Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлік объектілерін жіктеу тəртібінің құқықтық мəселелері

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Азаматтық   кодексімен    жылжымайтын мүлікке – жер учаскелері,  жер  қойнаулары, жеке су объектілері жəне жермен басқа да байланыстылардың барлығы, яғни үлкен шығынсыз орын ауыстыру, мүмкін емес ормандар, көпжылдық екпелер, ғимараттар, құрылысжайлар жатады. Жылжымайтын мүлік қатарынан кондоминиумдар жəне мүліктік кешен ретіндегі кəсіпорындар табылады.

Осылайша, жылжымайтын мүліктің ерекшелігіне  оның  жермен  бөлінбес  байланысын (мұнда жер учаскелерінің өзі жылжымайтын мүлікке жатқызылады) жатқызуға болады, бұл өз алдына оның құнының ауқымды болатынын көрсетеді. Жер учаскесіне байланысты емес жылжымайтын объкетілер əдеттегі мақсатынан айырылып бағасы төмендейді.

Осыған орай, арнайы жерлерде өсірілетін ағаштар немесе бұзылуға тиісті үйлер жылжымайтын мүлік ретінде қарастырылмайды. Сонымен бірге заң жылжымайтын мүлікке өз табиғаты бойынша қозғалмайтын объектілерді де жатқызады. Олар: тиісті ауа жəне теңіз кемелері,ішкі жүзу кемелері, ғарыш объектілері (жасанды серіктер, ғарыш кемелері жəне т.б.). Көрсетілген мүліктің жылжымайтын ретінде заңдық танылуы (өздерінің мəні бойынша қозғалатын болса да) олардың қымбат болуына байланысты жəне сондықтан жылжымайтын мүлікке арналған тіркеудің ерекше тəртібін талап етеді [1, 125 б.].

Жылжымайтын мүлік объектілері шығуына байланысты келесідей бөлінеді:

• адам еңбегінің қатысуынсыз табиғатпен жасалған;
• адам еңбегінің нəтижесі болып табылатын;
• адам еңбегімен жасалған, бірақ табиғатпен өте тығыз байланысты.

Бөлме деп жылжымайтын мүлік кешенінің бірлігі деп есептелетін, тұратын, тұрмайтын жəне басқа мақсаттар үшін өз бетінше қолдануға арналған мүлікті айтамыз. Жалпы мүлік – бөлмелерге қызмет көрсетуге, қолдануға жəне кіруге арналған, олардың мақсатымен тығыз байланысты жылжымайтын мүлік кешенінің бөліктері. Кондоминиум құрамына келесі объектілер жатады:

• қасында бекітілген шекаралардағы жер учаскелері, көлік жолдары, бассейндері, су қоймалары, көпжылдық жасыл екпелері жəне осыларға ұқсас басқа да объектілері бар, бөлмелері əртүрлі үй иеленушілерге тиесілі (екіден кем емес) бір ғимарат немесе оның бір бөлігі не бірнеше ғимараттар;
• бірнеше шағын орналасқан ғимараттар мен құрылғылар – бір отбасылы, бақшалық немесе усадьбасы бар учаскелер немесе оларсыз дачалық үйлер, гараждар мен басқа да объектілерді жалпы жер учаскелеріне біріктірілген жəне инфрақұрылым элементтері.

Кондоминимум   бір    блок-секциясынан кем болмайтын көлемде ғимараттың жеке бөлігінен құрылуы жəне оның  ғимараттың басқа бөліктерінен кіру жəне пəтер-аралық саты-лифтілік узелден бөлектенуі мүмкін. Егер берілген кондоминимумға кірмейтін құрамдар, ғимараттың басқа бөліктерінің толықтығын үстінен салу немесе бұл блок-секцияны бұзу бұзбайтын болса, ғимараттың жеке бөлігі жеке кондоминимумға кіруі мүмкін [2].

Кондоминиум жылжымайтын мүліктің бірыңғай кешен ретінде жəне кондоминимумдағы жылжымайтын мүлікке құқығы жəне онымен мəміле жасау қолданыстағы   заңдылықпен, үй иеленушісінің куəлігін көрсету негізінде мемлекеттік тіркеуге жатады.

Табиғатпен құрылған адамзаттың экономикалық жəне əлеуметтік қызметтің қоғамдық базисі жер болып табылады. Жылжымайтын сферасында жер атауы жер учаскесі ретінде танылады.

Жер учаскесі – бұл мемлекеттік жер кадастрінде жəне жерге құқығы бар мемлекеттік тіркелім құжатында көрініс тапқан нақтыланған шекарасы, орналасу ауданы, құқықтық статусы жəне басқа сипаттамасы бар жер үсті бөлігі.

Жер учаскесінің құраушы бөлігі ретінде жерді иемдену, барлық жасанды құрылыстар бастапқы сипаттамасына ие жəне ол жылжитын объектілерден айыруға мүмкіндік береді. Бұлар:

1. Стационарлық жылжымайтындығы. Бұл қасиет жылжымайтын объекті мен жер үстінің мықты физикалық байланысымен сипатталады жəне оның физикалық тозуынсыз жəне зақым келтіруінсіз кеңістікте  орын  ауыстыруы мүмкін еместігі оны болашақта қолдануды жарамайтындығын көрсетеді.
2. Материалдылық. Жылжымайтын мүлік əрқашан да табиғи-заттай жəне құндық формада қызмет етеді. Жылжымайтын объектінің физикалық сипаты өзіне мысалға, оның мөлшері жəне формасы жөніндегі мəліметтер ыңғайсыздық жəне қауіптілік мəліметтері, қоршаған орта туралы, подъездік жолдар туралы тұрмыстық қызметтер, топырақ асты жəне үсті қабаты, ландшафт жəне т.б. туралы мəліметтер кіргізеді.
3. Өмір бақилық. Жылжымайтын объектінің өмір ұзақтығы жоғары, тек қана бағалы тастардың жəне сирек кездесетін металдардан жасалған бұйымдардан жоғары емес [3].

Жердің айналымдылық ұзақтығы оны дұрыс қолданса, шексіз, ал оның дұрыс пайдалануының бұзылуы толтырылмайтын зияндарға əкеледі. Жылжымайтын объектінің негізгі бастапқы қасиеттерінен басқа жеке қасиеттерді бөлуге болады жəне олар  жылжымайтын  объект түріне байланысты нақты көрсеткіштермен анықталады.

Екі бірдей пəтерлер, учаскелер жəне құрылыстар туралы айтуға болмайды, себебі олар əрқайсысында басқа объектіге қарағанда орналасу жерлері, инфрақұрылымға жəне де жарық жақта орналасуға байланысты ерекшеленеді. Бұл əр объектінің əртүрлілігін, уникалдылығын жəне қайталанбауын сипаттайды.

Жылжымайтын объект жоғары экономикалық құндылықа ие. Бұның себебі бұл ұзақ уақыт бойы пайдалануға арналғандығы жəне пайдалану процесінде қолданылмайтындығы болып табылады. Ол конструктивтік қиындыққа ие жəне де оны қажетті жағдайда ұстауы көп шығындарды қажет етеді. Бұдан басқа, жылжымайтын объектінің əрқашанда өзінің қызметтері болады. Көбінесе бұл жылжымайтын объектіні бөлшектеп сатып алу мүмкіндігінің жоқтығымен байланысты, себебі жылжымайтын мүлікке капитал салу үшін оның маңызды көлемі қажет. Одан басқа, мəміленің табысты жағы туралы айтсақ, жылжымайтын мүлікке ақша салымдары өз алдына қайтарымдылығы ұзақ уақыт болатын шығындармен сипатталады [4].

Кейбір жылжымайтын мүліктердің жылжитынға көшу мүмкіндігін ескеру керек. Мысалға, ормандар жəне көпжылдық екпелер анықталуы бойынша жылжымайтынға, ал жасанды орман жылжитын мүлікке жатқызылады.

Ғимараттардағы жəне құрылыстағы құрылғылар (жылу, су құбыры, кəріз, электрлік құрылғы, лифттер, торлар, екінші металды есіктер жəне т.б.) жылжыйтын мүлікке  жатады. Бірақ та олар жылжимайтын объектінің бөлінбес бөлігі болып санала басталды, мəміле жағдайында осы объект бойынша жылжымайтын құрамына кіретін барлық жылжымалы мүліктер көрсетілуі тиіс (міндетті түрде мəміле кезінде алынатын мүліктер көрсетілуі тиіс).

Көп жағдайда, жылжымайтын объектімен мəміле жасағанда жылжымайтын мүліктің бөлігі болып табылмайтын құқықтар жиыны мен құжаттар берілуі мүмкін. Бұл жалдау құқығы, мүлікті қабылдау немесе басқалары болуы мүмкін.

Сонымен, жылжымайтындарға негізгі құралдардың құнды жəне жалпы маңыздылығы бар объектілер жатады. Ал жылжымайтын объектінің жер жəне қойнау сияқтылары экономикалық мəні жəне əрбір мемлекетке əр уақытта стратегиялық маңызы өте зор.

Жылжымайтын объект əрбір қоғамдық жерде экономикалық жəне мемлекеттік қажеттіліктер объектісіболыптабылады, сондықтандамүліктің бұл  категориясына  мүлікке  құқық мемлекеттік тіркеу міндетті түрде енгізіледі, ол объекті мен субъекті құқығы арасындағы ерекшелікті ажыратып көрсетеді немесе жылжымайтын объект пен субъект құқығы арасындағы байланыс көрінбеуі мүмкін, ал жылжымайтын объектіні тапсыру физикалық орын ауыстыру түрінде жүзеге асуы мүмкін емес.

Жылжымайтын мүліктің əртүрлі қасиеттері бойынша жіктелуі объектіні оқудағы үлкен жетістіктерге əкеледі. Бұл мақсаттар үшін пайда болуы жəне қолданылуына байланысты əртүрлі жіктелулер принципін қолдануға болады.

1. Табиғи объектілер – жер учаскелері, орман жəне көп жылдық екпелер, су объектілері жəне қойнау учаскелері. Бұл жылжымайтын объектілері «табиғат бойынша жылжымайтын объект» деп те аталады [5].
2. Жасанды объектілер (құрлыстар)

а) тұрғын жылжымайтын объект – аз қабат үй (үш қабатқа дейін), көп қабатты үй (4-тен 9 қабатқа дейін), жоғары қабатты  үйлер (10-нан 20 қабаттқа дейін), ұзынша үйлер 20 қабаттан астам. Жылжымайтын тұрғын объектісі кондоминиум, секция (подъезд), подъездегі қабат, пəтер бөлме, дача үйлері болуы мүмкін.

б) коммерциялық жылжымайтын мүлік – офистер, ресторандар, дүкендер, қонақ үйлер, гараждар жалдау үшін, қоймалар, ғимараттар жəне құрылыстар, кəсіпорын мүліктік кешен ретінде;

в) қоғамдық (арнайы) ғимарттар жəне құрылыстар:

• емді денсаулық (ауруханалар, поликлиникалар, қарттар үйлері жəне балалар үйлері, санаторийлер, спорт кешендері жəне т.б.)
• оқу, тəрбиелік (бала бақшалары жəне яслилер, мектептер, училищелер, техникумдар, институтар жəне т.б. )
• мəдени ағартушылық (музейлер, көрме кешендері, мəдениет саябақтары жəне демалу саябақтары, театрлар, цирктер, планетариялар, зоопарктер, ботаникалық бақшалар жəне т.б.
• арнайы ғимараттар жəне құрылыстар – əкімшілік (милиция, сот, прокуратура, мемлекеттікоргандар), мемориалдықұрылыстар, вокзалдар, порттар, ескерткіштер жəне т.б.

г) инжинерлік құрылыс жайлары – мелиоративтік құрылыс жəне дренаж, құрылыс үшін жер учаскесін дайындаудың инжинерлік кешені жəне т.б.

Бұл топтардың əрқайсысының əртүрлі типологиялық критерийлер базасына сəйкес алдағы дезагрегацияға ұшырауы мүмкін.

Ғимараттың сыртқы қабырғасына қолданылатын материалға байланысты жылжымайтын объектісіне келесідей жіктеулер болады:

• кірпіш қабырғалы бар үйлер;
• панелді үйлер;
• моналиттік үйлер;
• ағаш үйлер;
• аралас типті үйлер [4, 55 б.].

Табыс табуға байланысты жылжымайтын объект коммерциялық жəне коммерциялық емес деп бөлінеді.

Табыс əкелетін жылжымайтын объектілерге келесілерді жатқызуға болады:

1. Кеңселік бөлмелер жіктегенде əр аймақта, жергілікті білім беруде əртүрлі факторлар алынады. Бұл орналасу жері, ғимарат сапасы (құрылыс деңгейі, фассат жағдай, кіру жағдайы, лифттардың бар  болуы),  менеджмент   сапасы (басқарушы компания, жалдаушылар үшін қосымша қызметтердің бар болуы) жəне т.б.
2. Қонақ үйлер. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында ең қиын инвестициялау түріне жатқызылады. Ең жоғары класс бойынша қонақ үйдің жаңасын салу немесе ескісін жөндеу, олардың жабдықтарына жəне қолданылуына шығындар ақша салымының айтарлықтай тəуекелі бар, себебі мұндай жобаларға кететін шығындар əлде қайда жоғары, сауда кешендері мен офис орталықтарын салуға қарағанда. Сонымен бірге бес жұлдызды қонақ-үйлер қайтарымдылық ұзақ уақытты алады, сондықтан да Қазақстандық нарықта қонақ-үйдің төменгі деңгейлі жəне аз капитал салымдары көбеюде.
3. Гараждар – автотұрақтар. Мемлекетте коммерциялық жылжымайтын объект ретінде онша дамымаған, бірақ тиімділігі бар.
4. Дүкендер жəне сауда кешендері. Еуропаның ірі қалаларының тəжірибесі көрсеткендей, көп қызметті сауда үйлерінің орналасу жерлері үшін тиімді шартты мыналар: ірі автокөлік магистральдерінің қиылысуы, метро станцияларының жер үсті көліктің аялдамаларының жақындығы. Көп жағдайларда мұндай орталықтар «бөлмелі» райондарда не қала шетінде, нақты, айдалада, ірі магистраль қасында орналасқан.
5. Өнеркəсіптік жылжымайтын объект.

«Кəсіпорын» термині азаматтық құқықта субъект ретінде қолданылады. Кəсіпорын деп заңды тұлға, яғни азаматтық құқық субъектісі, іскерлік     қызметтің     қатысушысы аталады.

«Кəсіпорын» термині мемлекеттік тіркеуге жататын коммерциялық ұйымдар жəне əртүрлі келісімшарттарда жəне басқа да құқықтық қатынаста   субъект    құқығы мемлекеттік жəне жергілікті унитарлы кəсіпорын ретінде қолданылады.

Бұл термин объект құқықтарының нақты түрін белгілеу үшін қолданылады. Бұл мағынада, кəсіпорын-нақты мүліктік кешен, кəсіпорын қызметіне арналған, барлық мүліктер жиыны кіретін, іскерлік қызметті  жүзеге асыру үшін қолданылады, нақтырақ айтсақ: жер учаскелері, ғимарат, құрылыс, құрылғы, инвентарь, шикізат, өнім, қарыздар жəне кəсіпорынды жекешелендіретін анықталу құқығы, оның өнімі, жұмыстар жəне қызметтер, тауарлық белгілер, қызмет көрсету  белгілері  жəне  басқалары, яғни арнайы жылжымайтын объект ретінде кəсіпорын құрамында жылжымайтын мүліктің жеке объектілері болуы мүмкін – ғимарат, құрылыс, жер жəне т.б., материалдық емес активтер (жер учаскесін пайдалану құқығы, табиғи ресурстарды пайдалану құқығы, табиғи ресурстарды пайдалану құқығы, авторлық құқық жəне т.б. құқықтар) жəне айналым құралдары (ақша, шикізат, материалдар жəне т.б.) [6].

Жылжымайтын мүліктің объект құқығы ретінде кəсіпорын əр субъектіге жатуы мүмкін, яғни іскерлік қызметтің қатысушысына жатуы мүмкін.  Кəсіпорынның  жылжымайтын  объект түріндегі түсінігі, іскерлік қызмет үшін қолданылатын, өзінің қасиеттеріне ие болады. Оны өнім өндіру үшін құрылғы комплектісіне жатқызуғаболмайды, себебімұндайкомплектінің кəсіпорынға  айналуы  ұйымдастыру   бойынша оның өндіріс процесі негізінде қосымша əрекеттерге мүдделі болады. Кəсіпорын жылжымайтын объект ретінде оның қызметіне арналған барлық мүлік түрлерін ғана емес, сонымен бірге кəсіпорынды жекешелендіретін мүліктік емес құқықтарын кіргізетін бірыңғай мүліктік  кешен болып табылады. Бұл кəсіпорынды нақты өндірістік қызметі үшін қолдануға мүмкіндік береді.

Кəсіпорын бірыңғай мүліктік кешен ретінде жаңа  пайда болған  коммерциялық  ұйымның қолданушылары мен қатысушыларының салымдарын қолдану базасы жəне де келесі өндірістік қызметтен алынатын табыс негізінде құрылады. Кəсіпорынның иемдену тəртібінде құрылған құқықтық реттеуі меншік құқығын иемдену туралы АК жалпы нормаларына сүйенетін арнайы заңмен анықталады. Мемлекеттік жəне жергілікті кəсіпорындарды пайдалану кезінде мүліктік кешен сақталады, тек қана меншік иесі мен   құқықтық   ұйымдастырушылық  формасы өзгереді.

Кəсіпорын мүліктік кешен ретінде жалға берілуі мүмкін.

Жіктеу объектілері болып өндірілген активтер, тауар өндіру жəне нарықтық жəне нарықтық емес қызметтер көрсету үшін ұзақ уақыт бойы əрдайым немесе тұрақты  қолданылуы,  бірақ бір жылдан кем емес негізгі қорлар табылады. Негізгі қорлар материалдық жəне материалдық емес деп бөлінеді.

Материалдық негізгі қорларға ғимараттар, құрылыстар, машиналар жəне құрылғылар, тұрғын үйлер, көлік құралдары, көп жылдық екпелер, өнімді мал жəне т.б. жатады. Негізгі қорлардың объектілерінің негізгі қызметтерін қарастырайық.

Ғимараттар (тұрғыннан басқалары) Ғимарат құрамына еңбек, əлеуметтік-мəдени қызмет көрсету, материалдық құндылықтардың сақталуы үшін жағдай жасау негізінде болатын құрлыстық-архитектуралық объектілер кіреді. Ғимараттардың негізгі конструкторлық бөліктері ретінде қабырғалар жəне шатыры болады.

Жеке тұрған объектілер жіктеледі. Егер ғимараттар бір-біріне жанаса жəне бір ортақ қабырғасы болса, бірақ əрқайсысы өз бетінше конструктивтік толықтықты  көрсетеді,  оларды жеке объектілер деп айтады. Өзіндік шаруашылық маңызы бар ғимараттарға сыртқы құрылыстар, бөлек тұрған пеш жағу ғимараттары, сонымен қатар аула ішіндегі  құрылыстар (қоймалар, гараж, қоралар, құдықтар, шарбақтар жəне т.б.) өзіндік бір объекті болып табылады. Ғимараттарға қосылған мекемелер жəне дүкен, асхана, шаштараз, ателье, прокат орындары, балабақшалар, банк бөлімдері немесе басқа ұйымдарға бағытталған мекемелер, яғни негізгі ғимаратты ұстау мақсатынан олардың мақсаты бөлек болатын мекемелер, негізгі ғимарат, қолдануға қажетті ғимарат ішіндегі комуникация да кіреді. Сонымен бірге жылыту құрылғыларын мысалы, бойлерлік (егер ғимарат ішінде орналасса) құрылғыларды құрамына кіргізетін жылыту жүйесі; су, газ жылу өткізгіш құрылғылар, сонымен қатар кəріз құрылғылары өткізілген құбырға қосылу орнына байланысты не ең жақын жалпы құдықтан, немесе енгізу винтилінен, енгізу тройнигінен бастап ғимарат құрамына кіреді. Электр жарықтандыру, ішкі телефондар мен сигнализация желілерін енгізу жəшігі немесе кабельдік соңғы муфтадан бастап ғимарат құрамына енеді

Ғимарат, гинератор, станок, машина, аппарат жəне басқа да болып табылмайтын ғимарат ішіндегі объект фундаменті ғимарат құрамына кірмейді.  Бұл  объектілердің   фундаменті өздері  қолданылған  объект  құрамына кіреді, ал ғимаратпен қоса ашылған ірі габаритті құрылғылар ғимарат құрамына кіреді. Объектілердің бұндай типтеріне «кəсібиленген ғимарат» термині қолданылады [5].

Құрылыс жай. Құрылыс жайларға техникалық қызметтерді құру мен орындауға бағытталған (шахталар, мұнай скважиналары, жолдар, плотиналар жəне т.б.) немесе халыққа қызмет көрсетуге бағытталған (қалалық қызмет көрсету ғимараты жəне т.б.) инженерлікқұрылыстық объектілер кіреді.

Құрылыстар, сонымен бірге біртұтас  болып келетін барлық құрылғылар жатады. Мысалы, плотинаны қалпына келтіру құнының құрамына плотинаның өзі, фильтрлер жəне дренаждар, шпункттер, металл конструкциясымен су ағызу құрылғылары, плотина үстінен автожолдар, көпірлер, қоршаулар жəне т.б. жатады.

Пəтер-үйлер. Бұл бөлімге уақытша тұруға бағытталмаған ғимараттар кіреді. Өндірістік жəне өндірістік емес бағыттағы қозғалмалы үйлер ғимараттарға жатады. Өндірістік бағыттағы автомобильдер, автомобильдік жəне тракторлық прицептер теміржол вагондары ғимаратқа жатады.

Көпжылдық екпелер. Көпжылдық екпелер жасына байланыссыз барлық көпжылдық екпелер жатады: жеміс-жидектік, техникалық, қорғаныстық, декоративтік жəне көгалдандыру екпелері; ботаника бақтарының, басқа ғылымизерттеу орындарының жəне оқыту орындарының жасанды екпелері. Жіктеу объектісіне əрбір парктердің, бақтардың, көшелердің, аулалардың,кəсіпорын территорияларының жəне т.б.-ның жасыл екпелері жатады.

Аяқталмаған құрылыс.  Бұл  топқа бекітілген тəртіпте қолдануға алу туралы құжаттармен нысандалмаған объектілер жатады. Қозғалмайтын мүлікті бағалау тəжірбиесінде объектілерді жұмыс жүргізіліп жатқан жəне əртүрлі себептерге байланысты жұмыстар тоқтатылған объектілер деп бөлу керек. Құрылысты тоқтату туралы сұрақтарды тапсырыс беруші (инвестор) шешеді. Шешімде уақытша тоқтатудың немесе құрылысты толық тоқтату себептері, сонымен қатар онда:

• уақытша тоқтату кезінде құрылыстың қанша уақытқа тоқтатылғаны, консервация шарттары, құрылысты консервацияға дайындау, салынған объектілер мен істелген жұмысты сақтау жүктелген ұйым атауы;
• құрылысты толық тоқтату кезінде ликвидация жəне салынған объектілерін немесе оның бөліктерін, жөнделген конструкциялар мен құрылғыларды қолдану тəртібі, құрылысқа енгізілген тапсырыс берушінің материалдық құндылықтарын жүзеге асыру тəртібі көрсетілуі керек [7].

Аяқталмаған құрылыс объектілерін бағалау сұрақтары, оларды жіктеу жəне сипаттау қозғалмайтын мүлікке салық салудың жаңа нормаларын қатыстырумен байланысты өзіндік даму мен нормативтік рəсімдеуді қажет етеді.

Топтардың дифференциация деңгейі тозу жарналардың нормалары мен нақты құрылысына байланысты болады.

Егер қорлар қазіргі уақытта бар нормативтік құжаттар шегінде жіктелетін болса, ол жер учаскелерін жіктеу əзір ондай стандартты шешімдерге ие болмай отыр. Жер учаскелерін есепке алу мен бағалау үшін екі негізгі жіктеу белгілерін көрсетуге болады:

• жер учаскелерін ағымдық қолдану – оны қолдану режимі басқа тұлғаға табыс табу мақсатымен беруге бағытталған қозғалмайтын мүлік объектісінің бөлігі.

• айналымдағы жер учаскесі – оны қолдану режимі жалға беру, соның ішінде жалға беру құқықтарын сатумен қоса, қоймалық капиталға беру жолымен табыс табу.

Жер учаскелерін бағалауда жəне оны кейін қаржылық есеп беру нəтижелерінде көрсетуде: коммерциялық ұйымның материалдық активтерінде оның меншігіндегі жер учаскелері есепке алынады, ал материалдық емес активтерінде оларға міндеттік немесе заттық құқықтары есепке алынады.

Бұл құқықтарға:

• мемлекеттік жəне жергілікті меншіктегі учаскелерді өмірлік мұрағатты ұстауға құқық;
• мемлекеттік жəне жергілікті меншіктегі учаскелерді əрқашан (шекті уақытсыз) қолдану құқығы;
• жер учаскелерін қайтару немесе қайтармау шарттарымен жалға алу құқығы;
• басқа тұлғалардың меншігіндегі жер учаскелерін шектеулі қолдану құқығы енеді.

Қолдану процесінде жер учаскесі жер рентасы ретінде табыс əкелуі мүмкін. Ол – капитализация уақытында құны бөлек есептелетін жеке бөлім ретінде кəсіпорын активі болатын жер учаскесі тиімді пайдаланудың ішкі көрсеткіші.

Жоғарыда көрсетілген негізгі құралдардың жіктелуі жəне жер  учаскелерін  жіктеу бойынша ұсыныстар қазіргі уақытта олардың мүлігінің құнын анықтау бойынша кəсіпорын активтерін есепке алуда негіз болып  табылады. Бірақ олар қозғалмайтын мүлік біртұтас ретінде емес, ал негізгі қорлар мен жер учаскесі ретінде қарастырады. Сонымен қатар, егер қозғалмайтын мүліктің нақты нарықтық құнын таңдайтын болсақ, онда бағалау объектісінің жалпытауарлық қасиеттерін есепке алатын жəне қазіргі кезде бар жіктеу жүйесін құрастыруды қажет етеді.

Əдебиеттер

1. Балабанов И.Т. Операции с недвижимостью /И.Т. Балабанов. – М.: Финансы и статистика,– 118 с.
2. Ильясова К.М. Кондоминиум как форма собственности. – Алматы, 2005. – 63 с.
3. Шевчук Д. А. Экономика недвижимости: Конспект лекций. – М.: АСТ: Астрель, 2008. – 356 с.
4. Мушкин А.Е. Предоставление жилых помещений и пользование ими. – Л., 1988. – 55 с.
5. Николаев А.В., Жиенбаев Б.А. Қазақстандағы жылжымайтын мүлікті бағалау: Оқу-əдістемелік құрал. – Алматы, 2007. – 248 б.
6. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том.
7. Алматы: Заң əдебиеті, 2003. – 264 б.
8. Асаул А.Н., Карасев А.В. Экономика недвижимости: Учебное пособие. – М., 2008. – 285 с.