Қазақстандағы меншік қатынастарын реттеудің тарихи тамырлары бар. Қазақстанның табиғи-климаттық шарттары меншік қатынасының сипатын жəне негізгі даму бағыттарын айқындады. Н.Э. Масановтың пайымдауынша, «Қазақстан аумағының 90%-ын құрайтын абсолютті басымдық, жартылай шөл жəне шөлейт, дала аймақтарында шаруашылық басым саласы болып көшпелі мал шаруашылығы болып келді. Бұл шаруашылық түрі жергілікті тұрғылықты ортаға, табиғи-климаттық, орографиялық, ландшафты жəне басқа да шарттарға ең жоғары дəрежеде бейімделген» [1,64 б.].
Көшпелілердің жайылым жерлерін алатын аумақтар тұрғылықты ортаның ерекшеліктеріне қарай қыстау, жайлау, көктеу жəне күзеу деп бөлініп пайдаланылды [1,64 б.]. Көшпелі мал шаруашылығы жеке жəне қауымдық меншік нысандарының дамуына алып келді. «Көшпелі ортадағы материалды өндірістің барлық буындарыменэлементтерібіріккенеңбекнысандарының қажеттілігін, еңбек күштерін біріктіруді туғызды. Мұнда көшпелілер арасындағы кооперация тек өндірістік топтар жəне қауымдық құрылымдар деңгейінде ғана болды» [1,126 б.].
Осылайша, көшпелілердің қауымдастықтары бұл тікелей өндірушілердің еңбек пен өмір сүрудің ерекше материалды шарттарының функциясы. Ол малға деген жеке меншікпен жəне жерге деген қауымдық қатынаспен сипатталады [1,140 б.].
А.Е. Еренов «Феодалды жер қатынастарының тарихы бойынша очерк» атты монографиясында қазақ көшпелілердің феодалды қатынастарының негізіндегі жер қатынасы туралы мəселелер əлі күнге дейін шешілмеген деп баяндайды [2,21 б.]. Феодалды жер қатынастарының мəселелері тек Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де пікірталастық сипатқа ие.
Арнайы əдебиеттерді талдау көшпелі қазақтардың қатынастарындағы бір-біріне қарамақарсы екі негізгі көзқарастарды анықтауға мүмкіндік берді.
Олардың біреуі бойынша көшпелі халықтардың феодалды қоғамы жер қожалықтарын иеленген халықтарға ұқсас жəне феодалды өндірістік қатынастардың анықтаушы негізгі жерге деген феодалды қатынас құрайды.
Екінші пікір бірінші пікірге түгелімен қарама-қайшы келеді жəне көшпелі мал шаруашылық шарттарында патриархалдықфеодалды қатынастар жеке меншікке тиесілі болатынын көздейді [2, 6 б.].
Осы мəселені зерттеу А.Е. Ереновке маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік берді: феодалды қоғамдағы жəне көшпелі шаруашылықтардағы жеке жер қатынасы өндірістік қатынастардың жүйесінде анықтаушы орынға ие. Феодалды өндіріс тəсілдеріне феодалдардың ірі монополиялық жер қатынасы тиесілі. Осы қатынас түрі қауымдық меншік нысанына қарама-қарсы болатын иерархиялық жер иелену нысанын белгілейді.
Ауыл қауымдастығының мүшелері – шаруалар – өзінің жеке мал шаруашылығына ие болатын, дегенмен жайылымдардың меншік иелері бола алмайтын. Феодализм тұсында қауым мүшелері өз қоныстарына өзі билік болса, онда қауымдарға көшпелі аристократия əсері тарағаннан кейін олар феодал ақсүйектерінің бұйрығы бойынша жерді пайдаланатын болды. Қауым мүшелері жерді иелену функцияларын жоғалтқаннан кейін жəне малға деген жеке меншікті сақтағанда олар жер меншіктеріне монополия орнатқан тұлғаларға тəуелді болып қалды [2, 112 б.].
С. Зимановтың пікірі шамалы айрықшаланады, ол өз зерттеулерінде қыстақтар, жер телімдері, шабындықтар жеке отбасыларға тиесілі болғандығын жазады. Олардың жартылай иелену ерекшелігі ауылдық таралып жайылу нысанын сақтау шарттарында іске асырылды.
Көшпелі халықтарда, əсіресе қазақтарда жер қатынастарының мəнісі туралы пікірталас əлі де жалғасуда. Зерттеушілердің басым көпшілігі қазақтардың жерге деген феодалды меншігі өз көрінісін феодалдардың жайылымдарды басқару құқығында алатынын айтады [3,18 б.].
Қазақстан Ресейдің құрамына енгеннен кейін табиғи ресурстардың меншік қатынастары Ресейдің жер заңдылығы қармағына түсті. 1868 ж. жер реформасына сəйкес Қазақстанның аумағы мемлекеттік меншік деп жарияланды. Сондықтан жер жəне басқа да қатынастардың құқықтық реттелуі мемлекеттік-əкімшілік жүйеге бағынды.
Ресей империясы Конституциясының 35-тармағына сəйкес меншік мызғымайтын меншік болып жарияланды. «Мемлекеттік немесе қоғамдық пайда үшін қажетті жылжымайтын мүліктерді еріксіз шеттетуге тек адал жəне едəуір сыйақы беру арқылы жол беріледі» [4].
Дегенмен Ресей империясының нормативтікқұқықтық актілері Қазақстанның жер жəне басқа қатынастарына айтарлықтай əсер еткен жоқ.
Н.Э. Масановтың пайымдауынша: «Көшпелі ортадағы жер қатынастарына тікелей қатысы бар ішкі жер пайдалану мəселелеріне Ресей державасы араласпаушылық саясатын ұстанды жəне «статус-кво»-ны сақтады, бұл қауымдық жер иелену жəне тұлғааралық қатынастарды реттеу кезінде қарапайым құқық ережелерінің белгілері ретінде танылды» [1,114 б.]. Бірақ Ресей мемлекеті байырғы адамдардан əскери бекеттерді, редуттарды, пикеттер мен күзет орындарын салу үшін жерлерді шеттетіп отырды да, бұл орындарға казак жəне əскери халық келіп қоныстанды.
Қазақтардың жер меншіктеріне араласу Столыпин аграрлық реформасын өткізу кезінде күшейді де, Ресейдің жер құрылысын 1917 ж. Октябрь революциясына дейін анықтады. Мемлекеттік меншік құқығына негізделіп, патша биілігі аграрлық мəселенің өткірлігін азайту мақсатында шаруаларды шығыс аймақтарға қоныстандырды.
XIX ғасырдың соңында – XX ғасырдың басында Қазақстанның аумағына орыс жəне украина шаруалары жаппай қоныстандырылды. Осы кезеңнің ішінде Қазақстанда 1500 мыңға жуық көшпелілер келіп жайғасты. Ерекше аудару масштабтары 1906-1915 жылдары көрініс алды. Осылай, 1896 жылдан 1905 жылға жейінгі онжылдықта Ақмола, Семей, Торғай жəне Орал облыстарына 291114 ауғандар мен жүргіншілер аударылды, кейінгі онжылдықта 1906-1915 ж. аралығында 1067742 адам болды. Соңғы онжылдықтарда Жетісу облысына жəне Сырдария облысына үлкен қоныс аударылды.
Патша билігі қоныс аудару саясаты арқылы мынадаймəселелердішешудікөздеді: біріншіден, Ресейдің оңтүстігінен, тығыз жайғастырылған аумақтарынан шаруаларды қоныс аударту аграрлық мəселенің өткірлігін бəсеңдетуі, кедей шаруалардың наразылығын басуы, ұлғайып келе жатқан шаруалар революциялық қозғалыс тоқтатуы керек; екіншіден, қазақ далаларында орыс жəне украина шаруаларын орнықтыру Қазақстандағы отар саясатының тірегіне айналуы керек; үшіншіден, патша билігі шаруалар арқылы саяси жəне экономикалық тіректі құрды. Барлық осы реакциялық ниеттерді патша билігі құнарлы жерлерді игеру жəне мемлекеттік нан ресурстарын ұлғайту мақсаттарымен бүркемеледі [5, 30-31 б.].
Осылайша, революцияға дейінгі Қазақстандағы меншік қатынастары Ресей империясының заңдылығымен реттелді.
Меншік құқығын дамытудың жəне конституциялық бекітудің жаңа сатысы 1917 ж. Октябрь революциясынан кейін басталды. Большевиктердің жерлерді тəркілеу жəне барлық жерлерді мемлекеттендіру туралы талаптары 1917 ж. 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретте өз тəжірибелік қолданысын тапты [6, 15 б.].
Декреттің негізгі ережелері жерге деген жеке меншікті алып тастауды, оны ұлттық дəулетке айналдыруды, жер түрлендірулерін сипаттауды көздеді.
1917 жылдың 26 қазанындағы Лениннің Жер туралы декреті [7] «Жер туралы шаруалық өсиеттің» негізінде құрастырылды жəне оның мазмұны: «Жер мəселесінің ең адал шешімі мынадай болуы керек: 1) жеке меншік құқығы алынып тасталады; жер сатылмауы, сатылып алынбауы, жалға берілмеуі, шеттетілмеуі керек. Барлық жер ... тегін шеттетіледі, халықтық дəулетке айналады жəне еңбек етушілердің пайдалануына өткізіледі».
1918 ж. 6 ақпанда қабылданған «Жерді əлеуметтендіру туралы» Декретте [30] (1б.) «жерге, жер қойнауына, суға, ормандарға жəне тірі табиғатқа деген кез келген меншік ... алынып тасталады».
Жерге жəне басқа табиғи объектілерге жеке меншік құқығын алып тастау барлық меншік нысандарын (мемлекеттік, меншікті, кабинеттік, мешіттік, сессиялық, майоротты, қоғамдық, жеке меншіктік, шаруалық жəне т.б.) жоюға теңестірілді жəне «халықтық дəулетке» өткізілді. Сонымен, Кеңестік Қазақстанда табиғи ресурстарға меншік қатынастарының дамуы үшін нормативті база болып, Жинақы шаруа өсиеті декретіне қосылған ІІ Барлық ресейлік кеңестер съезінде 1917 ж. 8 қарашада қабылданған «Жер туралы» лениндік декрет [8], 1918 ж. 27 қаңтардағы«Жерді əлеуметтендіру туралы» заң [9], 1917 ж. 4 желтоқсанындағы жер жəне ауыл шаруашылық қатынастарды жер комиттеттерімен реттеу бойынша нұсқаулықтар табылады.
Қазақстанның еңбекшілері осы нормативті актілерді мақұлдады жəне оны орындауға қабылдады. Мысалы, жұмыскерлердің, шаруалардың, сарбаздар мен мұсылман депутаттарының Ақтөбе съезі 1918 ж. 7 наурызындағы отырыста жер мəселелерін талқылап, келесі шешімдерді қабылдады:
«1. 1917 жылдың 26 қазанындағы жұмыскерлердің жəне сарбаз депутаттардың съезіне сəйкес барлық жерлер еңбекшілердің қарамағына пайдалану үшін өткізіледі.
- Жерді есепке алуды болыс пен уездердің жер комиттеттері жүргізеді» (Ақтөбе облыстық мұрағаты).
Қазақстанның осы кезеңіндегі меншікті конституциялық негіздеуге байланысты айтатын болсақ, онда сол кезеңдерде Қазақстанда өзіндік конституция болған жоқ. М.К. Тасбулатов зерттеушінің пайымдауынша, «Кеңестік Қазақстанның конституциясы Орынборда емес, Мəскеуде құрастырылды, себебі РКФСР бірінші конституциясы Қазақстанның барлық аумағында құзыретті болды. Тек Түркістанда 1918 жылдың 15 қазанында өзіндік конституцияны қабылдап үлгерді» [10, 53 б.].
1918 ж. РКФСР Конституциясы Ресей Федерациясының мемлекеттік құрылымын жұмыскерлер, сарбаздар мен шаруалар кеңестік республикасы ретінде бекітті. «Ресей Кеңестік Республикасы еркін ұлттардың одағы негізінде Кеңестік ұлттық республикалар Федерациясы ретінде құрылады» [11]. Мұнда кеңес ұлттық республикаларының құрамы айқындалған жоқ.
1918 ж. РКФСР Конституциясының 2 тарауында мынадай жағдайлар белгіленді:
«3. Өзінің негізгі міндеті ретінде адамды адаммен пайдалануды жоюды, қоғамның кластарға жіктелуін толық алып тастауды, пайдаланушыларды толығымен басуды, қоғамның социалистік құрылымын орнатуды көздей отырып, ІІІ Бүкілресейлік жұмыскерлер, сарбаздар мен шаруалардың кеңестер съезі төмендегілерді қаулы етті:
а) Жерді əлеуметтендіру үшін жерге жеке меншік алынып тасталады жəне барлық жер қоры жалпыхалықтық дəулет болып табылады да, еңбекшілерге өткізіледі.
б) Барлық ормандар, жер қойнаулары мен сулар жалпы мемлекеттік маңызға ие, сонымен қатар барлық тірі жəне тірі емес дүние-мүліктер, ауыл шаруашылық кəсіпорындар ұлттық дəулет болып жарияланады.
в) Фабрикалардың, зауыттардың, кендердің, темір жолдардың жəне басқа да көлік құралдарының Кеңестік республиканың меншігіне өту барысындағы бірінші қадам ретінде жұмыстық бақылау туралы кеңестік заң жəне Халық шарушалығының жоғарғы кеңесі туралы заң бекітіледі.
г) III Бүкілресейлік Кеңестер съезі халықаралық банктік, қаржылық капиталға бірінші соққы ретінде патша билігі кезінде жасалған барлық қарыздарды жою бойынша кеңестік заңды қарастырып отыр.
д) Барлық банктердің жұмыс-шаруа мемлекетінің меншігіне өтуді растау еңбекшілердің капитал бодандығынан шығу жолындағы шарт ретінде расталады.
е) Қоғамның арамтамақ қабаттарын жою жəне шаруашылықты ұйымдастыру мақсатында жалпы еңбектік міндеткерлік енгізіледі.
ж) Еңбек етушілердің толық билік иеленуін қамтамасыз ету жəне бұрынғы биліктің қалпына келтірілуін болдырмау мақсатында Социалистік қызыл армия құрылады жəне ауқатты кластар қарусыздандырылады» [12].
Осылайша, 1918 РКФСР Конституциясы бойынша келесі меншік нысандары қабылданды: а) жалпы халықтық: жер қоры халықтық дəулет деп жарияланады жəне еңбекшілерге өткізіледі.
б) ұлттық: барлық ормандар, жер қойнаулары мен сулар жалпы мемлекеттік маңызға ие, сонымен қатар барлық тірі жəне тірі емес дүние-мүліктер, ауыл шаруашылық кəсіпорындар ұлттық дəулет болып жарияланады.
в) мемлекеттік: фабрикалардың, зауыттардың, кендердің, теміржолдардың жəне басқа да көлік құралдарының Кеңестік Республиканың меншігіне өту. Сонымен қатар барлық банктердің жұмыскер-шаруа мемлекеттік меншігіне өтуі расталады.
Жеке жер меншігі алынып тасталды. Дегенмен меншіктің басқа түрлеріне тыйым салынған жоқ.
Кеңестік жəне қазақ кеңестік конституцияның дамуындағы келесі саты болып, 1922 жылғы Кеңестік Социалистік Республикалардың одағындағы білім беру жəне 1924 жылы оның бірінші конституциясын қабылдау табылады [13].
Дегенмен меншік құқығын дамыту үшін осы Конституциясының еш қатысы жоқ болды. Өзінің құрылымы бойынша 1924 ж. КСРО Конституциясы кіріспе мен екі бөлімнен тұрады. Бірінші – КСРО білім беру туралы декларация, екінші КСРО білім беру туралы келісімшарт. Декларация тарауларға немесе баптарға бөлінбейді жəне тегіс мəтіннен тұрады.
Меншік құқығын конституциялық бекіту саласында маңызды болып, 1936 жылдың 5 желтоқсанындағы КСРО конституциясы [14] немесе Сталин конституциясы табылады.
Мұндағы 4-бапта КСРО-ның экономикалық, капиталистік шаруашылық негізін жою нəтижесінде бекітілген шаруашылықтың социалистік жүйесі мен қару-жараққа, өндіріс құралдарына социалистік меншік құрайтыны жарияланды.
Конституциясының 5-бабына сəйкес КСРО социалистік меншігі мемлекеттік сипатқа (бүкілхалықтық дəулет) немесе кооперативтіұжымдық сипатқа (жеке ұжымшарлардың, кооперативті бірлестіктердің меншіктері) ие.
Қалалардағы жəне елді-мекендердегі жерлер, жер қойнаулары, сулар, ормандар, фабрикалар, зауыттар, кендер, шахталар, теміржол, су жəне ауа көліктері, банктер, байланыс құралдары, ірі ауылшаруашылық кəсіпорындары (кеңшарлар, машинатракторлы стансалар жəне т.б.), сонымен қатар коммуналды кəсіпорындар мен негізгі тұрғын үй-қорлары мемлекеттік меншікке тиесілі (Конституция, 6-бап).
Конституцияның 7-бабына сəйкес кеңшарлар мен кооперативті ұйымдардағы қоғамдық кəсіпорындар, олардағы тірі жəне өлі дүниемүліктер, өнімдер қоғамдық, социалистік меншікті құрайды. Əр кеңшар аумағында қоғамдық кеңшар шаруашылығынан түсетін пайдадан басқа, шағын жер теліміне жəне шағын тұрғын үйге, өндіруші мал басына, құстарға жəне шағын ауылшаруашылық дүние-мүлікке ие.
Кеңшарлар алып отырған жер тегін жəне белгісіз мерзімге бекітіледі, яғни мəңгілікке беріледі (Конституция, 8-бап).
9-бапқа сəйкес КСРО-да басым шаруашылық нысаны болып табылатын социалистік шаруашылық жүйесімен қатар, жеке еңбектенуге негізделген жəне басқа біреудің еңбегін пайдалануға жол бермейін шағын жеке шаруашылыққа рұқсат берілетін.
Ал Конституцияның 10-бабына сəйкес азаматтардың еңбек табысына, тұрғын үйге жəне шағын шаруашылыққа, үй шаруашылық заттарына, жеке қолданыстағы заттарға жеке меншік құқығы заңмен қорғалады.
Осылайша, осы Конституцияда келесі меншік нысандары бекітілді: мемлекеттік меншік (бүкілхалықтық дəулет), кооперативті-кеңшар меншігі (жеке кеңшарлардың, кооперативті бірлестіктердің меншігі) жəне жеке меншік.
ҚазКСР-ның келесі конституцияларында (1937 жылдың 26 наурызында Х Бүкілқазақ кеңестер съезінде қабылданған Казақ КСР конституциясы [14], 1978 жылдың 20 сəуірінде VII Республиканың жоғарғы кеңесінің кезектен тыс отырысында қабылданған Қазақ КСР Конституциясы [15]) 1936 жылғы конституцияның ережелері қолданылды.
Осылайша, Қазақ КСР Конституциясы (11-бап) негізгі социалистік нысан ретінде мемлекеттік меншікті қабылдады [15]. Осы ереже ҚазКСР Азаматтық кодексінің 88-бабымен бекітілді: «Жер, оның қойнауы, су мен орман тек мемлекеттік меншікке тиесілі жəне пайдалануға ғана беріледі. Мемлекетке өнеркəсіптің, құрылыстың жəне ауыл шаруашылықтың, көлік жəне байланыс құралдарының негізгі өндірістері, негізгі тұрғын үй қоры тиесілі» [16]. Мемлекеттік айрықша меншігі болып, əскери жарақтандыру, ғарыш жабдықтары, əуежайлар, авиалайнерлер, байланыс құралдары табылады.
Қаз КСР Конституциясының «Экономикалық жүйе» 2-тарауында Қазақ КСР азаматтарының жеке меншік негізі болып, еңбек табыстары табылатындығы көрсетілген. Жеке меншікке үй тұрмысы, үй шаруашылығы құралдары, тұрғын үй, еңбек жинақтары кіреді; азаматтардың жеке меншігі жəне оны мұрагерлікке өткізу құқығы заңмен қорғалады. Азаматтардың пайдаланылуына бақша егу, жеке тұрғын үй салу үшін заңға сəйкес рəсімделетін жер телімдері беріледі. Азаматтар берілген жер телімдерін рационалды пайдалануға міндетті. Мемлекет пен кеңшарлар қосалқы шаруашылықты жүргізу үшін көмек көрсетеді. Жеке меншіктегі немесе пайдаланудағы мүліктер жеке табысты табу үшін қолданылмауы керек [14].
Азамат келесі бұйымдарды жеке меншікке иеленуіне болатын: тұрмыстың, жеке пайдаланудың негізін құрайтын мүлік (киім, аяқ киім, ағамдық өнімдер жəне т.б.), керек-жарақ (жеке көлік, гараж жəне т.б.) жəне үй қосалқы шаруашылығы (үй шаруашылығында пайдаланылатын заттар), тұрғын үй жəне еңбек табыстары. Үй шаруашылығының өнімдері отбасының пайдалануы үшін өндірілетін. Тұрғын үйге жеке меншік құқығы тек бір үймен немесе бір үйдің жартысымен шектелетін.
Осылайша, 1936 жылғы КСРО Конституциясынан бастап жеке меншік жойылды. Оның орнына КСРО азаматтары табыс əкелмейтін жеке меншікке ие болып қалды да, бұл ең соңында халық шаруашылығының ыдырауына алып келді. Осылай, Г. Ахмерованың пайымдауынша,
«Қазақ КСР Конституциясының осы ережелері сол кездегі кеңестік мемлекеттің мақсаттары мен міндеттері сəйкес келді, бірақ қазір көріп отырғанымыздай, осы ережелер қоғамның дамуын жəне өндірісті артқа тартты. Осының бəрі өндіріс халықтың қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмауына алып келді: дүкендерде тауар мүлдем болған жоқ, сатып алушылық сұранысқа ие болған жоқ, өндірістік жабдықтар ескірді, себебі КСРО өндірістік жоспарына сəйкес шығарылып отырды» [17].
Қазақстандағы меншік құқығының тарихын қарастыра отырып, ғалымдар осы үрдістің түрлі кезеңдерін келтіреді.
Осылай, С.В. Скрябиннің пікірінше, «нақты тарихи көріністерде біздің республикамыздағы меншіктің үш даму сатысын белгілеуге болады [18,21 б.]: 1) КСРО аясында кеңестік республика ретінде Қазақстанның шаруашылығын дамыту жəне нығайту шарттарында; 2) Қазақстанның егемен ел ретінде қалыптасу шарттарында; 3) нарықтық экономикаға өту шарттарында.
Қазақстандағы меншік құқығының институтының бірінші даму сатысы үшін келесі негізгі ерекшеліктер бар. Біріншіден, мемлекеттік меншік ұғымы. Осы кезең үшін КСРО мен Қазақстанның басқару мəселелерінде меншікті жіктеу мəселесі ие. Екіншіден, жеке меншік мəселесі, себебі ол толығымен шешілген жоқ. Бұрынғы КСРО азаматтық заңдылығы жеке меншік құқығын мойындамайтын жəне меншікті мемлекеттік деп танытатын.
Кеңес Одағында меншік ұғымы экономикалық жəне заң категориясы ретінде қолданылды: қоғамдық-өндірістік меншік жəне идеологиялық құқықтық қатынастар немесе оның заңды мағынасы. Меншіктің заңды анықтамасы оның экономикалық зерттемелерінен артта келетін. Кеңес Одағында меншік қатынастарын заңды негіздеу одан да шамалы болатын [19,103 б.].
КСРО Конституциясы социалистік меншіктің үш нысанын бөліп алды [20]: мемлекеттік, кеңшар-кооперативті, кəсіподақ жəне басқа да қоғамдық ұйымдардың меншіктері, сонымен қатар жеке меншік.
Жəне де КСРО-да ұзақ уақыт бойы қоғамдық (мемлекеттік) меншік азаматтардың жеке меншіктерінен басым болды. Соңғысы нақты құқықтық қорғауға ие болмайтын жəне өндіріс құралдарына таратылмайтын.
90-жылдардың басынан «социалистік меншік» ұғымынан арылу үрдісі басталды. КСРО Конституциясының 10-бабының жəне КСРО 1990 жылдың 6 наурызындағы меншік туралы заңның 1-тармағы 4-бабының негізінде меншік келесі түрлерге жіктелді: азаматтардың меншігі, ұжымдық жəне мемлекеттік меншік.
Қазақ КСР-ның формальды жарияланған егемендігіне қарамастан, мемлекеттік меншік барлық кеңес халқының дəулеті болып есептелді, ол барлық кеңес халқына тиесілі бірыңғай қорды құрайтын. КСРО-дағы меншік туралы заңына мемлекеттік білім беруге тиесілі жерлер жəне басқа да табиғи объектілер кірген жоқ. Осы объектілер бір уақытта да КСРО-ға жəне республикаларға тиесілі болатын, бұл меншік субъектілерін жекешелендіруге қарамақайшы келетін. «Жалпы дəулет» ұғымы осындай мүліктің иесіздігін сипаттайтын, себебі мүлік барлығына бірдей тиесілі, бірақ жекеше ешкімге тиесілі емес. Сəйкесінше, «халықтық дəулет» категориясын заң жүзінде негіздеу басынан бастап оңтайлы болмайтын. Сол кездегі ағымдағы Қазақ КСР Конституциясы меншік иесі деп халықты жариялады, дегенмен «халық» түсініктемесі түсіндірілген жоқ. Егер экономикалық көріністе меншік субъектісі жалпы алғанда халық болса, онда оның ешқайсысы өздігімен меншік бола алмайтын. Мүліктердің бүкілхалықтығы тауар-ақша айналымына қайшы келетін, осыдан мемлекеттік меншік түрлі нарық қатынастарынан алынып тасталынатын. Меншік иесіне тауарсыз экономика ғана тиесілі болатын. Былай атқанда, мүліктермен халық емес, оның жеке тұлғалары, яғни заңды тұлғалар мен азаматтары байланысты болды.
КСРО меншік туралы заңында «жеке меншік» ұғымының орнына «азаматтар меншігі» ұғымы ендірілген. Заң əдебиетінде көрсетілгендей, жеке меншік капиталистік шаруашылықтың міндетті емес құралы болып табылатын, ол тек тауар шаруашылығының белгісі болатын.
КСРО аясында кеңестік республика ретінде ҚазКСР өздігімен басқару жəне өзінөзі қаржыландыру концепциясында жеке жəне жеке-өндірістік (шағын жеке) меншіктерге бөле отырып, жеке меншікті енгізу туралы идея алға тартылды [19,22 б.]
1990 жылы 15 желтоқсанда «Қазақ КСРындағы меншік туралы» заңды қабылдау – республиканың қарамағындағы заңдылықты дамытудың маңызды сатыларының бірі. Осы актіде Қазақстанның барлық кеңестік тарихының ішінде меншіктің негізгі қағидаттары мен құқық ұғымдары бекітілді. Заңның өзі заң актілерінің біраз қатарының дамуы үшін базаға айналды. Осы актінің негізгі ерекшеліктер ортасын мыналар құрайды:
- мұнда Қазақ КСР-ның жерге жəне басқа да табиғи ресурстарға деген айрықша меншігі бекітілді. Барлық басқа мемлекеттік мүлік республикалық меншік деп жарияланды.
- ең алғаш рет «социалистік» немесе «жалпыхалықтық» меншік ұғымдары қолданыстан алынып тасталды;
- табыс табуды көздейтін жеке меншік құқығы бекітілді. Азаматтардың меншігі табыс алмай физикалық жəне рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеке жəне табыс табуды көздейін жеке меншік түрлері болды. Дегенмен республиканың əлеуметтік жəне ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, жерге деген жеке меншікке тыйым салынды. Жер мемлекеттік меншігіне тиесілі болды, ол тек жалға немесе өмірлік мұрагерлік иеленуге өткізілетін.
- бұл мемлекеттік меншік құқық субъектілері туралы жаңа шешім. Мемлекеттің атынан мемлекеттік меншігін иелену, пайдалану құқықтары халық депутаттары кеңестерінің атына бекітілетін. Мүлік меншік иесі ретінде мемлекет немесе əкімшілік-аумақтық құрылымдар болуы керек.
Осы заңда бұрыс ережелер де кездесті. Мысалы, Қазақ КСР мемлекет ретінде коммуналды меншік субъектісі болып табылатын [21].
Бұдан əрі заң жүзінде үш меншік нысаны бекітілді: азаматтар меншігі, ұжымдық жəне мемлекеттік. Заңдағы толық шаруашылық жүргізу жəне оперативті басқару құқықтары туралы ереженің тəжірибелік жəне теориялық маңыздылығы зор.
Меншік туралы азаматтық заңдылықтың үшінші даму сатысы Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқсанындағы Азаматық кодексінің жалпы тарауымен байланысты. Осы нормативті актіге бұрынғы меншік туралы заңның ережелері енді. Азаматтық кодекс «азаматтық-құқықтық ғылым жəне меншік құқығы саласындағы заңдылық қол жеткізген үздік ережелерді рəсімдеді» [21, 339 б.]. Мұнда дамыған елдердің заң деңгейлеріне деген нарықтың талаптары көрсетілген. Азаматтық кодекс өзекті, жаңа қазақстандық азаматтық заңдылығының меншік құқығы туралы орталық актісіне айналды.
Меншік институтын, сонымен қатар нарықтық қатынастар институтын дамытатын нормативті акт – бұл ҚР Азаматтық кодексі.
ҚР АК – мəнісі бойынша, Қазақстанның аумағында үшінші азаматтық кодекс. Олардың біріншісі – бұл Қазақстанның аумағында ұзақ уақыт бойы қолданылған 1922 ж. РКФСР АК. 1961 жылы КСРО мен республикалардың азаматтық заңдылық негіздерін қабылдағаннан кейін қысқа мерзімнің ішінде ҚазКСР АК жобасы жасалды да, ол 1963 жылы 28 желтоқсанда Жоғарғы кеңеспен қабылданды. Қазақстан Азаматтық кодексті қабылдаған бірінші мемлекет болды жəне бұл 1964 жылғы РКФСР АК жарты жылға ерте қабылданды. 1965 жылы жарық көрген ҚазКСР АК-не пікірлер де бірінші пікірлердің қатарына енді.
1963 ж. ҚазКСР Азаматтық кодексі өзінің «ресейлік аналогынан» ерекшеленді жəне басқа АК қрағанда «адамзаттық» бағытта болды. Қазақстанның Азаматтық кодексін толтыру талпынысы ҚазКСР АК-не берілген пікірде өз көрінісін алды – «коммунистік құрылыста жаңа жоспарлы социалистік шаруашылыққа сəйкес тауар-ақша қатынастары қолданылады жəне экономиканы дамытудың шаруашылық есеп айырысу, ақша, баға, өзіндік құны, сауда, қаржы сияқты маңызды аспаптары пайда болды». 1963 ж. ҚазКСР АК 1961 жылғы Азаматтық заңдылық негіздеріне сəйкес жасалды жəне оның құрамына басқа АК алынған ондаған баптан тұрды, олар бірігіп мемлекеттік ерекше рөлін шаруашылық жағдайында бекітті. Сондықтан 80-жылдардың соңында нарықтық экономиканың негіздерінің даму белгілері пайда болғаннан кейін 1963 ж. ҚазКСР АК өмірдің талаптарына жауап бермеді, экономиканың дамуын бəсеңдетті, жаңа қатынастарды құрастыруға кедергі келтірді. Жаңа кодификационды жинақты дереу жасау талап етілді. ҚР АК дайындау жəне қабылдау тарихына өтпес бұрын, 1991 ж. КСРО жəне республикалардың азаматтық заңдылық негіздері туралы айта кету керек.
Негіздер – бұл КСРО-дан Ресейге, Қазақстанға жəне басқа республикаларға қалған соңғы маңызды азаматтық-құқықтық нормативті актілердің бірі, олар кеңестік жəне нарықтық заңдылықтар, 1963 ж. ҚазКСР АК., 1964 ж. РКФСР АК мен ағымдағы ҚР АК мен РФ АК арасындағы буындарға айналды.
Белгілі болғандай, Қазақстан Республикасында, Ресей Федерациясында Азаматтық заңдылық негіздері бірнеше жыл бойы ҚР АК мен РФ АК қабылдануына дейін қолданылып келді. Қысқалығына жəне кемшіліктеріне қарамастан, Негіздердің рөлі мен маңызын бағаламауға болмайды. Олар көптеген ТМД елдерінде азаматтық заңдылықтың дамуы (қалыптасуы) үшін негіз болды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – бұл көлемі бойынша ең үлкен нормативті акт, оның құрамында 62 тарау мен 7 бөлімге біріктірілген 1124 бап бар.
ҚР АК Жалпы жəне Ерекше бөлімдерге бөлінеді. ҚР АК Жалпы бөлімі 1994 ж. 27 желтоқсанында қабылданды да, күшіне 1995 жылдың 1 наурызынан бастап енгізілді [23], Ерекше бөлім 1999 ж. 1 шілдеде қабылданды жəне күшіне енгізілді [24]
АК Жалпы жəне Ерекше бөлімдері əр түрлі уақытта қабылданғандарына қарамастан, олардың арасындағы уақыт 4 жылдан асса да, осы екі бөлім бірыңғай тараулары мен баптары бар нормативті актіні құрайды [23, 25 б.]
Қарама-қарсы пікірді С.И. Климкин ұстанады «Кодекстің Жалпы жəне Ерекше бөлімдері – бұл түрлі уақытта қабылданған (шамамен төрт жарым жылдай уақыт) жəне түрлі жоғары өкілетті органдармен (ҚР Жоғарғы кеңесі жəне ҚР Парламенті) қабылданған түрлі нөмірленуі бар екі түрлі Заң...АК Ерекше бөлім Жалпы бөлімге қарағанда басым» [23, 27 б.].
Бізге осы пікір дұрыс болып көрінбейді. Біріншіден, ҚР Жоғарғы кеңесі (ЖК) жəне ҚР Парламенті – бір мемлекеттік жоғары өкілетті органдары, ҚР ЖК ҚР Парламенті функцияларын орындаған, осы органдардың атауларына қарамастан, олар қабылдаған актілер үшін бұл маңызды емес. Əйтпесе атауының немесе қызметкерлерінің өзгеруі кезінде əр қабылданған актілер күшін жоғалтушы жəне жарамсыз болып қалушы еді.
Екіншіден, АК Жалпы жəне Ерекше бөлімдерінің қабылдау күніне қатысты айтатын болсақ, АК осы бөлімдерді сəйкестендіру үшін осы бөлімдердің заңды күші принципиалды маңызды емес, себебі заң шығарушы өздігімен осы Жалпы жəне Еркше бөлімдерді біріктірді де, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі деп атады. Ал егер нақтылап айтсақ, онда заң шығарушы екі бөлімнен, Жалпы жəне Ерекше бөлімдерінен тұратын бірыңғай актіні жасауды көздеді.
Үшіншіден, С.И. Климкиннің бағыты бойынша жүретін болсақ жəне Жалпы жəне Ерекше бөлімдерді бірыңғай заң ретінде қабылдамасақ, жəне соңғы қабылданған акт қарама-қарсылық екендігін мойындасақ, онда баптың қайсысы кейін қабылдағаны туралы білуіміз керек болады. Себебі ҚР АК өзгертіледі жəне заңдардың көмегімен іске асырылады, онда ҚР АК жеке өзгертілген баптар мен тарауларға бөлшектеуге тура келеді.
АК – бұл өзара келісілген азаматтық құқық институттары мен ережелердің жиынтығы жəне ешқандай жергілікті, жеке қарама-қайшылықтар АК азаматтық-құқықтық қатынастарын бірыңғай реттеу қағидаттарын өзгерте алмайды.
Осылай, көптеген əдибеттерді жəне нормативті-құқықтық актілерді талдай отырып, біз мынадай қорытындыларға келдік.
Қазақстан Республикасындағы жеке меншікті конституциялық-құқықтық мойындаудың жəне оны мемлекеттік меншікпен теңдестірудің кезеңге бөлінуі меншік құқығын азаматтыққұқықтық көріністе кезеңдерге бөлуден ерекшеленеді, себебі біздің зерттеу жұмысымызда негізгі акцент жеке меншік құқығын мемлекеттік меншікпен қатар конституциялық негіздеуге жасалады.
Біз Қазақстан Республикасындағы жеке меншікті конституциялық-құқықтық мойындаудың жəне оны мемлекеттік меншікпен теңдестірудің келесі заңдылық сатыларын бөліп алдық:
1-кезең (1917 жылға дейін) – революцияға дейінгі кезең, ол келесі ерекшеліктермен сипатталды: а) Қазақстанның Ресейге қосылуына дейін меншік қатынастары қарапайым қазақтардың құқықтарымен реттелді, құрамына қосылғаннан кейін Ресей империясының нормативті актілерімен реттелді; б) меншік түрлерінің түрлі нысандары бірге өмір сүрді: мемлекеттік, қауымдық, феодалды, жеке. Тұрмыстық бұйымдар, мал жəне өндіріс құралдарына жеке меншік таралды. Жер қауымдық меншікте болды да, кейін феодалды меншікке өткізілді. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін олар мемлекеттік болып жарияланды.
2-кезең (1917-1936) – Кеңес мемлекетінің қалыптасу кезеңі Қазақстанның аумағында əрекет еткен 1918 ж. РКФСР Конституциясымен сипатталады. Осы кезеңде жерлер, жер қойнаулары, сулар, ормандар, фабрикалар, зауыттар, кендер, шахталар, темір жол, су жəне ауа көліктері, банктер, байланыс құралдары, ірі ауыл шаруашылық кəсіпорындары, сонымен қатар коммуналды кəсіпорындар мен негізгі тұрғын үйқорлары мемлекеттік меншікке тиесілі болды.
Дегенмен 1918 ж. Конституцияда жеке меншік тыйым салынған жоқ. Сондықтан ЖЭС (Жаңа экономикалық саясат) кезеңінде (19211929) еркін сауда рұқсат етілді, өндірісті толық мемлекеттендіру туралы декрет тоқтатылды. Енді шағын жəне орташа кəсіпорындардың бірқатары жеке қолдарға берілді. Кейбір ірі өнеркəсіптерге жалға алуға рұқсат етілді. Шетелдік капиталды, біріккен акционерлік қоғамдар мен кəсіпорындарды тарта отырып, концессия құру рұқсат етілді. Дегенмен өнеркəсіптің едəуір қатары, барлық сыртқы сауда мемлекеттік қолында қалып отырды.
Осылайша, осы кезең мемлекеттік жəне жеке меншіктің болуымен сипатталады. Мұнда жеке меншік Кеңестік мемлекетте мойындалса да, оның мемлекеттік меншікпен теңдігі жоқ болды. Соңғысы жеке меншікке тиесілі емес объектілерге таратылатын жəне құқық ережелерімен қорғалатын.
Үшінші кезең (1936 ж. – 1990 ж.) 1936 ж. 5 желтоқсанында КСРО Конституциясын немесе Сталин конституциясын қабылдаумен сипатталады. Бұл кезең меншікті дамыту сатысымен, яғни жеке меншікті жоюмен айқындалды. Конституция қару-жараққа жəне өндіріс құралдарына жеке меншікті алып тастады. КСРО-дағы социалистік ерекшелік Конституцияның 5-бабына сəйкес мемлекеттік (бүкілхалықтық дəулет) немесе кооперативті-кеңшар (жеке кеңшарлардың, кооперативті бірлестіктердің меншігі) меншігіне ие болатын. Барлық маңызды объектілер – табиғи ресурстар, өндірістік объектілер мемлекеттік меншікке тиесілі болды, яғни бүкілхалықтық дəулет болып есептелді. Кеңшарлар мен кооперативті ұйымдардағы қоғамдық кəсіпорындар қоғамдық, əлеуметтік, меншікті құрайды.
Жеке меншіктің орнына азаматтардың жеке табыстарына, тұрғын үйге, тұрмыстық заттарға, жеке пайдаланудағы заттарға меншік жарияланды да, олар заң жүзінде қорғалды.
Осылайша, осы Конституцияда келесі меншік түрлері бекітілді: мемлекеттік (бүкілхалықтық дəулет) немесе кооперативті-кеңшар (жеке кеңшарлардың, кооперативті бірлестіктердің меншігі) меншік жəне жеке меншік.
Ұқсас жағдайлар Қазақстанның басқа да Конституцияларында орын алды 1937 жылдың 26 наурызында Х Бүкілқазақ кеңестер съезінде қабылданған Казақ КСР конституциясы [18], 1978 жылдың 20 сəуірінде VII Республиканың жоғарғы кеңесінің кезектен тыс отырысында қабылданған Қазақ КСР Конституциясы [17]) 1936 жылғы конституцияның ережелері.
Төртінші кезең (1990 ж. – 1993 ж.) 1990ж.
15 желтоқсанында «Қазақ КСР-дағы меншік туралы» кезектен тыс Конституциясының қабылдануымен сипатталды. Осы актіде Қазақ КСР жерге жəне басқа да табиғи ресурстарға деген ерекше меншігін бекітті. Басқа барлық мемлекеттік меншік республикалық меншік деп танылды. Ең алғаш рет «социалистік» немесе «жалпыхалықтық» меншік ұғымдары қолданыстан алынып тасталды. Табыс табуды көздейтін жеке меншік құқығы бекітілді. Азаматтардың меншігі табыс алмай физикалық жəне рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеке жəне табыс табуды көздейін жеке меншік түрлері болды. Дегенмен республиканың əлеуметтік жəне ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, жерге деген жеке меншікке тыйым салынды. Жер мемлекеттік меншігіне тиесілі болды, ол тек жалға немесе өмірлік мұрагерлік иеленуге өткізілетін.
Бесінші кезең (1993-1995) – жеке меншік құқығын конституциялық бекітумен сипатталатын егеменді Қазақстанның кезеңі. 1993 жылдың 28 қаңтарындағы ҚР Конституциясында меншік түрлерінің көптеген нысандары бекітілді. Осылай 45-бапта Қазақстан Республикасының экономикасы көптеген меншік нысандарына негізделетіні көрсетілген. Мемлекет заң алдындағы барлық субъектілердің теңдігін қамтамасыз етеді. Объектілер мен субъектілер, негізгі нысандардың түрлері, меншік иегерлерінің құқықтарының шектері заңмен анықталады [26].
Конституцияның 18-бабына сəйкес республиканың азаматы меншік иесі бола алады. Меншік иесі өзінің пікірінше, тиесілі мүлікті пайдаланады, иеленеді.
Мүлікті пайдалану экономикалық ортаға шығын келтірмеуі, азаматтардың, заңды тұлғалардың жəне мемлекеттік мүдделері мен құқықтарын бұзбауы тиіс.
Конституцияның 47-бабына сəйкес жеке меншік мызғымайтын меншік болып табылады. Ешкім де өз меншігінен, сот шешімінен басқа жағдайларда айырыла алмайды. Реквизиция заңда қарастырылған тек ерекше жағдайларда қолданылуы мүмкін.
Дегенмен жеке меншік табиғи ресурстарға таралмайды. 1993 ж ҚР Конституциясының 36-бабына сəйкес жер, су, жер қойнауы, өсімдік жəне жануарлар əлемі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікке тиесілі. Мемлекеттің атынан меншік иесінің өкілеттіліктерін асыру шектері мен субъектілері аталған объектілерге заңмен анықталады.
Алтыншы кезең (1995 ж. осы уақытқа дейін) 1995 ж. 30 тамызда ҚР Конституциясын қабылдаумен сипатталады. Мұнда жерге жеке меншік жарияланды. Ал ең маңызды құқықтық құбылыс болып, конституциялық деңгейде Қазақстандағы мемлекеттік жəне жеке меншіктің теңдігі бекітілді. Осылай 1995 ж. Конституцияның 6-бабында былай деп айтылған:
«1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік жəне жеке меншік түрлері теңқұқылы мойындалады жəне қорғалады. 2. Меншік бір уақытта қоғамдық игілікке қызмет етуді де міндеттейді. Меншік объектісі мен субъектісі, меншік иегерлерінің өз құқықтарын іске асыру көлемі мен шектері заңмен анықталады. 3. Жер, оның қойнауы, су, өсімдік жəн жануарлар əлемі мемлекеттік меншікке тиесілі. Жер заңмен анықталған негіздерге, шарттарға жəне шектерге сəйкес жеке меншікке ие болуы мүмкін».
Əдебиеттер
- Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. – Алматы, 1995.
- Еренов А. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. – Алма-Ата,
- История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней: в 5 т. – Алма-Ата: Наука, –1 т.
- Ресей империясыныц Конституциясы от 23 сəуір 1906 жыл /http://www.rusempire.ru/konstitutsiya. html
- Преображенная степь. – Алма-Ата: Кайнар,
- Казанцев Н.Д. Жер құқығы – М.,
- «Жер туралы» декрет 26 қазан
- «Жерді социализациялау» декреті 6 ақпан
- Тасбулатов М.К. Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасуы жəне дамуы. – Павлодар, 2008. – 287 с.
- Конституция (Основной Закон) Российской Социалистической Федеративной Советской Республики: Принята V Всероссийским съездом Советов в заседании от 10 шілде 1918 жыл /СПС ГАРАНТ
- Конституция СССР от 31 қаңтар 1924 ж. В книге Кукушкин Ю. С. Очерк истории Советской Конституции / Ю. С. Кукушкин, О.И. Чистяков. – М: Юридическая литература, 1987. – 258 с.
- Конституция СССР от 5 декабря 1936 г. В книге Кукушкин Ю. С. Очерк истории Советской Конституции / Ю. С. Кукушкин, О.И. Чистяков. – М.: Юридическая литература, 1987. – 258 с.
- Конституция Казахской ССР, принятая на Х Всеказахском съезде Советов 26 марта 1937 года,
- Конституция Казахской ССР, принятая на внеочередной VII сессии Верховного Совета республики IX созыва 20 апреля 1978 года.
- Гражданский кодекс Казахской ССР от 28 декабря 1963 г. //Ведомости Верховного Совета и Правительства Казахской ССР. – № 2.
- Ахмерова Г. Конституция меншік құқығының кепілі /ИС ПАРАГРАФ
- Скрябин С.В. Право собственности в Республике Казахстан: Сравнительно-правовой комментарий книги Уго Маттеи «Основные принципы права собственности». – Алматы: Дайк-Пресс,
- Абдрахманова Э. Нормативно-правовые параметры трансформации отношений собственности в Казахстане // Тураби. – 2001. – №
- Конституция ССР 1977 года.
- Закон «О собственности в Казахской ССР», 12.90г.//Ведомости Верховного Совета Казахской ССР, 1991. – №1. – С.18.
- Гражданское право Республики Казахстан: учебное пособие (Часть общая). Том II. / отв. ред. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. – Алматы: Ғылым,
- Гражданский кодекс РК, 27.12.1994 г. № 41-1 (с изменениями и дополнениями по состоянию на 06.03.2013 г.) //Информационная система «ПАРАГРАФ», 2013.
- Гражданский кодекс РК (Особенная часть)
- Бектурганов А.К., Амирханова И.В. Развитие конституционных принципов предпринимательства в Республике Казахстан /Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан. – Алматы: Казак университетi,
- Климкин С.И. Развитие законодательства Казахстана о предпринимательстве (сборник статей).
- Алматы: Баспа,
- Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года.