Тəуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық қалыптасу кезеңі 1990 жылдардан бастау алады. Біздің ел өз егемендігіне қол жеткізіп, тəуелсіз мемлекет атанды. Дербес ұлыс ретінде танылып, саяси-құқықтық реформалар жүргізіліп, еліміз əлем мойындаған президенттік республикаға айналды. Тəуелсіздікті іс жүзінде нығайып, қоғамның орнықты даму арнасындағы алға басуы баянды жалғасын табуда. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауындағы таяудағы 10 жыл ішінде бəсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы баяндалды.
Жалпы қоғам да өзінің заңдылықтарымен өмір сүреді. Қоғамды құрудағы ең негізгі мақсат оның сау- саламатты, таза, ашық болуында. Ашық дегеніміз барлық мəселе халықтың назарында тұрады дегенді білдіреді [1,27б.].
- Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында бəрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, əрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керектігін, біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажеттігін айтты.
Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс екендігін атап көрсетті [2, 2б.]. Тəуелсіз егемендік Қазақстан Республикасы дамыған құқықтық мемлекет құру жолына түсті. Осы уақыттың ішінде біздің еліміздің мемлекеттік жəне қоғамдық өмірінің құқықтық негізін нығайтуға, қоғам мүшелерінің құқығы мен еркіндігі кепілдігіне көп көңіл бөлінуде. Құқықтық мемлекет ретінде Қазақстан дамуының тұжырымдама негізіне жеке тұлғаның құқығы мен заңды мүдделер кепілінің жүйесін құру идеясы алынған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» - делінген [3].
Осы конституциялық норманың талдауынан, құқықтық мемлекеттің пайда болу процесі адам мен азаматтың мүддесін қамтамасыз ететін заңнаманың қалыптасуымен тығыз байланыста болуы қажет. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы – мемлекеттің ұлттық құқықтық жүйесін дамыту мен нығайту бағдарламасындағы маңызды кезең. Ол 2002 жылы қабылданған Құқықтық саясат тұжырымдамасынан бастау алады. Бұл Тұжырымдама Қазақстан Республикасы заңдылықтарын жетілдірудегі негізгі бағыттарды анықтайды. Алдағы ондаған жылдарға арналған ұлттық құқықтық саясат саласындағы бағдарламаларының, Қазақстан Республикасы Үкіметінің жыл сайынғы заң жобалау жұмысындағы болашақ жоспарларының жəне Қазақстан республикасы құқықтық нормативтік актілері жобаларының негізі болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің конституциялық идеялары құқық, əділеттілік, ізгілік идеяларына негізделген заңдарды қабылдап қалыптастыруда, құқық тəртібінде, материалдық құқық жəне адам мен азаматтың саяси құқық кепілдіктерінде көрініс табуы қажет. Мұның өзінде өздерінің конституциялық міндеттерін бұлжытпай орындауға жұмылдырылған мемлекеттік қызметкерлер мен басқа да азаматтардың жауапкершілігін арттырудың маңызы зор. Сондай-ақ əлеуметтік мемлекеттің конституциялық идеяларын жүзеге асырудың да мəн-маңызы ерекше. Бұл жұмыс, ең алдымен, жеке адамның барлық қабілеттері мен экономикалық еркіндігін қамтамасыз ететін негіздерге сүйенетін мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылуы керек [4, 12-13б.].
Бəрімізге белгілі, заңдардың тура жəне бірегей қолданылу кепілдігіне прокуратура органының жұмысы, оның құрылысы мен дамуы қызмет етеді. Өзіне артылған міндеттерді нəтижелі орындау үшін заңдарды қолдануда прокуратура органының ұйымдастырушылық-құқықтық өкілеттілігі кеңітіліп, айқындалған Қазақстан республикасының «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» заңның талабына сай, прокуратура Қазақстан Республикасының жеке, орталықтандырылған, біртұтас жүйесі болып ұйымдастырылған. Қазақстан егемендік алғаннан кейін прокуратура органы елде орнаған ахуалға байланысты заңдылықтың үстемдік етуін жеделдетуге бағытталған ізденістер мен жұмыстарды іске асыра бастады. Елдегі жəне заңдардағы өзгерістер ең басты қазына адам жəне оның конституциялық құқықтары екендігін бекітті. Осыған байланысты прокуратураның да басты міндеті – азаматтардың құқықтарын қорғау болып саналады.
Мемлекеттік басқару органдары жүйесінде прокуратура өзінің конституциялық орнына ие болды. Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының жəне өзге де нормативтік құқықтық актілердің дəлме-дəл əрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалау жасай отырып, ҚР Президентінің Республика халқы мем мемлекеттік биліктің бірлігінің, Конституцияның өзгермейтіндігінің, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі өз қызметін асырудағы құқықтық тетігі болып табылады.
Прокуратураның өз қызметін заң шеңберінде атқарып, республика заңдылық пен тəртіптің нығаюына бағытталған жұмысының белсенділігінің артуына прокуратура туралы заңдар мен заң актілеріне енгізілген өзгерістер оң нəтижесін берді [5, 10-11б.].
Прокуратура органдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында өткен жылы жеке жəне заңды тұлғалардың 251 мыңнан астам арыз-шағымдарын шешіп берді. Олардың 14 мыңнан астамы негізді деп табылып, қанағаттандырылды. 66 мыңнан астам азамат пен заңды тұлғалардың өкілдері жеке қабылдауда болса, олардың 39 мыңнан астамын орталық жəне жергілікті орган басшылары тікелей қабылдады.
Тұтастай алғанда, əлеуметтік-экономикалық саладағы азаматтардың құқықтарын қорғау мақсатында 2009 жылы прокурорлар орталықта жəне жергілікті жерлерде 23 115 тексеру жүргізілген. Олардың нəтижелері бойынша 10 296 наразылық қанағаттандырылып, 553 ұйғарым орындалды, заң бұзушылықты жою үшін шаралар қолданыла отырып, 19 661 прокурорлық ұсыным қаралды. Прокурорлық ықпал ету шаралары бойынша 38 387 заңсыз құқықтық акті тоқтатылды немесе өзгертілді. Тəртіптік, əкімшілік жəне материалдық жауапкершілікке 52 538 адам тартылды, 71 іс қозғалып, қазірде олардың 18-і сотқа жіберілді. Сот қараған қылмыстық істер бойынша 18 адам сотталып, мемлекет кірісіне 55 миллиардтан астам қаржы қайтарылды. Құқықтық тəртіпті сақтау, қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес прокурорлар жұмысының басым бағыты болды жəне солай бола бермек. 2009 жылғы еліміздегі қылмыстық ахуалға жасалған талдау дағдарысқа жəне бірқатар салада өндіріс көлемінің белгілі бір дəрежеде төмендеуіне қарамастан, жұмыстарын прокуратура үйлестіріп отырған құқық қорғау органдары елімізде тіркелген қылмыстар санын 2008 жылмен салыстырғанда 4,6 пайызға төмендетуге қол жеткізді.
Қылмыстық ахуал статистикасының маңызды көрсеткіштері мен санаттары бойынша төмендету байқалып отыр. Мəселен, жалпы қылмыс саны 6,1 пайызға төмендеді. Ал ауыр қылмыс саны 10 пайызға төмендеп, қылмыстың ашылуы 71,8 пайыз артты.
2009 жылы сот төрелігін жүзеге асыру саласында заңдылықты қамтамасыз ету мақсатында прокурорлар тарапынан барлық қылмыстық істер бойынша мемлекеттік айыптауға қолдау көрсетілді.(жеке айыптау істерін қоспағанда).
Прокурорлардың бастамасымен апелляциялық сатыдағы соттармен 1311 адамға қатысты үкімдер заңға сəйкестендірілді. Республика бойынша апелляциялық наразылықтардың қанағаттандырылуы 89,3%-ды құрады. Қадағалау тəртібімен прокурор наразылықтары негізінде 474 адамға қатысты сот қаулылары заңға сəйкес келтірілді, ал қадағалау наразылықтарының қанағаттандырылуы 93,5%-ды құрады. Азаматтарды заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тартудың барлық фактілері бойынша кінəлі лауазымды тұлғаларға қатысты қатаң прокурорлық ықпал ету шаралары қабылданды. Прокуратура органдарының ең басты басым бағыттарының бірі ретінде азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету болған жəне солай болып қалады. Биыл прокуратура органдары өздерінің мəртебесінің көтерілуіне жəне өкілеттіктерінің кеңейтілуіне байланысты қызметін жоғары жəне сапалы деңгейге көшіруге бет бұрды. Атап айтқанда, жыл сайын прокуратура оргадарына азаматтардан келетін өтініштердің саны 20-30% арта түседі. Бір жағынан, бұл азаматтардың қадағалау органдарына сөзсіз сенімділігін жəне прокурорлар тарапынан олардың құқықтары мен мүдделері тиімді қорғалатыны куəландырады. Екінші жағынан, адамдардың қайырылу санының күрт өсуі қоғамның даму тұрақтылығы, тыныштық пен құқық тəртібі жағдайының сақталуын қамтамасыз етуге қосымша жауапкершілік жүктейді.
Соңғы кезде Бас прокуратураның Халықаралық ынтымақтастық департаментінің рөлі өсуде, əрине, оның себебі осы жылы Қазақстанның ЕҚЫҰ-да төрағалық етуіне байланысты. 2010 жылы бұл прокуратура бөлімшесінің бастапқы мақсаты ретінде Қазақстан тарапынан еуропалық мемлекеттерде ұйымдастырылыған негізгі іс-шараларға прокурорлардың белсенді қатысуын қамтамасыз ету деп белгіленген [6, 3б.].
Прокуратура органдарымен өз тағдырын байланыстырған əрбір қызметкер мен барлық прокуратура органдарының əрекетіне өте көп жағдай байланысты, олар - əлеуметтік саяси тұрақтылық, азаматтардың амандығы, балалардың бақытты болашағы. Бұл өз еліміз бен барлық қазақстандықтар үшін ерен еңбек ету жəне бар күшімізді жұмылдыруға лайықты себеп екені сөзсіз.
Әдебиеттер
- Заң. № 9- 2008.
- Назарбаев Н.Ə. «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Егемен Қазақстан. №33-35- 2- 12бет.
- Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана. 2008.
- Білісбеков Н. «Құқықтық саясат тұжырымдамасы – құқықтық мемлекет орнатудың жауапты кезеңі». Заң. №8-2009. 12-15 бет.
- Сейітқазықызы М. «Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау курсы». (оқу құралы). Алматы. 2006. 128 бет.
- Мəми Қ. «Прокуратура органдары». Егемен қазақстан. №26- 29-2010. 2-16 бет.