Дүниежүзілік сауда ұйымының (бұдан кейін ДСҰ) «Дауды шешу уағдаластығының» (бұдан кейін ДШУ) негізгі маңызы мүше мемлекеттер арасындағы дауды ДСҰ келісімдеріне сәйкес шешу болып табылады (ДШУ 3.7 бабы). Дау туындаған жағдайда тараптар консультацияға сүйеніп, даудың реттелуі жайлы келіссөздер жүргізуі қажет. Бұл саты тараптарға сот процесіне жүгінбей, өзара тиімді шешімге келуге мүмкіндік береді. ДШУ 3.7 бабы бойынша келіссөздер нәтижесінде қол жеткізген өзара оңтайлы шешімдер ең қолайлы нәтиже болып табылады. ДСҰ-ның Бас директоры (1999-2002 жж. аралығында) Майк Мурдың пікірінше, дауды реттеу ең басты ұстаным болып табылады [1]. Бұл жүйесіз халықаралық құқықтар мен міндеттемелердің теңгерімін сақтау іс жүзінде мүмкін болмас еді [1]. Себебі онсыз даулар ұзаққа созылып, халықаралық сауда тұрақсызданып, халықаралық қатынастар ушығуы мүмкін.
ДСҰ дауларының 51 пайызы консультация сатысында сот процесіне жетпей реттелінген [2, 450 б.] деген деректерге қарағанда, консультация сатысы ДСҰ-дағы дауларды шешу жүйесінде маңызды рөл атқарады. Консультация сатысының маңызы тек қана дауларды шешудің үлкен пайызының нәтижесі ғана емес, дауларды шешудің үлкен пайызы келісімге келу үшін жасалынған сауда концессияларының үлкен пайызына [3, 720 б.] әкеледі. Бұл консультация сатысының ДСҰ-дағы дауларды шешу жүйесінің қажетті компоненті ретінде беделін көрсетеді. М. Буш және Е. Райнхардт зерттеуінде қаулы шықпай тұрып біткен шағымдардың 2/3 («Аралық топ» құрылғаннан кейін немесе құрылғанға дейін) жауапкерлер тарапынан толық немесе жартылай концессиялар негізінде жүзеге асқаны баяндалған [4, 720 б.].
ДСҰ жүйесіндегі даулардың көпшілігі консультация сатысында реттеледі және бұл «ерте реттелуде» жауапкерге концессиялар жасауға мүмкіншілік туады. Алайда «ерте реттеу» мүмкіншілігі барлық мемлекеттерге бірдей берілмеген деген пікірді ұстанатындар да кездеседі. М. Буш пен Е. Райнхардтың пікірінше, консультация сатысында жауапкерлерге концессия ұсынған «ерте реттеу» әдісі дамушы мемлекеттер қатысқан дауларда аз кездеседі [4, 720 б.]. Зерттеушілердің ойынша дамушы мемлекеттер тіпті «ерте реттеуден» құр қалады [4, 720 б.]. Ол негізінен дамушы мемлекеттердің өз қарсыластарын «ерте реттеу-ге» көндіру қабілеттілігінің болмауынан және келіссөздер процесіндегі қаржылық, құқықтық ресурстар мәселелері мен саяси күшінің жоқтығынан болуы мүмкін.
ГАТТ құрылғаннан бері дауларды шешу жүйесі заңдық ережеге негізделіп жүргізіледі және бұл процесс ДСҰ құрылғаннан кейін де жалғасын тапты. Десе-дағы «ДСҰ дауларды шешу жүйесінің» негізгі мақсаты әлі де болса саяси болуы мүмкін деген пікірлер де кездеседі [5, 158 б.]. Оған себеп болып отырған қазіргі ДСҰ-дағы дауларды шешу жүйесі толығымен ережеге негізделген жүйе емес, әлі де саяси астары бар деген пікірлер. Бұл негізінен дамушы мемлекеттердің дауларды шешу жүйесіне қатысу барысындағы кедергілерге байланысты айтылса керек.
ГАТТ жүйесі секілді ДСҰ жүйесінің жетістігі даулардың келіссөздер арқылы шешілуіне қол жеткізу болып табылады [5, 160 б.]. ГАТТ тұсында дамушы мемлекеттердің қаржылық және құқықтық әлеуеті жеткіліксіз болғандықтан консультация барысында сауда концессияларына қол жеткізу мен ерте реттеуге әкелетін тиімді келіссөздерге қатысу мүмкіндігі аз болды [4, 721 б.]. Сонымен қатар бұл жағдайды ГАТТ дауларды шешу жүйесінде қуат саясатының басым болуы мен айқын Процедуралар мен ережелерді тиімді орындау жүйесінің жоқтығы қиындата түсті [4, 719-722 бб.]. ГАТТ тұсында дамушы мемлекеттердің дауларды шешу жүйесін тиімді қатысуына мүмкіндік туғызуға бағытталған реформалар жасалынғанмен, олар консультация сатысындағы мәселелерді қарастырған жоқ [5, 159 б.]. Сондықтан, жүйедегі «ерте реттеуге» икемдеу де өзгертусіз қалған. Қазіргі таңда ДСҰ-дағы Дауларды шешу уағдаластығы әлі де дамушы мемлекеттердің «ерте реттеуге» икемделу қабілетсіздігін ескермей отыр [4, 720 б.]. ДШУ процедураларына өзгертулер енгізілгенімен, дамушы мемлекеттердің қаржылық және құқықтық ресурстары мәселелері әлі де шешімін тапқан жоқ. Саяси күш-қуатқа негізделген жүйеден гөрі, көбірек ережеге негізделген жүйеге көшу – консультация процесіндегі келіссөздер барысында дамушы мемлекеттер үшін бір мәселені екінші мәселеге алмастыруы болып табылады. Бұл өзгеріс қуат саясатының беделін азайтқанмен, бұл дамушы мемлекеттердің «ерте реттеуге» қол жеткізу мүмкіншілігіне кедергі жасап қабілетіне қысымды ұлғайтып отыр [4, 721-722 бб.].
Сонымен қатар бұл реформалар дауларды шешу құнының өсуіне әкеледі. ДШУ-ның көбірек заңдастырылуы нәтижесінде ДСҰ құқығы қиындай түсіп, өте қатал келіссөздер мен консультация процесіне қатысу үшін күрделі сараптама қажеттігі туындады. ГАТТ-қа қарағанда дауларды шешу процедуралары жақсырақ топтастырылған, міндетті, автоматты, нақтырақ және тиімдірек болып өзгертілді. Егер ГАТТ тұсында процедуралық амалдар немесе күш көрсету дауда күштірек мемлекеттердің жеңу мүмкіндігіне әкелсе, қазіргі жүйе бойынша ондай амалдар жасау мүмкін емес. Дауды жеңу үшін құқықтық әлеуеттің маңызы артқандықтан, бұл өзгерістер тараптарды құқықтық ресурстарын дамытуға және сот процесіне консультация сатысынан бастап дайындалуға ықпал етеді [4, 721 б.].
Бұл өзгерістер ДСҰ мәселелерімен айналысатын күшті, тұрақты экономистері мен заңгерлері бар жоғары индустрияланған мемлекеттер үшін қиындық туғызбайды. Ал дамушы мемлекеттер үшін бұл өзгерістер нарық көлемі мен есе қайтару күшінің аздығы сияқты дәстүрлі кемшіліктерімен қоса, құқықтық әлеует жетіспеушілігін туындатты [4, 722 б.].
М. Буш пен Е. Рэйнхардтың пікірінше талапкер жауапкерге қандай қатер төндірсе де, оның құнына қарамастан даудың аяқталуына бейімделуі қажет [4, 722 б.]. Тараптардың әрекеттерін түсіндіру үшін Е. Рэйнхард ойын теориясына негізделген модель құрастырды [6]. Ол модель бойынша бір мемлекет басқа бір мемлекеттің сауда саясатымен келіспегендіктен туындаған дауды шешу үшін талапкер біржақты есе қайтара алады немесе сотқа шағымдануға болады. Егер талапкер істі бастайтын болса, жауапкер сәйкессіздікті мойындап, дау аяқталуы мүмкін немесе дауды компромисс арқылы реттеуге ұсынуы мүмкін. Соңғы жағдайда талапкер ұсынысты қабылдауы мүмкін, есе қайтаруға талпынады немесе шешімді күте алады. Ал шешім шыққаннан кейін жауапкер сәйкессіздікті мойындаса да мойындамаса да талапкер шешімді қабылдайды немесе есе қайтарады. Модельдің негізгі ерекшелігі – тараптарға байланысты белгісіздік [6, 175 б.]. Жауапкерге талапкердің есе қайтару барысындағы көтеретін құны белгісіз. Талапкердің есе қайтаруды жөн көретін мықты екендігі немесе статус-квоны жөн көретін әлсіз талапкер екендігі белгісіз. Сонымен қатар, талапкерге жауапкердің жағымсыз шешімдерді елемеуінен туындайтын құнының қаншалықты екендігі де белгісіз. Жауапкер шешімді орындауы да, орындамауы да мүмкін болғандықтан, бұл жерде ештеңе белгісіз. Бұл белгісіздікті тараптар өз пайдасына қолдануға тырысады.
Жағымсыз шешім қабылданған жағдайда жауапкер сәйкессіздікті мойындайды деп бағалайтын талапкер өзінің «ерте реттеуге» келісу үшін талабын жоғарылатып қояды. Сонымен қатар, жауапкер өзіне қарсы шешім шығарылуы мен есе қайтарудың алдын алу үшін талапкердің талаптарын қанағаттандырып, көбірек концессия ұсынуға итермелейді. «Ерте реттеу» кезіндегі концессиялардың санының көбеюі есе қайтару мен қарсы шешім шығарылу мүмкіндігін болжаумен байланысты [6, 175 б.]. Яғни жауапкер шешім шығарылғаннан кейін емес, ол шығарылғанға дейін көбірек концессия ұсынады.
Бұл факторлармен қоса, М. Буш пен Е. Райнхартдтың пікірінше мемлекеттің құқықтық әлеует деңгейі оның консультация кезеңіндегі сауда концессияларын қамтамасыз етуіне және келіссөздер процесіндегі мүмкіндігіне әсер етеді [4, 721 б.]. Алайда дамушы мемлекеттердің көпшілігінің құқықтық әлеуеті нашар болғандықтан, дамушы мемлекеттер сияқты «ерте реттеуге» қол жеткізуге және консультация кезеңінде сауда концессияларын қамтамасыз етуге мүмкіндігі шектеулі.
ДСҰ жүйесінде біржақты есе қайтарудың тыйым салынуына қарамастан, шағымданушы есе қайтаруға қабілетті болса жауапкер сауда концессияларын ұсынады және «ерте реттеуге» талпынады, яғни мұндай жағдайда жауапкер тарапынан болатын қысым көрсетудің алдын алуға болады. Дегенмен, сауда концессияларының орнына «ерте реттеуге» ұмтылдыру үшін жауапкерге қысым көрсете отырып, мәжбүрлеу ісін дамушы мемлекеттердің көпшілігі жүзеге асыра алмайды. Жалпы алғанда шектеулі сауда мен шағын нарық барысында дамушы мемлекеттердің есе қайтару мүмкіншілігі шектеулі [7, 866867 б.]. Егер де дамушы мемлекеттің ереже бұзушы мемлекетке қарсы есе қайтаруы мақұлданған жағдайда, есе қайтарушы дамушы мемлекеттің экономикалық күші төмен болғандықтан мұндай қауіп еленбей қалады немесе келіссөздер кезінде сауда концессияларын ұсынуға мүмкіншілігі де бола бермейді.
Сонымен қатар, сауда ережелерін бұзушы елдерге кінә артушылық сипатта шығарылған
«Дауды шешу органы» шешімінің мемлекеттердің сауда қатынастарын реттеуіне моральдық әсері күшті және ДСҰ-дағы дауларды ше-шу жүйесінің болашақ функциясы үшін маңызы зор. Дегенмен бұл кінә артушылық сипаттағы ереже заң бұзушы мемлекетке қарсы қолайсыз шешім қабылданбайынша, орындалмайды. Сондықтан, егер жауапкер консультация кезеңінде
«ерте реттеу» орнына сауда концессияларын ұсынбаса, онда шағымданушы дауды соңына дейін апаратындығына көзін жеткізуі қажет [4, 722 б.]. Бірақ, дамушы мемлекеттерде құқықтық сараптама мен қаржы тапшы болғандықтан көпшілік жағдайда мұндай қауіпті көрсете алмайды. ДСҰ-дағы дауларды шешу процесі үлкен шығындарды талап ететіндіктен және бұл шығындардың көпшілік дамушы мемлекеттер үшін тым үлкен екендігін жауапкерлер білетіндіктен олардың қауіп-қатер көрсетуі нашар болып келеді [4, 722 б.]. Сондықтан, дау неғұрлым ұзақ жүрсе, дамушы мемлекеттер үшін шығын да соншалықты ауыр болады, сол себепті олар дауды тоқтауға мәжбүр болуы мүмкін [4, 722 б.]. Бұл жағдай басқа мемлекеттердің кедергі жасауына мүмкіншілік береді және «ерте реттеу» артықшылықтарынан айырады, консультация барысындағы келіссөздер процессінің әлсіз жүруіне әкеліп соқтырады.
«Дауды шешу уағластығының» 3.7 бабында көрсетілгендей, келіссөздер нәтижесінде қол жеткізген өзара қолайлы шешімдер ең қолайлы нәтиже болып табылады. Мұның тағы бір дәлелі ДСҰ дауларының көпшілігінің консультация кезінде реттелуі болып табылады. Дегенмен, дамушы мемлекеттер консультация кезеңі ұсынған «ерте реттеудің» артықшылықтарын толығымен пайдалануға қабілетсіз болып келеді.
Оның негізгі себебі – дамушы мемлекеттердің құқықтық әлеуетінің нашарлығы және саяси қысымның болуы. ДСҰ жүйесінде күш саясатының әлі де басымдығы және дамушы мемлекеттердің дамыған мемлекеттерден алатын көмегі, сондай-ақ преференциалдық режим келісімдерімен байлануы – олардың консультация сатысында тиімді қатысуына сыртқы кедергі болуы мүмкін. Сонымен қатар дамушы мемлекеттердің қаржылық, құқықтық, институционалдық ресурстарының кемшілігі сияқты ішкі кедергілері де бар. Бұндай сыртқы және ішкі кедергілер – дамушы мемлекеттердің консультация сатысында әлі де шешімі табылмаған мәселелердің бар екендігін көрсетеді.
Әдебиеттер
- Mike Moore, WFO’sUniqueSystemofSettlingDisputesNears 200 Casesin 2000, PressRelease (June 5, 2000), https://www.org/english/news_e/pres00_e/pr180_e.htm.
- Busch L. & Reinhardt E. Three’s a Crowd: Third Parties and WTO Dispute Settlement// World Politics. – 2006. – Vol. 58. – №3. – P. 446-477.
- Shaffer Weaknesses and Proposed Improvements to the WTO Dispute Settlement System: An Economic and Marketoriented View (Paper prepared for WTO at 10: A look at the Appellate Body, Sao Paulo, Brazil, 16–17 May 2005), P.1-25.https:// www.researchgate.net/publication/228380122_Weaknesses_and_Proposed_Improvements_to_the_WTO_Dispute_Settlement_ System_An_Economic_and_Market-Oriented_View
- Busch & Reinhardt E. Developing Countries and the GATT/WTO Dispute Settlement// Journal of World Trade. – 2003.– Vol. 37. – №4. – P. 719-735.
- Busch L. & Reinhardt E.Bargaining in the Shadow of the Law: Early Settlement in GATT/WTO Disputes// Fordham International Law Journal. – 2000. – Vol. 24. – №1. – P. 158-172.
- Reinhardt Adjudication without Enforcement in GATT Disputes//Journal of Conflict Resolution. – 2001. – Vol. 45. –№2. – P. 174-195.
- Bown & Hoekman B. WTO Dispute Settlement and the Missing Developing Country Cases: Engaging the Private Sector
// Journal of International Economic Law. – 2005. – Vol.8. – № 4. – P. 861-890.