. Имидж бұл адам тарапынан қоғамның бір немесе бірнеше тобына жүзеге асар әсері. Ол сурет емес, көшірмеде емес, тіпті ұсақ бөлшегіне шейін құрастырылған кескін де емес, ең дұрысы ол эмоциялық әсер ететін бірнеше бөлшек болып саналады.
Біздің әрқайсымызды белгілі бір кескін сомдайды, яғни бұл дегеніміз, имидж - адамның сыртқы келбеті, әдеті, сөйлеу әдебі, ойлау қабілеті, әрекеттері және тағыда басқалардың негізіне жасалған адам туралы түсінік.
Әртүрлі теориялық бағыттар субъекті феноменінің түрлі қырларын қарастырады, бірақ біздің зерттеуіміздің мақсатына қатысты айтар болсақ, субъект философиялық категория ретінде адам белсенділігінің белгілі бір сапасын, оның өз бетімен шешім қабылдау және өзін-өзі дамыту мүмкіндігін, түп негізді толықтыру, тудыру, дамыту және оның жаңа мүмкіндіктерін жүзеге асыруды анықтайды.
Имиджге деген назар соңғы жылдары адам алдында пайда болған таңдау проблемасы, яғни саяси партиялар және қоғамдық мекемелер, көшбасшылар және басшылар, және де түрлі тұтынушы, саяси және басқада нарықтардағы бәсекелестіктің пайда болуынан туындады. Тауарды, қызмет түрлерін сату, дауыс берушілерді өз жағына қарату, нарықта сәтті бесекелес болу үшін фирма, қоғамдық мекеме, университет немесе банк өздеріне сай болмысты қалыптастырулары керек. Мақсатты, теңбе-тең имидж көпжылдық тәжірибе көрсеткендей қоғамдық қызметтің кез келген түріне өте қажет болып саналады. Осының салдарынан психология, қоғамтану, экономика, саясаттану секілді дәстүрлі ғылыми пәндер аясында жарнаманың теориясы және тәжірибесі, қоғамдық қатынастар, имиджелогия және тағы басқа арнаулы ғылыми тәжірибелік салалар қалыптасуда, ал олардың негізгі қызметі бейне қалыптастыру, соның ішінде қоғамдық бейнелерді де қалыптастыру болып саналады. Басым белгілер аралығында әрекет жасай отырып, олар сонымен қатар шынайы өмірде де мәселелердің шешім табуына ықпал етеді.
Имидж - ол деңгей, абырой, атақ, танымалдылық, бедел сынды тағыда басқа ұғымдардың қатарына жатады. Қоғамтануда, соның ішінде басқару қоғамтануында, имидж қоғамдық мәртебемен рөл мән мәтінінде, қоғамдық әрекет және өзара ықпалдастық тұжырымдамасы, шиеленіс теориясы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Егер практикалық психология, имиджеология және басқада қосалқы пәндер аясында басты назар қоғамдық естілім, аттракция, атрибуциясына, өзіндік мониторингіне, сыртқы ұнамдылық объект үлгісін жасау үшін әсер ету жолымен басқару проблемаларына аударылатын болса және соған сәйкес әдістермен жабдықтар жасақтаса (позицияландыру, вербалдану, талдап тексеру, елестету және т.б.), ал қоғамдық имидж басқа көзқарасты тұтынады. Қоғамтану, соның ішінде ең алдымен басқару қоғамтануы үшін мекеме, қоғамдық немесе кәсіби топтар имиджі ретінде, сонымен қатар олардың бағдарламасының, мақсаттарының, жоспарларының, ниеттерінің имиджі ретінде мекемелер, ұжымдар, мақсатты топтардың өз қызметтерін атқару сапасына ықпал етеді, ал имидж қандайда болмасын қоғамдық объектінің жағдайына қаншалықты ықпал етеді, тиімді (жағымды болуы шарт емес) имидж қалыптастыруда пайдаға асыратын қоғамдық механизмдер қалай болып саналатынын анықтау қажет.
Осылайша, қолда бар анықтамалар сараптамасына сүйенсек, имидж тақырыбына арналған шетел кәсіби әдебиетінде «имидж» ұғымы келесі жолмен көрсетуге болатын ұғымға ие болатын көрінеді: адам ақыл ойындағы кез келген объекті немесе құбылыстың сипаттамасы ретінде, ал бұл дегеніміз «image» термині кәсіби мамандар тарапынан тек қана объектінің материалды көзге көрінер түсінікті жиынтығы ғана емес, оған қоса оның көзге көрінбейтін керемет қасиеттері ретінде білдіріледі.
Осы саладағы көптеген ресейлік және отандық мамандар «имидж» сөзін тек үлгі деп аударып және талдап жүр. Бұл аударма орынды болар ма еді, егерде орыс тілінде «имидж» сөзі көптеген мағынаға ие болмаса, солардың ішінде кең қолданыс тапқандары:
- сыртқы кейіп, түр тұлға, келбет;
- тірі адам ақыл ойында, қиялында көрініс тапқан бір жан немесе зат туралы түсінік;
- обьективті шынайылық құбылыстарды танымның қабылдау формасы, сыртқы ортадағы құбылыстармен заттарды ақыл ойда елестету;
- белгілі бір жеке құбылыстың формасына енгізілген шынайылықтың жалпыланған көркем қабылдануы;
- мінез құлық, бір нәрсенің бағытталуы;
- амал, құрал.
Аталған нәрселерге сүйене отырып «имидж» ұғымын «үлгі» термині ретінде сыртқы кейіп мағынасында қолданылса, ал адам турасында тек имидждің тек бір талқыланған бөлігіне қатысты, яғни бұл жерде адамның сыртқы кейіпі, бұл кезде адам имиджінің қосалқы бөлшегін габаритті болмыс деуге болады, ал затқа келер болсақ тек болмыстың талқыланған бөлігіне қатысты, сипатталған заттың сыртқы түріне орай қолданылады, сонымен қатар әрбір заттың болмысы бұл тек қана көзге көрінер емес, барлық жағынан да психикалық бейне болып саналады.
Айтылған нәрселерді қорыта келе, кез-келген объектінің болмысы бұл стереотиптік бағаға ие (ие болмауыда мүмкін) стереотиптік емес үлгі, рационалды немесе эмоционалды сыйпатқа ие, адам жүйкесінде ақыл-ойы аясында осы объектінің қандайда болмасын сипаттамасын тікелей қабылдаудан, немесе жанама түрде яғни басқа адам тарапынан бұрын бағаланған таным негізінде және басқа адамдар жүйкесінде қалыптасқан сол үлгінің бағасы таным негізінде пайда болған нәрселерді айтуға болады.
Атап өтер жайт, адамның немесе топтың жүйесінде пайда болған объектінің барлық үлгісі (адам, зат, жүйе) имидж деп аталмайды, ол тек қана турасында адам немесе адамдар тарапынан белгілі бір қатынас бар нәрселер ғана кіреді, сол кезде имиджді осылай түсіндіруге болады: имидж бұл тек адамның оған тура қатынасы бар үлгі болып саналады. Басқаша сөзбен айтар болсақ, объектінің үлгісі дегеніміз бұл адамның өз бойында қалыптасқан объектінің үлгісінің сипаттамасына, объектінің үлгісіне (адам, зат, жүйе) тікелей қатынасы.
Демек, имидж қалыптасуы үшін, объектінің қандайда болмасын сипаттамасын (адам, зат, жүйе) қабылдап және ол объектінің үлгісін жүйкеде қалыптастыру аз болып саналады, бұған қоса, бұл үлгіге нақтырақ айтсақ бұл үлгінің прототипіне арнайы қатынас және ол үлгіге арнайы бағалау, ол үлгінің прототипі туралы арнайы пікір қалыптастыру керек. Имидж ол тек қана үлгі емес, ол сол үлгіге қатынас және үлгі туралы қалыптасқан пікір.
Сондықтан адам имиджі дегеніміз бұл онымен тікелей қатынаста болу немесе ол жайлы ақпаратты басқа адамдардан алуы арқылы басқа адам тобының жүйкесінде адамның үлгісі қалыптасқан ол туралы пікір болып саналады. Негізінде, адамның имиджі ол оның басқа адамдар көзіндегі оның бейнесі немесе ол туралы басқа адамдардың көзқарасы.
Бұндай қорытындыны имиджелогияны арнаулы ғылым ретінде қарастырып қолайлы жүзеге асыруға болады. Және бұл жағдайда имидж ұғымы біріңғай түсінік ретінде жүреді, ал негізгі деңгей ол имиджелогия болып саналады.
Әдебиеттер тізімі
- Калюжный А.А. Теория и практика профессиональной подготовки учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном педагогическом процессе: дисс. док. пед. наук. –Алматы, 1995. – С.145
- Горчакова В.Г. Прикладная имиджелогия. – М., 2007.
- Гурьевич П.С. Приключение имиджа.- М.,1991
- Демодова И. Ваш гардероб, стиль, имидж. – М.,1999.
- Панфилова А.П. Имидж делового человека. – СПб.,2007.