Дүние жүзінде темекі шегудің адам денсаулығына зиянды әсері мойындалғанымен, тауар ретінде тұтыну мөлшері кемудің орнына артып келетін өзекті мәселе. Зерттеу тақырыбында қозғалған мәселе репродкутивті денсаулыққа қатысты өзекті.
Репродуктивтік денсаулыққа табак өнімдерін қолданудың қатысын мейіргер тұлғасындағы медициналық ортада зерттеу екі жақты тиімді болды: мейіргерлік кәсіптік топтың басым көпшілігінде әйелдерден тұратыны мәлім, сол арқылы әйел денсаулығына темекі әсерін анықтау мүмкіндігі туады; таңдалған орта – кәсіби медициналық мамандар, яғни, зиянды әдеттің залал-зардабын түсінетін респонденттердің табак өнімдеріне қатысы және көзқарасы анықталады.
Өзектілігі. Бүкіл дүние жүзінде темекі шегудің адам денсаулығына зиянды әсері мойындалғанымен, тауар ретінде тұтыну мөлшері кемудің орнына артып келетін өзекті мәселе. Көпшілік арасында кең қолданыс тапқан табак қолдануды ережелер аясында рұқсат шегіне қысым көрсету ғана арқылы деңгейін төмендету мүмкін емес. Бұл орайда, халық құрамындағы түрлі мақсаттық топтарды арнайы жіктеу, халық санасына сіңіру арқылы табакпен күрес саясатын кешенді түрде жүргізу тиімді [1].
Зерттеу тақырыбында қозғалған мәселе репродкутивті денсаулыққа қатысты өзекті.
Репродуктивтік денсаулыққа табак өнімдерін қолданудың қатысын мейіргер тұлғасындағы медициналық ортада зерттеу екі жақты тиімді. Біріншіден, мейіргерлік кәсіптік топ, басым көпшілігінде, әйелдерден тұратыны анық. Сол арқылы әйел денсаулығына темекі әсерін анықтау мүмкіндігі туады. Екіншіден, таңдалған орта – кәсіби медициналық мамандар, яғни, зиянды әдеттің залал-зардап мөлшерін біле тұра құралған респонденттердің табак өнімдеріне қатысы және көзқарасы зерттеледі [2,3].
Зерттеу бағдарламасын іске асыруда жалпы респонденттер зерттеу топтарына жіктеліп, мақсаттық сұрау сауалнамалары құрастырылды. Социологиялық сұрау нәтижесінде зерттеу құбылыстарының жиілігі, таралуы, себеп-салдар байланысы, көрсеткіштердің дәлдігі және репрезентативтілігі анықталды.
Зерттеу нәтижелері. Сұрау кездейсоқ іріктеу әдісімен анонимді түрде Алматы қалалық бірқатар емдеу- профилактикалық мекемелер базасында жүргізілді. Мейіргерлік кәсіби ортадан -25 персонал, қаралушы халық (пациент)-респонденттен -30 адам, репродукциялық жастағы әйелдер -20 адам зерттеуге қатысқан.
Темекі шегу статусына қатысты респонденттер төрт санатқа бөлінген:
- «ешқашан темекі шекпеген» – ешқашан темекі тартып көрмеген немесе өмірінде 100 сигаретадан кем темекі шеккендер – 34 әйел немесе 61,8%;
- «бұрын темекі шеккендер» – сұрау жүргізу кезеңіне сәйкес темекі шекпейтіндер, бірақ өмірінде 100 сигаретадан артық темекі шеккендер – 12 респондент (21,8%);
- «экспериментаторлар» – табак өнімдерін күнделікті қолданбайтындар, тек әртүрлі жағдайларға байланысты – 3 респондент немесе 5,9%;
- «ретті темекі шегушілер» – сұрау кезеңіне сәйкес табак өнімдерін күнделікті қолданатындар – 6 әйел немесе 10,9¿ респондент.
Репродуктивті жастағы әйелдердің пікірінше, 65 жасқа дейінгі қазақстандықтардың негізгі өлім себептері қатарында жол-көлік оқиғаларын (ЖКО) – 38,8¿. Кейін темекі тарту (16,5¿), есірткі қолдану аталған (14,9¿).
Темекі шегудің репродуктивті денсаулыққа әсерін бағалауда 32,3¿ әйелдер табак өнімдерін қолданғаннан ағзаларда жиналған уыт заттардың мөлшерінің ұрық түзілісіне, баланың дамуын, психикалық-жүйке жүйесінің қалыптасуына тікелей байланысты екенін алға тартқан (сурет 1).
Сұралғандардың 1/5-і (21,4¿)- ешқандай теріс әсері жоқ, өзіңіздің ішкі сеніміңізге байланысты дегенді сылтауратқан. Яғни, бұл респонденттер темекінің зиянды әсері жөнінде
Репродуктивті жастағы әйелдер, темекі шегу статусына тәуелсіз, Қазақстанда табак өнімдерін тұтынуды реттейтін заңдылықтар мен ережелерді жеткілікті түрде хабардар, алайда, одан бас тарта алмағандықтан өздерін және өздерін ақтап алу себептеріне жүгінеді. Сұралған респонденттердің басқа 46,3¿ - жауап беруден бас тартқан, бәлкім, осы топты темекі шегетін әйелдер құрап, көңілдерін алаңдататын мәселелерді қозғағылары келмейтіндіктерін көрсеткен.
білмейтіндіктерін көрсетті (кесте). Алайда, темекіні бір талдап сату және табакты жарнамалауға тыйым салу жөнінде білетін респонденттер саны айтарлық.
|
Ережелер: |
% |
|
Жабық қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салу (кафе, мейрамханалар, қоғамдық көлікте және т.б.) |
60,8 |
|
Жұмыс орындарында темекі шегуге тыйым салу |
64,7 |
|
Темекіні бір талдап сатуға тыйым салу |
47,5 |
|
18 жасқа жетпегендерге темекі сатуға тыйым салу |
77,3 |
|
Темекіні жарнамалауға тыйым салу |
52,6 |
|
Кейбір мекемелерде темекі шегуге тыйым салу |
63,5 |
Кесте 1 - Респонденттердің Қазақстандағы табак өнімдерін тұтынуды реттейтін заңдылықтар мен ережелер жөнінде ақпараттану деңгейі, ¿
Респонденттердің 70¿-ы қазақстандық табак өнімдерінде сақтандыру жазба мәтіндерінің бар екенімен таныс. Алайда, олардың тек, 1/3-і бұл әрекеттті қатайта түсу керек дейді. 2/3-і қазақстандық табак өнімдерінде темекі салдарларының визуальды көріністері қойылғандығын құптайды. 36,8¿ респонденттер пікірінше, темекі қорапшасының сыртындағы оны шегу салдарларының графикалық көріністерінен бұл өнімнен бас тартуға ынталы болғандарын жасырмайды.
Мейіргер персоналы жалпы және репродуктивті жас топтарына бөлініп қарастырылды: жалпымейіргерлік және репродуктивті жастағы мейіргерлер.
Жалпымейіргерлік топтағы мамандар 14 жасқа дейін, тек, 5,4¿ жағдайда тұрақты темекі тартқан болса, репродуктивті жастағыларда бұл көрсеткіш - 10,6¿ құраған. Аталған 14 жасқа дейінгі және 15-18 жас кезеңінде екі зерттеу топтрынындағы тұрақты темекі тартуға көшу көрсеткіштерінің айырмашылығы айқын, t≥2. 19-23 жас аралығында тұрақты темекі тартуды бастау бойынша екі топ та біркелкі жоғары көрсеткіштерге ие.
Темекі шегетіндердің негізгі массасы күнделікті нарықта қолданыстағы өндірістік темекіні пайдаланады.
Әрбір үшінші темекі шегетін респондент табакка қажетін өз медициналық мекемесіндегі жұмыс орнында өтей алады екен.
Медициналық қызметкерлер жалпы және репродуктивті жастағылардан құралғандықтан салыстырмалы түрде темекінің репродуктивті денсаулыққа әсерін бағалау көрсеткіштерін саралауды жөн көрдік (сурет 2).
Көріп тұрғанымыздай, жалпы және репродуктивті салыстырмалы топтардың берілген сұрақтарға жауаптарының таралуы шамалас. Әрі, медициналық қызметкерлер темекі қолданысының әйел функцияларына әсерін жеткілікті біледі. Алайда, сорақысы, мұнда да халық арасындағы сұрау көрсеткіштеріндегідей, табак өнімдерін пайдалану репродукцияға зиянсыз деген жалпының 1/3 -ге тең үлесі болды.
Бәлкім, мұның себебі өз тәжірибелерінде темекі тартатын анадан сау балалардың туылу мүмкіндіктерін куәландырған оқиғалар жиілігімен байланысты болуы мүмкін.
Респонденттердің жартысына жуығы темекі шегуге арнайы белгіленген орындардан басқа жердің барлығында тыйым салу керек деп есептейді. Респонденттердің әрбір үшіншісі жұмыс орнында да, оған қарасты ашық ауада да темекі тартуға қатаң тыйым керектігін қолдайды.
Табак өнімдеріне қатысты қатаң баға саясаты темекі тарту деңгейін төмендетудің анағұрлым тиімді әдісі екені айқын. Қазақсанда табак өнімдерінің бағасы ТМД елдері территориясындағы ең төмен көрсеткішті ұстап тұр. Сауалнамалық сұралғандардың 13,7% (18,2% жалпымейіргерлік және 10,8% репродуктивті жастағы мамандар) табак өнімдерінің бағасын 3 еседен аса жоғарылатса темекі тартатындардың санын күрт төмендейтініне сенімді. Бағаны 2-3 есеге жоғарылатумен 5,92% респонденттер (7,2% және 5,1% сәйкесінше) мақсатқа орай деп есептейді. Жалпы бағаны 1,5-нан 3 есеге дейін жоғарылатуды 33,4% сұралғандар қолдайды (41,4% және 28,2% сәйкес топтар өкілдері). Дегенмен, 22,6% респонденттер табак өнімдерінің бағасын сол күйінде қалдыруды дұрыс көреді. Бұл пікірмен 21,6¿ жалпымейіргерлік топтың және 31,2¿ репродуктивті жас тобындағы мамандар ортақтасқан.
72,7¿ респонденттер олар жұмыс жасайтын мекемеде мақсаты пациенттер мен олардың туыстарының арасында темекі шегудің алдын алу болып табылатын бағдарламалар немесе іс-шаралар қолданылатынын атап көрсеткен. Егер
Алматы қаласында «Алматы – табак түтінінен азат қала» бағдарламасының іске асырылып және барлық қалалақ медициналық мекемелердің оны іске асыруға қатысатынын ескерсек, бұл көрсеткіш салыстырмалы төмен.
Қорытынды. Салыстырмалы зерттеу топтарының нәтижелерін саралай келе, мейіргер маманы медициналық қызметкер өкілі етінде басқа азаматтар, әсіресе, пациенттер үшін «үлгілі тұлға» келбетіне бет бұруы абзал. Бұл кәсіби- моральдық талап және сұраныс.
Табакка қарсы ұлттық саясатты және табакка қарсы күрес бойынша Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымдарының Рамалық Конвенциясын енгізу бойынша қоғам күшін консолидациялау мақсатында «Алматы – табак түтінінен азат қала» мақсаттық бағдарлама қабылданды. Темекі шегу деңгейін төмендету бойынша негізгі әрекет бағыттары табакка қатысты халықтың, оның түрлі санаттарының ақпараттануын жоғарылату, сонымен қатар қоғамдық және жұмыс орындарында таза ауа саясатын енгізу негізінде темекіні тастауға ынталыларды қолдау жүйесін құрумен байланысты болуы тиіс.
Әсіресе, тиімді шаралардың бірі болып темекі тартудың профилатикалық әрекетіне дағдылану деңгейін жоғарылататын медициналық қызметкерлер мен педагогтарды дайындауға аса көңіл бөлу табылатыны сөзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Валеология. Здоровье- осознанная необходимость // Курс лекций с практическими рекомендациями; учебник для гуманитарных вузов. - Алматы : Алматы кітап, 2005. - 175 с.
- Организационно-методические подходы к профилактике табакокурения среди школьного сообщества: автореф. дис. ... канд. мед. наук. - Алматы, 2006. - 30 с.
- Дубровский В. И. - Гигиена физического воспитания и спорта: учебник для вузов. - М.: Владос, 2009. - 512 с.