Агроөндірістік кешенді мемлекеттік реттеудің қажеттілігі айқын, өйткені мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттарының бірі азық -түлік қауіпсіздігін сақтау жəне халықты азық түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің міндеттері агроөнеркəсіптік өндірісті дамыту жəне тұрақтандыру, ауыл шаруашылығы жəне өзге де салалар арасында байланысты сақтау, шаруашылықтарды керекті құралдармен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық қызметкерлердің кірістерін кəсіпорын қызметкерлерінің кірістерімен теңестіру, отандық ауылшаруашылық тауар өндірушілерді қолдау жəне т.б.
Б.А. Жетпісбаевтың пікірі бойынша, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің бір көрінісі ретінде ауылшаруашылық тауар өндірушілердің жəне түгел ауыл халқының əл-ауқатын арттыру үшін мемлекеттің аграрлық саясатын жүзеге асыруға бағытталған жəне мемлекетпен жүзеге асырылатын шаралар кешенінен тұратын ауылшаруашылық өндірісін басқару болып табылады [1, с. 93].
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеу – бұл бəсекеге қабілетті отандық ауылшаруашылық өндірісін дамытуға, азық -түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ауылшаруашылық қызметін ұйымдастыруға нарықтық құралдарды ендіру, қолданыстағы заңнаманың шарттары мен шегінде аграрлық аяда халықаралық ынтымақтастықты дамытуға байланысты құқықтық, экономикалық, əлеуметтік жəне өзге де жағдайларды жасауға бағытталған мемлекеттің мақсатты қызметі [2, 138 с.].
А. Кайгородцевтің пікірі бойынша, агроөнеркəсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мыналармен негізделеді:
- ауылшаруашылық өнім, шикізат жəне азық түлік нарығының елдегі макроэкономикалық жағдайларға əсері;
- өнімді өндіру, қайта өңдеу мен сату процесінде нарықтың кірісті экономикалық тұрғыдан дұрыс бөлуді қамтамасыз етуге қабілетсіздігінен;
- табиғи факторлардың оның нəтижесіне əсерін анықтайтын ауылшаруашылық өндірісінің ерекшелігімен;
- ауылшаруашылық өндірісін ауыл халқының қызметінің негізгі түрі ретінде қолдау жəне ауыл аумақтарын олардың негізгі тіршілік ортасы ретінде сақтау [3, с. 31].
А.П. Зинченко жəне басқа да авторлар мынадай мақсаттарды бөліп көрсетеді:
- аз ресурстық шығын жəне жоғары өнімді еңбек пен кірісті, жеткілікті көлемде жоғары сапалы өнімді шығаруды жəне өзге де көрсеткішті қамтамасыз ету;
- отандық, ал қажет болған жағдайда əлем нарығына шығаратын өнімдердің бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету;
- ауылшаруашылық еңбектің жоғары кірістілігіне жағдай жасау. Кіріс факторы немесе ауыл шаруашылығымен айналысатын жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеу, олардың біліктілігінің деңгейін, еңбекке құлшынысын анықтайды;
- агроөнеркəсіптік өндірісті экологизациялау, ол адамның өмір сүру ортасын жақсартумен, халықтың дұрыс тамақтануы мақсатын жүзеге асыруын қамтамасыз етумен байланысты [4, с. 29-30].
«Агроөнеркəсіптік кешенді жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының заңының 3-бабында агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудiң мынадай мақсаттары бекітілген:
- ауылдық аумақтардың əлеуметтiк жəне инженерлiк инфрақұрылымын дамыту жəне ауыл халқын қолайлы тұрмыс жағдайларымен қамтамасыз ету;
- мемлекеттiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
- агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды тұрақты экономикалық жəне əлеуметтiк дамытуды қамтамасыз ету;
- бəсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнiмiн жəне оның қайта өңдеу өнiмдерiн өндiрудің экономикалық жағдайларын жасау болып табылады [5].
Ал, 9-бабы агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеуге арналған. «Агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу азық- түлік қауiпсіздiгін, агроөнеркəсіптік кешен өнiмi нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кəсіпкерлiктің тиiмдi жүйесiн құруға, отандық өнiмнiң бəсекелестiк артықшылығын қолдауға, сондай-ақ, өсiмдiк шаруашылығын, мал шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi жəне тамақ өнеркəсiбін дамыту үшiн жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн көтеруге, ветеринариялық-санитариялық жəне фитосанитариялық қауіпсiздiктi, техникалық жарақтандыру мен басқа да iлеспе қызмет салаларын қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың əлеуметтiк жəне инженерлiк инфрақұрылымын дамытуға бағытталған.
Агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу:
- агроөнеркəсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында кредит берудi дамыту;
- агроөнеркəсiптiк кешендi субсидиялау;
- сатып алу операциялары мен баға интервенцияларын жүргiзу;
- мамандандырылған ұйымдар құру;
- агроөнеркəсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу;
- агроөнеркəсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру;
- агроөнеркəсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету;
- агроөнеркəсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-əдістемелік қамтамасыз ету жəне ол үшін кадрлар даярлау;
- ауылдық аумақтардың əлеуметтiк жəне инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру;
- ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру;
- ветеринариялық-санитариялық жəне фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету;
- салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сəйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
- Агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды мемлекеттiк реттеудiң осы баптың 2-тармағында белгiленген iс-шаралары:
- Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерiне;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдар (əкімдiктер) бекiтетiн мемлекеттік, салалық (секторлық), өңiрлік бағдарламаларға жəне оларды iске асыру жөнiндегi iс- шаралар жоспарларына сəйкес көзделген бағыттар бойынша қаржыландырылады.
Осы ic-шараларды қаржыландырудың жыл сайынғы көлемi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен жəне мəслихаттардың жергiлiктi бюджет туралы шешiмдерiмен белгiленедi». Бірақ, біздің ойымызша, аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің барлық мақсаттары қолданыстағы заңнамада көрініс таппаған. Мысалы, агроөнеркəсіптік өндірісті экологизациялау, яғни экологиялық таза өнімді өндіру мақсатында ауылшаруашылық өндірісте экологиялық-құқықтық нормалардың сақталуын қамтамасыз ету сияқты мақсатты міндетті түрде бекіту қажет.
Əрқашанда халықтың тамақтануының негізгі қайнар көзі ауылшаруашылық өнімдері болып табылады, сондықтан олар қауіпсіз болулары керек. Ауылшаруашылық өнімдерінің сапасын жақсарту ұлттық мəселе. Қазіргі жағдайда бұл мəселе шиеленісте, өйткені экологиялық таза өндіріс пен ауылшаруашылық өнімін өндіру заң жүзінде жеткілікті деңгейде реттелмеген. Сонымен қатар,мемлекеттік реттеуде бəсекеге қабілетті ауылшаруашылық өнімін өндіру үшін экономикалық жағдайды қамтамасыз ету де жеке орын алады. Өйткені, ауылшаруашылық өнімнің отандық жəне халықаралық нарықта бəсекеге қабілеттілігін үнемі арттырып отыру қажет. Қоғамдық қатынастардың дамуы жəне əр кезеңде қойылатын мақсаттарға байланысты мемлекет пен қоғамның алдына қойылған міндеттер де ауысады. Бірақ, стратегиялық міндеттер тұрақты, оларға:
- Агроөнеркəсіптік өндірісті дамыту;
- Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Ауылшаруашылық өнім, шикізат жəне өндіріс нарықтарын реттеу;
- Халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту;
- Ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларымен экономикалық тепе-теңдікті сақтау;
- Ауыл шаруашылығы мен өзге де салалардың жұмысшыларының кірістерінің деңгейлерін жақындастыру;
- Отандық тауар өндірушілерді қорғау [6, с. 255-256.].
«Агроөнеркəсіптік кешенді жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР Заңында мемлекеттік реттеудің міндеттері көрсетілмегенімен, «агроөнеркəсiптiк кешендi жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу: агроөнеркəсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында кредит берудi дамыту; агроөнеркəсiптiк кешендi субсидиялау; сатып алу операциялары мен баға интервенцияларын жүргiзу; мамандандырылған ұйымдар құру; агроөнеркəсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу; агроөнеркəсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру; агроөнеркəсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету; агроөнеркəсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-əдістемелік қамтамасыз ету жəне ол үшін кадрлар даярлау; ауылдық аумақтардың əлеуметтiк жəне инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру; ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру; ветеринариялық-санитариялық жəне фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету; салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сəйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады», - делінген.
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері болып: ауылшаруашылық өндірісін шикізатпен, халықты азық-түлікпен жəне басқа да тауарлармен қамтамасыз ету мақсатында аграрлық өндіріске қолдау көрсету, ауылды əлеуметтік жағдайлармен қамтамасыз ету жəне ауыл халқын жұмыспен қамту экспорттық əлеует қалыптастыру болып табылады.
Әдебиеттер
- 1 Жетписбаев Б. Аграрное право Республики Казахстан. - Алматы: Данекер, 2000. - 272 с.
- Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: дисс. д-ра юрид. наук. – Алматы. – 354 с.
- Кайгородцев А. Государственное регулирование АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности //
- Транзитная экономика 31.- 2006. - С. 34-38
- Аграрная политика: учебники и учеб. пособия для студентов высш. учеб. заведений / Под ред. А. П. Зинченко. - М.: КолосС, 2004. - 304 с.
- ҚР Заңы Агроөнеркəсіптік кешенді жəне ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы 07.2005 ж. Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2005 ж., № 12, 52-құжат;
- Попов Н.А. Экономика сельского хозяйства. – М.: ЭКМОС, 1999. - 352 с.