Бұл мақалада медициналық жоғары оқу орындарының бірінші курс студенттеріне химияны оқытуда топ мүшелерін сабаққа толық жұмылдыратын интерактивті оқыту әдісін пайдалану ұсынылған. Бұл әдіс бойынша ақпараттық технология жетістіктерін пайдалана отырып кіші топтармен және жұптармен жұмыс істеу қарастырылған.
Қазіргі күні Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне ену процесі заманауи жағдайда, Болон декларациясының талаптарына сәйкес жүргізілуде және жоғары білікті мамандарды даярлау мен тәрбиелеуде тың жаңа әдістер мен тиімді жұмыс тәсілдерін пайдалануды талап ететіндігі сөзсіз. Әлеуметтік тұрғыдан белсенді, келешекте базалық құзіреттілігін өзінше шыңдай алатын, кәсіби мамандығын жетік білетін жеке тұлға қалыптастыру үшін заман талабына сай жаңа ақпараттық технологиялар жетістіктерін пайдаланатын оқу әдістерін қолдану қажеттігі айқын.
Жаратылыстану ғылымдарын оқыту барысында дәрістер, практикалық және зертханалық сабақтарды жүргізу үшін инновациялық белсенді әдіс – интерактивті оқыту әдісін қолдану мынандай мүмкіндіктер береді:
- терең және тиянақты білім беруге;
- практикалық және коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруға;
- аналитикалық және сараптамалық шеберлік пен дағдыларды қалыптастыруға;
- креативтілікті дамытуға, яғни мәселе немесе сұрақты шешу үшін шығармашылық көзқараспен жаңа қырынан қарай алуға;
- білгенін жеткізе білу шеберлігін шыңдауға.
Интерактивті оқыту әдісі деп сабақ барысында топ студенттерін оқу процесіне түгел жұмылдырып, ойлануға, тануға және түсінуге мүмкіндік бере алатын оқу үрдісі өткізілуінің арнайы түрін айтамыз. Сабақ үстінде оқу материалын шәкірттердің біріге, пікір алмаса отырып танып, түсініп меңгеруі барысында әр қайсысы сабақ тақырыбын игеруге өз үлесін қосады, идеялары, біліктілік әдіс-тәсілдері және білгендерімен алмасу жүреді. Аталмыш процесс тілектестік және өзара қолдау атмосферасында жүретіндіктен шәкірттердің коммуникативтік дағдыларын жетілдіретіндігі сөзсіз, атап айтқанда өзгенің пікірін тыңдап ескеруге, әр түрлі көзқарастарды бағалап, електен өткізе білуге, пікір алмасуға қатысып, өз ойын тиянақты түрде жеткізе алуға және бірге отырып ортақ шешім қабылдауға үйрететіндігі анық. Интерактивті жұмыс формаларының тәрбиелеу процесіне қосары да қомақты. Олар шәкірттер арасында эмоционалдық байланысты қалыптастырып, командамен жұмыс істеуге үйретеді, жүйкеге түсер жүктемені азайтып, қорғаныш сезімін арттырады, өзара түсіністікті молайтып, материалды табысты түрде игере алатын сезім тудырады.
«Интерактивті» деген сөз өзара қарым-қатынаста болу қабілетін немесе пікір алмасу (диалог) режимінде болуды білдіреді. Сонымен интерактивті оқыту дегеніміз бәрінен бұрын диалог режимінде, яғни шәкірттермен пікір алмаса отырып оқыту. Әрине, диалог режимі дәстүрлі оқыту әдісін қолдану кезінде де пайдаланылуы мүмкін, бірақ бұндай жағдайда пікір алмасу, яғни диалог «оқытушы – студент» немесе «оқытушы – студенттер тобы (аудитория)» арасында болады. Интерактивті оқыту кезінде диалог, яғни пікір алмасу әр түрлі болуы ықтимал, мысалы, «студент – студент» (жұптағы жұмыс), «студент – студенттер тобы» (топтағы жұмыс), «студент – аудитория» немесе «студенттер тобы – аудитория» (топтардың презентациялық жұмысы), «студент – компьютер» және т.б. түрлері болады [1].
Дәстүрлік оқытумен салыстырғанда интерактивті оқытуда оқытушы мен студент арасындағы байланыс өзгереді, яғни оқытушы белсенділігі студенттер белсенділігіне орын береді, оқытушының міндеті студенттерді ынталандырып диалогқа жағдай жасау болып табылады [2].
Интерактивті оқыту барысында да оқу процесі дәстүрлі формалар бойынша жүргізіледі: дәрістер, практикалық, семинарлық, зертханалық сабақ, ОСӨЖ және СӨЖ.
Жоғары оқу жүйесінде қазіргі күні қолданылатын кредиттік технология оқытушыдан «ашықтықты» талап етеді, мысалы, дәрістер жайлы сөз болар болса оның материалдары қол жетімді және көрнекі болғаны абзал. Бұл мақсатты іске асыру үшін MS Power Point бағдарламасын пайдалана отырып орындалған дәріс-презентацияларды қолданған дұрыс. Заманауи дәрістер ақпараттық технологиялар құралдары және амалдарын қолданусыз өз мағанасын жоғалтады, бірақ дәрісті техникалық құралдармен молынан жабдықтап асыра пайдалану нәтижелі бола бермейтіндігін де естен шығармаған абзал. Дәрісті сабақ материалдары бойынша дайындалған ақпараттық текстерден тұратын слайдтарды тек презентациялау үрдісіне айналдыруға болмайды. Дәріс материалын презентациялау оқытушы үшін «шпаргалка» ролін атқарса студент үшін көңілін қарастырып отырған сұраққа тұйықтайтын көрнекі құрал болуы керек. Дәрісті презентациялау арқылы өткізу үшін материалдарды беру тәртібі мен құрылымын мұқият ойластырған жөн, себебі презентация материалдарын кредиттік жүйе бойынша оқытудың талаптарына сәйкес тарату материалдары ретінде қолдануға болады [3].
Интерактивті оқыту кезінде танымдық процесін ұйымдастырудың арнайы формасы, атап айтқанда оқытудың ұтымды және ыңғайлы (комфорттық) жағдайы (презентациялау) қолданылып, студенттер оқу процесіне белсенді түрде жұмылдырылып, оқыту өнімділігі артады. Сондықтан дәрісті дайындау кезінде презентацияға көптеген әдебиет көздерін тарту керек, мысалы негізгі оқулыққа қосымша ретінде ғылыми мақалаларды, монографияларды және т.б. дерек көздерін тарту сабақ үстінде материалдарды ұйымдасқан пікір алмастыру мен пікір-таластар түрінде талқылауға мүмкіндік береді. Дәріс немесе сабақ тақырыбының негізгі бөлімдері бойынша студенттерге өзіндік жұмыс ретінде тапсырмалар берген дұрыс.
Зертханалық сабақ студенттердің құқықтық құзіретін, яғни қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтай отырып жүргізілуі керек. Себебі химиядан зертханалық жұмыс барысында химиялық тәжірибелерді жүргізу үшін әр түрлі қауіпті химиялық заттар қолданылуы мүмкін, әсіресе кейбір органикалық қосылыстар қопарылыс беруі ықтимал, ал кейбірінің өрт қауіптілігі жоғары болса, кейбірі өте улы немесе уытты болады. Сондықтан, осындай органикалық қосылыстар қолданылатын көрнекілік сапалы реакцияларды арнайы компьютерлік оқыту бағдарламаларын пайдаланып көрсеткен дұрыс. Мысалы, пиридин және туындыларының қасиеттерін өткен кезде. Тәжірибелік сабақ пен ОСӨЖ барысында негізгі оқу материалдарын игеру мен пысықтау жұмыстарына көңіл бөлген абзал. Аталмыш сабақтарды кіші топтармен және жұппен өткізген ыңғайлы, жұмыс формалары әр алуан болуы, мысалы, тақырыпқа байланысты ақпарат іздеуге, интеллектуалдық ойындарға, ситуациялық есептер шығаруға, рефераттар жазып, презентациялар дайындауға және басқа да жұмыстарға бағышталуы мүмкін.
Кіші топтармен жұмыс істеу әдісі. Бұл әдісті пайдалану барысында студенттер берілген тақырып бойынша белгілі бір заттың қасиеттері жазылған немесе белгілі бір фармпрепараттың (айталық, ацетилсалицил қышқылының) тиімді алу жолы жазылған алдын ала дайындалған таратылу материалын алады. Содан кейін оқу тобы 3-4 адамнан тұратын кіші топтарға бөлініп, кіші топтың әрбір мүшесіне белгілі бір ролді орындау тапсырылады. Айталық, бір топтың мүшелері провизор, технолог, сарапшы, аптекарь, дәрігер немесе науқастың ролдерін орындауы мүмкін. Ролдерді орындаушылардың әрқайсысына жеке тапсырма беріліп, нақты орындау тәртібі мен ережелері тапсырылады. Әр топ сұрақтарын талдайды және өздерінің ұсыныстарын жасайды. Тапсырманы дұрыс шешкендерін бағалаумен бірге міндетті түрде тобымен жұмыла қатысу деңгейін де бағалаған дұрыс.
Жұптармен жұмыс істеу әдісі. Бұл әдісті әдетте практикалық сабақ кезінде, яғни зертханалық жұмыстарды жасау барысында пайдаланған тиімді. Әдістің ерекшелігі сол, студент жұптағы серігімен пікір алмасып, біріне-бірі ойындағысын айта алады, жолдасының қолдауы мен демеуін сезінеді, жұмыс барысында өзара қателіктер жібермеуін қадағалайды. Жұптар іс жүзінде ұқсас реакцияларды орындап, нәтижелерін алған соң жұп мүшелері өзара пікір алмасып, сараптап, шешімін бүкіл топ мүшелеріне жария етеді. Осылай бүкіл топ мүшелері зертханалық жұмыспен қамтылады. Мысалы, органикалық заттың (этил спирті, ацетосірке эфирі, ацетальдегид) алу жолын, функционалдық топты анықтау үшін сапалық реакцияны іске асыруды немесе белгілі бір фармпрепаратты (фурацилин, ацетилсалицил қышқылы, аналгин) тиімді алу әдісін талқылау.
Ақпарат іздеу өткен материалды пысықтап, бекіту кезінде қолданылады. Оқу тобының студенттері бірнеше топқа бөлінеді. Өткен материал бойынша сұрақтар құрастырылады және әр командаға (топқа) сұрақтардың тізімі беріледі (әдетте 20 сұрақтан). Әдіс материалды бекіту үшін есептелген. Сұрақтардың дұрыс жауаптары дайын болатын уақыт белгіленеді. Жауаптары топ мүшелерімен кеңесе бағаланады.
Интерактивті оқыту әдісін пайдалану кезінде оқытушының ролі дәстүрлі әдістегіге қарағанда өзгеше, атап айтсақ оқытушы студенттерге бағыт-бағдар берумен, яғни олардың іс-әрекетін сабақтың мақсатына жеткізу үшін бағыттаумен шектеледі. Кіші топтармен жұмыс істегенде оқытушы сабақ үрдісіне тікелей араласпайды, бірақ студенттер жұмыстарын қадағалай отырып, бір минутта байланысын үзбейді. Оқытушының негізгі функциясы сабақ үрдісіне қатыспай топтар жұмысын үндеместен байқау, осының нәтижесінде аудиторяның көңіл-күйі мен құлқын аңғара отырып, тапсырмалардың кем-кетігін бағалап, келешекте оқыту әдістері мен тапсырмаларды жетілдіріп отыру. Интерактивті сабақтардың негізгі құрамына студенттердің орындайтын интерактивті жаттығулары мен тапсырмалары енеді. Интерактивті жаттығулар мен тапсырмалардың дәстүрлі әдістегіден маңызды айырмашылығы студенттер оларды орындау арқылы өткен материалдарды ғана пысықтап игеріп қоймай жаңа мағлұматтарды қабылдауында [3].
Сонымен, білім сапасының жоғары болуы білім беру мекемесінің, коллективтің, әрбір ұстаз бен шәкірттің білім беру-қабылдау процесіне белсене және нәтижелі қатысуымен анықталады. Өз кезегінде нәтижелі және сапалы білім беру дәрежесін оқу орны түлегі - жас маманның еліміздегі динамикалық түрде өзгеріп жатқан талаптарға сай бәсекелестікке қабілетті болуымен анықтауға болады. Бұл үшін оқу орнын бітіруші жас маманның белгілі (стандарт бойынша) білім жиынтығын, дағдыларды, іскерлікті меңгеруі жеткіліксіз, сонымен бірге оның қоршаған ортамен (ұжым, әріптестері, таныстары, достары және т.т.) қарым-қатынасы және әрекеттесуі ойдағыдай болуы тиіс. Ізденіске, зерттеуге, жобалауға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, қарыс-қатынасқа және саналы түрде қимыл-іс-әрекетін бағалай алуға қабілетті болуы жас түлектің құзіреттілігін анықтайды. Олай болса әрбір білім ошағы білім берудің инновациялық әдісі - интерактивті оқыту технологиясына көшуі қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Бортникова Г.В. Использование интерактивных методов обучения на уроках химии как средство формирования ключевых компетенций обучающихся // Преподавание химии. Общепедагогические технологии. - М.: 2012. - С. 95-99.
- Двуличанская Н.Н. Интерактивные методы обучения как средство формирования ключевых компетенций - М.: МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2011. - 329 с.
- Ткачева Т.А. Применение активных и интерактивных методов обучения на лабораторных занятиях по химии - Оренбург: ОГУ, 2012. - 241 с.